Εκπαίδευση 27.02.2017 - 07:31

Ο δάσκαλος Παναγής Δημητράτος και το σπίτι της ΕΠΟΝ

Οι παιδαγωγικοί πειραματισμοί όμως του ελληνικού μεσοπολέμου δημιουργούν ένα πλαίσιο κίνησης, ελευθερίας και σχολικής ζωής.

Αφορμή της ενασχόλησης με τα έργο του Παναγή Δημητράτου ήταν τα χρόνια της κρίσης (2010 -), ο αντιφασιστικός αγώνας αυτή την περίοδο και η σχέση του με το 35^ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών «Ναπολέων Λαπαθιώτης». Ήταν ο πρώτος δάσκαλος! Σε μια περίοδο όπου ο αρχιτέκτονας του σχολείου, ο Νικόλαος Μητσάκης μαζί με τον δάσκαλο εκφράζουν την συνεργασία αρχιτεκτονικής και παιδαγωγικής! Έτσι εκδόθηκε το αναγνωστικό «Οι φιλίες των παιδιών» (2014) με τις τεχνικές του Celestin Freinet και τις ιδέες από το πρωτοποριακό βιβλίο του ελληνικού μεσοπόλεμου «Όχι πια Αναγνωστικά» (1933) του Τζάνου Τσαγκιά. Η έκδοση του αναγνωστικού «Οι φιλίες των παιδιών» (2014) με κείμενά του από τα αναγνωστικά του «Παιδικά Αναγνώσματα» (1932, 1934), η λογοκρισία του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών στο πλαίσιο των Ζωνών Εκπαιδευτικής Προτεραιότητας (ΖΕΠ), αλλά και η θετική διαδρομή του, ήταν μια ακόμη αφορμή συνάντηση με τον γιο του, Κώστα Δημητράτο.[1] Η συνάντηση με τον γιο του δασκάλου, τον αρχιτέκτονα Κώστα Δημητράτο, έδωσε νέα πνοή στην βιβλιογραφία. Ο Κώστας Δημητράτος κάνει την α΄ τάξη στο παλαιό 36^ο Δημοτικό Σχολείο, το σημερινό εστιατόριο «Άμα Λάχει» κι έρχεται μετά στο 35^ο Δημοτικό Σχολείο, στην Κωλέττη το 1935. Θυμάται τον πατέρα του σε διάφορα περιστατικά στη διάρκεια της δικτατορίας (1936 – 1940) ως την κατοχή, μέχρι και τις φυλακές Χατζηκώστα, στο διάστημα από τον Δεκέμβρη του 1943 έως τον Απρίλη του 1944. Η εκτέλεση του πατέρα του γίνεται στο νοσοκομείο «Σωτηρία» στις 20 Απριλίου κι αυτή μια αναθεώρηση όλων των γραπτών μαρτυριών που είχαμε μέχρι τώρα.[2] Ήταν μαζί με τον πατέρα του στην εκτέλεση, αλλά οι Γερμανοί είχαν την συνήθεια, την οποία εφάρμοζαν πολλές φορές, στην περίπτωση δύο συγγενών προς εκτέλεση, να αφήνουν τον ένα. Ο μπαμπάς εκτελείται και μένει ο γιος στη ζωή. Ο υπουργός παιδείας Νικόλαος Λούβαρις της κυβέρνησης του Ιωάννη Ράλλη, σύμφωνα με τον Κώστα Δημητράτο, αναφώνησε για τον δάσκαλο: «Επιτέλους, απαλλαχθήκαμε απ’ αυτόν!». Η σύζυγος του Παναγή Δημητράτου, η Αγνή Δημητράτου, ήταν κι αυτή δασκάλα, όπως και τώρα είναι δασκάλες οι κόρες του Κώστα Δημητράτου. Όμως για τον μπαμπά ο Κώστας Δημητράτος ήταν αυτός που είχε το δασκαλίκι στο αίμα του. Κεντρική στη σκέψη του ήταν η απόδειξη κι όχι η βεβαιότητα. Ήταν αγαπημένος δάσκαλος παραδόξως του Ελευθερίου Βενιζέλου και η φράση του ίδιου ήταν πως «αν είχαμε ένα δάσκαλο σαν