Καλή πατρίδα, σύντροφε!
Ελένη Νικολαΐδου
Αθήνα
Εταιρεία Σύγχρονης Ιστορίας
2023
Ο εμφύλιος πόλεμος σημάδεψε την ιστορία της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας. Οι επόμενες τρεις δεκαετίες σημαδεύτηκαν από την προσπάθεια του μετεμφυλιακού κράτους να συντρίψει τους οπαδούς της ηττημένης αριστεράς μέσω εκκαθαρίσεων στα πανεπιστήμια, τη δημόσια διοίκηση και τα πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων που ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για να εργασθεί κάποιος/ -α στον ιδιωτικό τομέα ή να ασκήσει ελεύθερο επάγγελμα.
Το βιβλίο της Ελένης Νικολαϊδου αφηγείται ένα κομμάτι της ελληνικής ιστορίας αυτής της περιόδου, το οποίο εκτυλίχθηκε στο εξωτερικό. Αφορά τους πολιτικούς πρόσφυγες του ηττημένου Δημοκρατικού Στρατού της Ελλάδας, οι οποίοι συγκρότησαν πολιτικά και κοινωνικά δίκτυα στη μακρινή Τασκένδη.
Το ιστορικό πλαίσιο της αφήγησης της ιστορίας αυτών των δικτύων είναι η κρίσιμη καμπή στην πορεία της Σοβιετικής Ένωσης μετά το θάνατο του Στάλιν και την ανάληψη της Γενικής Γραμματείας του ΚΚΣΕ από τον Νικήτα Χρουσόφ. Η καμπή αυτή σηματοδότησε διασπάσεις και ανασυγκροτήσεις εντός των πολιτικών και κοινωνικών δικτύων των προσφύγων:
- το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα διασπάστηκε, καθώς ο Νίκος Ζαχαριάδης και οι οπαδοί του έπεσαν σε δυσμένεια μετά την αλλαγή της ηγεσίας στο ΚΚΣΕ
- οι πολιτικοί πρόσφυγες της Τασκένδης συγκρούστηκαν βίαια και οι οπαδοί του Ζαχαριάδη υπέστησαν διώξεις
- στην Ελλάδα, ο απόηχος αυτών των εξελίξεων ήταν η εμφάνιση του μαρξιστικού λενινιστικού κινήματος έξω από το ΚΚΕ.
Το βιβλίο παρακολουθεί με λεπτομέρειες και καθαρή χρονολογική σειρά τα γεγονότα που έφεραν τις παραπάνω εξελίξεις.
Ως αφετηρία οριοθετεί το 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ (1956), το οποίο σηματοδοτεί και την έναρξη της αποσταλινοποίησης. Εδώ μέσω της μελέτης των πηγών δίνεται και απάντηση στο ερώτημα, που παρότι δεν αποτελεί θέμα της μελέτης ή του κεφαλαίου, βρίσκεται ουσιαστικά πίσω από τις εξελίξεις: «ήταν η ΕΣΣΔ μια κοινωνία του κρατικού καπιταλισμού;». Ουσιαστικά, η ύπαρξη οποιασδήποτε μορφής καπιταλισμού θα προϋπέθετε αναπτυγμένη αγορά, κεφαλαιοκρατία, μισθωτή εργασία και εμπορευματοποιημένη παραγωγή. Κανένα από αυτά τα χαρακτηριστικά δεν ήταν σε ανάπτυξη στην ΕΣΣΔ, εκτός από μια ομάδα κρατικών στελεχών που απολάμβαναν προνόμια σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Όμως, η ύπαρξη μιας τέτοιας γραφειοκρατικής ομάδας δεν αρκεί για να χαρακτηρίσει το σύστημα καπιταλιστικό, καθώς τέτοιες ομάδες με διακριτά προνόμια λόγω της ειδικής τους σχέσης με την εξουσία υπάρχουν από τις αρχαίες αυτοκρατορίες της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου (ιερατεία, σκριβάνοι κτλ.). Αυτό ήταν το κεντρικό «εσωτερικό πρόβλημα» της ΕΣΣΔ που θα προσπαθούσε να επιλυθεί μέσω της αποσταλινοποίησης και της κατάργησης της προσωπολατρείας. Το δεύτερο ζήτημα αφορούσε τον τρόπο της κίνησης της ΕΣΣΔ στον διεθνή ορίζοντα. Διατυπώθηκε η άποψη ότι μπορεί η μετάβαση από τον καπιταλισμό στον σοσιαλισμό να γίνει με ειρηνικά μέσα (αξιοποίηση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, εκλογές, αγώνας για διεύρυνση του εκλογικού σώματος, αναλογικότερα εκλογικά συστήματα κτλ.).