τον Δημητράτο θα ήμασταν καλύτερα». Συνδύαζε τη διδασκαλία με την άσκηση της πολιτικής και του συνδικαλισμού και συνείσφερε στην δυνατότητα η πολιτική και η παιδαγωγική να αντιμετωπίζονται ενιαία. Όταν πια το 1929 θα προσχωρήσει στο ψηφοδέλτιο ο Νίκος Πλουμπίδης και η αριστερή παράταξη των δασκάλων τότε ο «Ριζοσπάστης» θα τον αντιμετωπίσει με τον χειρότερο τρόπο, τόσο αυτόν όσο και τον Νίκο Πλουμπίδη.[3] Το πορτραίτο του, μέσα από την επιστημονική εργασία του Χάρη Αθανασιάδη, έχει τα χαρακτηριστικά ενός δραστήριου πολιτικά δασκάλου, ενός δασκάλου που υπερασπίζεται τα Ψηλά Βουνά (1919) του Ζαχαρία Παπαντωνίου κι ενός δασκάλου που επιζητούσε από το κράτος να μην στερεί την ιδιότητα του πολίτη από τον εκπαιδευτικό.[4] «Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε» του Αλέξη Δημαρά θα μπορούσε να είναι δική του φράση. Η θεατρική επικαιρότητα των Ψηλών Βουνών (2015) στην Αθήνα δείχνει άλλη μια φορά τι σημαίνει η πολύπαθη μεταρρύθμιση που επιζητούσε ο ίδιος και το κίνημα του δημοτικισμού και τι σημαίνουν οι πυρές που το βιβλίο κατέληξε.[5] Ο ίδιος βάλλεται και παύεται νωρίς, το 1925, εν μέσω της δικτατορίας του Πάγκαλου, γιατί ως αντιπρόεδρος της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδας (ΔΟΕ) σε μια Παιδαγωγική Συνεδρία του Μαράσλειου Διδασκαλείου φέρεται να είπε ότι «η οικογένεια σήμερα δεν υφίσταται ουδέ πρέπει να υφίσταται».[6] Μια κατηγορία κατασκευασμένη για να σταματήσει ο άνεμος της αλλαγής που φύσηξε στη Διδασκαλική Ομοσπονδία Ελλάδας.

Το ιδιώνυμο (1929), παρά το γεγονός ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος αναζητά κομμουνιστές στις τάξεις των δασκάλων για να τους απολύσει, δεν τον ακουμπά. Από τη διάλυση των συνδικάτων και μετά, το 1932, έχει στο 35^ο Δημοτικό Σχολείο στην Κωλέττη μια θέση δασκάλου να τον περιμένει. Είναι η περίοδος που βγάζει πολλά σχολικά βιβλία, μεταξύ αυτών τρία αναγνωστικά και βιβλία γεωγραφίας για τα παιδιά πολλά από τα όποια μπορεί να αναζητήσει κανείς στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Είναι η περίοδος που το περιοδικό «Η διάπλασις των παίδων», με την γραφή του Γρηγορίου Ξενόπουλου, περιγράφει τα παιδιά ως μικρό στρατό, τα κορίτσια να ξεχύνονται στους δρόμους με την μαύρη ποδιά τους και τα βιβλία υπό μάλης και τα αγόρια με τα ναυτικά τους ρούχα.