Πρόκειται για ριζική τομή στην μέχρι τότε αντίληψη του κομμουνισμού για την κοινοβουλευτική δημοκρατία, η οποία όμως στη συγκεκριμένη συγκυρία επέτρεπε στην ΕΣΣΔ να αναπτύξει διπλωματικές και εμπορικές σχέσεις με τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Παράλληλα, όμως, όπως έδειξε η ιστορία του δυτικού κόσμου, η διεύρυνση του κοινοβουλευτισμού σε συνδυασμό με την επέκταση πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, τα οποία προέκυπταν από αγώνες της αριστεράς και των κινημάτων, ήταν τα στοιχεία που βοήθησαν τον φιλελευθερισμό να κυριαρχήσει έναντι των αντίπαλων ιδεολογιών που τον αμφισβητούσαν.
Το βιβλίο ξεδιπλώνει άγνωστες πτυχές των αντιδράσεων της «έκθεσης» του Χρουσόφ τόσο στο λαό της ΕΣΣΔ όσο και σε ξένους ηγέτες των ΚΚ (διαδηλώσεις, διαφωνίες). Σημαντικές είναι και οι παραθέσεις του γράμματος του Λένιν – το οποίο έχει αποκληθεί «διαθήκη του Λένιν» - αλλά και άλλων στοιχείων της ιστορίας του ΚΚΣΕ εκείνης της περιόδου, οι οποίες αποτελούν υλικό παραπέρα έρευνας και συζήτησης καθώς ακόμη δημοσιεύονται μελέτες για τα ζητήματα αυτά. Επίσης, σημαντικές είναι και οι αναφορές της πολεμικής προετοιμασίας της ΕΣΣΔ ενόψει της επίθεσης της ναζιστικής Γερμανίας, προσφέροντας πρόσθετα στοιχεία από τη σχετική βιβλιογραφία σχετικά με το ότι η ΕΣΣΔ κατόρθωσε να αποκρούσει τελικά την επίθεση μιας δύναμης που είχε θέσει στην παραγωγή αρμάτων μάχης τα εργοστάσια του Βελγίου, της Ολλανδίας και της Γαλλίας καθώς και την δωρεάν πολύωρη εργασία εκατοντάδων χιλιάδων αιχμαλώτων.
Μια πρώτη επίπτωση της έκθεσης του Χρουσόφ ήταν η ανακοίνωση της ΚΕ του ΚΚΕ, το Μάιο του 1956, για την αποκατάσταση των σχέσεων του ΚΚΕ με το ΚΚ της Γιουγκοσλαβίας, καθώς αιτία της ρήξης θεώρησε τις «συκοφαντικές επινοήσεις» του Νίκου Ζαχαριάδη «για πισώπλατο χτύπημα». Μια δεύτερη ήταν η ταχύτατη ευθυγράμμιση της εφημερίδας Η Αυγή, εντυπωσιακή για τα τεχνολογικά δεδομένα της τότε εποχής, με τα άρθρα της Πράβδα περί αποσταλινοποίησης.