[7] Ας δούμε όμως και τη ζωή των παιδιών, αλλά και του πατέρα, μέσα από τα μάτια του γιου του δασκάλου, του Κώστα Δημητράτου. Το 1935 ο γιος του Κώστας Δημητράτος έρχεται κι αυτός στο σχολείο της οδού Κωλέττη στη β΄ δημοτικού και συναντά τον πατέρα του ως διευθυντή να διδάσκει στην στ΄ δημοτικού. Ίσως να έκανε και το βιβλίο του πατέρα του το οποίο μόλις είχε εκδοθεί το 1936. Θυμάται στο υπόγειο του σχολείου την κυρία - Μαρία που είχε το κυλικείο της εποχής, την επιστάτρια, η οποία έμενε σ’ αυτό το υπόγειο με την κόρη της, η οποία του έδινε το κουλούρι, πάντα στο τέλος, για να πάρει και το πρόσθετο σουσάμι από το σακούλι που του άρεσε πολύ, να του λέει: «Κοίταξε να γίνεις καλός άνθρωπος σαν τον πατέρα σου!». Την κυρα – Μαρία την συναντούσε κάθε φορά που πήγαινε να πάρει την σύνταξη του πατέρα του, πολλά χρόνια αργότερα. Άλλες δασκάλες του σχολείου που θυμάται ο Κώστας Δημητράτος είναι η κυρία Τζανιδάκη και η κυρία Μεταξά και τον φίλο του πατέρα του, τον Αριστείδη Ρουχωτά. Μετά το 1936 o Κώστας Δημητράτος φεύγει από το σχολείο της οδού Κωλέττη και πηγαίνει στους Αμπελόκηπους. Αυτό που θυμάται ο Κώστας Δημητράτος είναι πως ο πατέρας του, αφού το σπίτι τους είναι στους Αμπελοκήπους, στην οδό Δουκίσσης Πλακεντίας 3, γράφεται στο σχολείο της γειτονιάς, το οποίο είναι με μεγάλο αριθμό παιδιών στην τάξη, περίπου 70, όπου η ατμόσφαιρα ήταν αποπνιχτική. Τα σχολικά χρόνια ήταν με πολύ μικρή συμμετοχή των παιδιών στο μάθημα, γι’ αυτά που έλεγε ο δάσκαλος, καθώς ήταν μεγάλος ο αριθμός των παιδιών μέσα στη τάξη. Η φτώχεια, η έλλειψη κανόνων υγιεινής, το λιγοστό φαγητό και ο μεγάλος αριθμός των παιδιών στην τάξη, χαρακτηρίζουν την περίοδο.[8] Κι αυτό που θυμάται επίσης είναι το μάθημα της «Αγωγής του Πολίτη» και το κινηματογραφικό φιλμ «Τα πάθη του Χριστού».[9] Στην στ΄ δημοτικού, το 1939, πηγαίνει στο Κολέγιο Αθηνών για να συνεχίσει το σχολείο. Αλλά όλα αυτά τα χρόνια της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά είναι έντονα. Η δικτατορία ξεκινά για την οικογένεια από τους Αγίους Θεοδώρους όπου έχουν πάει το καλοκαίρι του 1936, όπου εκεί κάποιοι άγνωστοι δίνουν ένα δέμα στο πατέρα του και φεύγουν γρήγορα για την Αθήνα. Έγινε η δικτατορία. Οι επισκέψεις του ξάδερφου του Αριστείδη Δημητράτου, ο οποίος συντάχθηκε με την δικτατορία, στον πατέρα του κάθε Χριστούγεννα, αποβλέπουν στο να τον πείσουν να κάνει κάτι για το καθεστώς. Του προτείνεται να αναλάβει την διεύθυνση μιας εγκυκλοπαίδειας, μάλλον του «Πυρσού» κι αυτό να θεωρηθεί η συνεργασία του με την δικτατορία. Για να αποφύγει τις επισκέψεις του Αριστείδη Δημητράτου, ο Παναγής Δημητράτος έπαιρνε τον γιο του και πήγαινε στην Αιόλου, όπου εκεί υπήρχαν πάγκοι με πολλά παιχνίδια. Δημοσιεύει και μια έρευνα για το βιβλίο και το τι διαβάζουν τα παιδιά στο περιοδικό «Παιδαγωγική», περιοδικό που γράφουν κι άλλοι, όπως η Ρόζα Ιμβριώτη και ο Κώστας Σωτηρίου.[10] Τελικά, παρά τις πιέσεις, ο δάσκαλος Παναγής Δημητράτος αποφεύγει την συνεργασία με την δικτατορία.

Τα χρόνια της κήρυξης του νέου πολέμου θα τον βρουν στο 36^ο Δημοτικό Σχολείο, στη Μεθώνης και Καλλιδρομίου, στο σημερινό εστιατόριο «Άμα Λάχει», όπου εκεί θα μοιράζει ως διοικητικός υπάλληλος το συσσίτιο στα παιδιά. Ακόμη και σήμερα σώζονται μαρτυρίες εκείνης της περιόδου. [11] Ο γιος του θα έρχεται από τους Αμπελόκηπους για το συσσίτιο. Στη συνάντηση που πηγαίνει στην Ιπποκράτους για τη σύσταση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) τον Σεπτέμβρη του 1941, φεύγει απογοητευμένος. Συμμετέχει στην έκδοση του παράνομου «Διδασκαλικού Βήματος» και στην «Υπαλληλική» και συλλαμβάνεται με το γιο του τον Δεκέμβρη του 1943 για τον αντιφασιστικό του αγώνα, για να οδηγηθούν και οι δυο στην εκτέλεση από τους Γερμανούς τον Απρίλη του 1944. Εκεί ο γιος του γλιτώνει τον θάνατο, καθώς για του Γερμανούς η συγγένειά τους λειτούργησε ευεργετικά για να σωθεί ο ένας. Ο πατέρας γυρίζει στο γιο και του λέει να φύγει. Όταν του ανακοινώθηκε, λίγο πριν εκτελεστεί, ότι το κόμμα τον αποκατέστησε, είπε πως δεν είχε νιώσει ποτέ ότι έφυγε. Τα χρόνια της κατοχής είναι χρόνια δύσκολα και οι δάσκαλοι ειδικά στην Ελεύθερη Ελλάδα, συμμετέχουν σε απεργίες, παρατούν τα σχολεία, κάνουν μαθήματα χωρίς να πληρώνονται ή δρουν παράνομα.[12] Η ζωή του δασκάλου Παναγή Δημητράτου είναι υπό επιτήρηση, γι’ αυτό και κάποια στιγμή συλλαμβάνεται. Το τελευταίο έργο που του ανατέθηκε από την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) το 1943 ήταν η ανασύσταση της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδας (ΔΟΕ). Τα διαβήματα που γίνονται για την απελευθέρωσή του δεν εισακούονται και η εκτέλεση είναι αναπόφευκτη. Η συνομιλία με τον Κώστα Δημητράτο ανέδειξε τις πτυχές της ιστορίας που ακόμη και σήμερα μένουν να ερευνηθούν. Από τη μια είναι αγαπημένος του Ελευθερίου Βενιζέλου και από την άλλη το γεγονός το ότι πάει νωρίς, τη δεκαετία του ’10, στο Λονδίνο για να παρακολουθήσει τις εργασίες του Αγγλικού Εργατικού Κόμματος, δεν το κάνει καθόλου αγαπητό στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Πολιτικά θα ακολουθήσει μια διαδρομή εκτός του κόμματος αλλά θα συμπλέει μαζί του κάθε φορά που θα γίνονται μέτωπα απέναντι στην αντίδραση και στις διάφορες μορφές που παίρνει.[13] Ο ίδιος δηλώνει ότι είναι κομμουνιστής. Θα αποκατασταθεί λίγο πριν τη εκτέλεσή του, το 1944. Το όνομά του ήταν η μια από τις δύο επιλογές για το όνομα του 35^ου Δημοτικού Σχολείου Αθηνών. Το μοντέρνο σχολείο του Νικόλαου Μητσάκη, το σχολείο που στέγασε τον μεσοπολεμικό φεμινισμό, αυτό που στέγασε το «Διδασκαλικό Βήμα» κι έγινε Γραφείο Λογοκρισίας στα χρόνια της κατοχής[14] και παράρτημα μετά του Νοσοκομείου «Συγγρός», αυτό που έφερε σε επαφή την Αγνή Ρουσοπούλου, την Ρόζα Ιμβριώτη και τον Παναγή Δημητράτο κατόπιν εισήγησης του Συλλόγου Διδασκόντων, πήρε τελικά το όνομα του ποιητή Ναπολέοντα Λαπαθιώτη. Η στράτευση για τη λειτουργία ξανά του μουσείου της ΕΠΟΝ – σπίτι του Παναγή Δημητράτου - είναι μια αναγκαία πολιτική μνήμης στους δύσκολους καιρούς που περνάμε και αναλογούν με τον μεσοπόλεμο, την κατοχή, τα Δεκεμβριανά, την αναζήτηση της δημοκρατίας, τους καιρούς λίγο πριν την δικτατορία, τον