Το βιβλίο παρακολουθεί τις πολιτικές εξελίξεις της αποσταλινοποίησης - κυρίως σε πολιτικό επίπεδο, αλλά χωρίς να παραβλέπει τις αποκεντρωτικές ενέργειες στην παραγωγική διαδικασία όπως τα sovnarkhoz - μέχρι και το 22ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ το 1961, στο οποίο ο Χρουσόφ κήρυξε την οικοδόμηση της κομμουνιστικής κοινωνίας τα επόμενα είκοσι χρόνια, προσφέροντας παράλληλα χρήσιμο υλικό σχετικά με την κριτική σε αυτήν τη θέση. Μετά, χωρίς να αγνοεί το διεθνή παράγοντα, στρέφεται στα πολιτικά και κοινωνικά δίκτυα των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων, την κατανομή τους στο γεωγραφικό χώρο, τα προβλήματα της καθημερινότητας τους, τη διαβίωσή τους, την ενσωμάτωσή τους στις τοπικές κοινωνίες των Λαϊκών Δημοκρατιών και τη στενή σύνδεση με το κόμμα.
Η κλωστή που, σύμφωνα με τη συγγραφέα, δένει τα δίκτυα των προσφύγων με την Ελλάδα και επικαθορίζει τις μεταβαλλόμενες αναμορφώσεις τους είναι η διαπάλη τους για τη γραμμή του ΚΚΕ, η οποία κορυφώθηκε τον Σεπτέμβριο του 1955 με τα βίαια επεισόδια στην Τασκένδη.
Η συγγραφέας αξιοποιεί υλικό από μαρτυρίες αγωνιστών του ΔΣΕ καθώς και από άλλες εργασίες σχετικές με το θέμα και παρακολουθεί την πορεία των πολιτικών προσφύγων από τη φυγή τους στην Ελλάδα, την εγκατάσταση τους στην Τασκένδη μέχρι τα επεισόδια του 1962.
Στις σχετικές ενότητες βρίσκονται πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία για το πως άνθρωποι που προέρχονταν από τον αγροτικό πληθυσμό της Ελλάδας, ενεργοποιημένοι πολιτικά και ριζοσπαστικοποιημένοι από τον ένοπλο αγώνα αντιμετωπίζουν αρνητικά την ένταξη τους στη βιομηχανική παραγωγή και την οκτάωρη εργασία με βιομηχανική πειθαρχία. Ακόμη και όταν ξεπερνιούνται τα αρχικά προβλήματα προσαρμογής υπήρχαν ζητήματα αξιοπρεπούς στέγασης, πολιτικής οργάνωσης, ελλιπούς ενημέρωσης σχετικά με τους συγγενείς τους στην Ελλάδα κτλ.
Το βιβλίο συγκεντρώνει πλούτο διάσπαρτων στοιχείων και αξιοποιεί πολλές πηγές (κομματικά έγγραφα, δημοσιεύματα στον τύπο, προφορικές μαρτυρίες) σχετικά με τις συγκρούσεις των πολιτικών προσφύγων, την καθαίρεση του Νίκου Ζαχαριάδη, τις διώξεις και τις εξορίες των αντιφρονούντων. Παράλληλα, δίνει σημαντικό υλικό για την δημιουργία του μλ κινήματος στην Ευρώπη και την Ελλάδα.
Το 1957 ήταν η χρονιά εκτόξευσης του Σπούτνικ 1 στο διάστημα, η οποία προκάλεσε το «Σπούτνικ σοκ» στις ΗΠΑ. Ήταν, όμως, και η χρονιά της διαγραφής του Νίκου Ζαχαριάδη από μέλος του ΚΚΕ. Η διαγραφή αυτή πυροδότησε εξελίξεις στην πορεία του κομμουνιστικού κινήματος στην Ελλάδα και το βιβλίο προσφέρει σημαντικό και σπάνιο πλέον υλικό για την κατανόηση της.
Η βιβλιοπαρουσίαση θα γίνει την Τρίτη 23/4/2024, δηλώστε συμμετοχή εδώ
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 29 Απριλίου
Μοριοδοτούμενο σεμινάριο Ειδικής Αγωγής (ΕΛΜΕΠΑ) με μόνο 50Є εγγραφή- αιτήσεις ως 29/4
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
Proficiency και Lower μόνο 95 ευρώ σε 2 μόνο ημέρες στα χέρια σας (ΧΩΡΙΣ προφορικά, ΧΩΡΙΣ έκθεση!)
ΕΥΚΟΛΕΣ ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ και ΙΤΑΛΙΚΩΝ για εκπαιδευτικούς - Πάρτε τις άμεσα