αντικομμουνισμό, το παρακράτος και την πρώτη φάση της μεταπολίτευσης. Μπορεί να έχουμε μετά το 2015 πολιτική αλλαγή, όμως η αντιπαράθεση κομουνισμού/ φασισμού είναι μια πνευματική συνθήκη. Οι καιροί είναι με απελευθερωτικό πρόσημο, καθώς τίθεται όλο και περισσότερο το αίτημα για μια παιδεία ενάντια στον νεοφιλελευθερισμό και τον φασισμό. Αυτή η διαρκής μνήμη είναι στους δρόμους των Εξαρχείων ή σε άλλες γειτονιές, όπως του Γκύζη ή στο Πεδίο του Άρεως ανενεργή, χωρίς την φαινομενολογική σχέση που μας χαρίζει την δυνατότητα να αναστήνουμε το παρελθόν στο διάβα μας. Αυτή η μνήμη έγινε στη γειτονιά μας, όλα τα χρόνια μετά τον θάνατο του Αλέξη Γρηγορόπουλου το 2008, μια διαρκής έξοδος από την πόρτα του σχολείου, μια διαδρομή που υπακούει στο σχήμα τάξη – αυλή – κοινότητα. Αυτή η μνήμη είναι οι διαδρομές των παιδιών του μεσοπόλεμου και της αντίστασης που βίωσαν την παιδική τους ηλικία στο κέντρο της Αθήνας, αλλά και η δική μας. Αυτή η μνήμη αφορά την εκπαίδευση, την αντίσταση, την αλληλεγγύη και τον αντιφασιστικό αγώνα και την κριτική σκέψη[15] Αυτή η μνήμη αφορά τις συνήθειες του δασκάλου, ακόμα και το φιλολογικό καφενείο «Ο Μαύρος Γάτος» - το σημερινό βιβλιοπωλείο «Πολιτεία» - στο οποίο, στα χρόνια του διχασμού, με τη Σοσιαλιστική Οργάνωση σύχναζε ο Παναγής Δημητράτος.[16] Τώρα στη γειτονιά μας, με το ίδιο όνομα, έχουμε πάλι ένα τέτοιο καφενείο κι είναι μια ανάμνηση των τότε καιρών. Οι άνθρωποι που συνεργαστήκαμε όλα αυτά τα χρόνια γι’ αυτές τις διαδρομές είναι πολλοί, όπως ο Πάνος Χριστοδούλου, η Λότη Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου, η Χριστίνα Φραγκεσκάκη, η Λενέτα Στράνη, η Παυλίνα Παμπούδη και η Αργυρώ Κοκκορέλη. Θα μπορούσαμε να φαντασθούμε να περπατούν στον ίδιο δρόμο η Άλκη Ζέη, η Λότη Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου, ο Παναγής Δημητράτος, ο Ηλίας Βενέζης, ο Γιώργος Σεφέρης, η Ρόζα Ιμβριώτη, ο Ασημάκης Πανσέληνος ή ο Ναπολέων Λαπαθιώτης; Άνθρωποι μικροί και μεγάλοι που μπορεί να γνωρίζονταν, αλλά και όχι, άνθρωποι που έζησαν τη γειτονιά του 35^ου Δημοτικού Σχολείου ή δεν πρόλαβαν να ζήσουν πολύ. Οι διαδρομές μας στα Εξάρχεια με την Λότη Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου και οι επισκέψεις με την ίδια και τα παιδιά στη γειτονιά, από το σπίτι του Κάρολου Κουν μέχρι το «Άμα Λάχει», το παλαιό 36^ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών και το Λόφο του Στρέφη, είναι αυτή η μνήμη της ιστορίας της γειτονιάς με βιωματικό τρόπο. Η διαδρομή από την Ιόνιο Σχολή μέχρι τον Λόφο του Στρέφη, σύμφωνα με τα λόγια της, είναι το αίτημα των παιδιών για τον δικό τους λόφο στη ζωή, αυτό που αναδεικνύει το τελευταίο της βιβλίο, Αμίλητη αγάπη (2014). Κάθε παιδί έχει δικαίωμα στο λόφο του.[17] Τα σχολεία της γειτονιάς, από την Σχολή Μπερζάν, τη Σχολή Αηδονόπουλου, την Ιόνιο Σχολή ή το υπαίθριο σχολείο του μεσοπολέμου στο Πεδίο του Άρεως, μέχρι το 35^ο ή το 36^o είναι η καταγραφή αυτής της ιστορίας της παιδικής ηλικίας. Ένα σχόλιο για τα παιδιά του μεσοπολέμου είναι απαραίτητο. Τα πλανόδια παιδιά, αυτά που έβρισκαν στέγη για παράδειγμα στη σχολή του «Παρνασσού», είναι αυτά που στερούνται την παιδική τους ηλικία στο όνομα της παιδικής εργασίας και της πρόωρης ενηλικίωσής τους. Τα παιδιά αυτά τύχαιναν εκμετάλλευσης από τους μαστόρους, στοιβάζονταν σ’ ένα δωμάτιο και αναπαρήγαγαν τα πλανόδια επαγγέλματα, όπως αυτά του λούστρου ή του εφημεριδοπώλη. Ο ρόλος του «Παρνασσού» στην Πλατεία Κάνιγγος ήταν να προσφέρει ένα κατάλυμα, εσπερινά μαθήματα και προστασία. Τα παιδιά μεταναστεύουν από πόλεις και χωριά της Ελλάδας και φτάνουν στην Αθήνα. Στα χρόνια που ακολουθούν τα παιδιά είναι αυτά που δεν πληρώνουν εισιτήριο στα τραμ και κρέμονται από πίσω τους για να μετακινηθούν.[18] Είναι αυτά που αποζητούν το γάλα ως ιατρική οδηγία για τους πνεύμονές τους.[19]

Οι παιδαγωγικοί πειραματισμοί όμως του ελληνικού μεσοπολέμου δημιουργούν ένα πλαίσιο κίνησης, ελευθερίας και σχολικής ζωής. Τα παιδιά κάνουν αισθητή την δημόσια παρουσία τους μέσα από τις συλλογικές δράσεις που αναπτύσσουν, την παιδική εργασία, τα θεάματα, το συνδυασμό σχολείου και δουλειάς, αλλά και μέσα από την συνεύρεσή τους με τα παραδοσιακά πλανόδια επαγγέλματα.[20] Η γενιά του ’30 μπορεί να διαβαστεί έτσι και με διαφορετικό τρόπο μέσα από την ματιά των παιδιών, σε βαθμό που τα ίδια διαψεύδουν την εικόνα που δημιούργησε η γενιά για τον εαυτό της. Τα παιδιά του κέντρου της Αθήνας είναι αυτά που μεγαλώνουν στην Πλατεία Βικτωρίας, στην πλατεία Αμερικής και στην πλατεία Άγιου Γεωργίου στην Κυψέλη, είναι αυτά που μεγαλώνουν στα Εξάρχεια ή είναι αυτά που πηγαίνουν στη σχολή της Μίνας Αηδονοπούλου και παίζουν στο Πεδίο του Άρεως. Μπορούμε λοιπόν να γενεαλογήσουμε το παρελθόν μέσα από μια μεγάλη γκάμα αφηγήσεων για την παιδική ηλικία, από τα παιδικά χρόνια του Ναπολέοντα Λαπαθιώτη μέχρι αυτά της Άλκης Ζέη, των παιδιών του «Παρνασσού», των παιδιών των γειτονικών σχολείων στο Πεδίο του Άρεως, των παιδιών που αγαπούν την τέχνη του Καραγκιόζη και είναι εφημεριδοπώλες ή περνούν τον χρόνο τους στους κινηματογράφους. Ή αποβάλλονται από τα σχολεία για τις πολιτικές τους ιδέες, τότε που το μάθημα της Αγωγής του Πολίτη γνώριζε την πρώτη του σχέση με την εκπαίδευση.[21] Ή κάνουν το υπαίθριο σχολείο τους μετά το 1930 στο Πεδίο του Άρεως. Σήμερα αυτές οι δράσεις επαναλαμβάνονται κι αποτελούν όχι μόνο μια μνήμη αλλά μια ριζοσπαστική ανάγνωση του παρόντος.[22] Το σπίτι του Παναγή Δημητράτου είναι κι αυτό το αυριανό μουσείο αντίστασης για να αποκτούμε δεσμούς με τον αλυτρωτισμό του παρελθόντος.[23] Οι εκπαιδευτικοί μετά το 2010, δουλεύουν για ένα μέλλον του λαού με την ιστορία και την αντίσταση επίκαιρη περισσότερο από ποτέ. Η πολιτική οριζοντιότητα της περιόδου είναι η ελπίδα μας. Ζούμε τις σύνθετες σχέσεις ενός παρόντος που από τη μια, θα λέγαμε, δίνει διαζύγιο στις σχέσεις της εμπειρίας με την προσδοκία και από την άλλη, εγκιβωτίζει το παρελθόν μέσα από την πύκνωση του χρόνου, δίνοντας στην ιστορικότητά μας ένα καινούριο καθεστώς.[24] Για να βιώσουμε ξανά την 23 Φεβρουαρίου του 1943 στο σπίτι του δασκάλου, όπως μας την αφηγείται η Ρόζα Ιμβριώτη, τις πορείες της ΕΠΟΝ, τ’ αετόπουλα, τα αναγνωστικά της Κυβέρνησης του Βουνού τα αναγνωστικά της φυλακής και τα χρόνια που ακολούθησαν τον εμφύλιο πόλεμο. Όπως γράφει και η Ρόζα: «Ο Παναγής και η ηρωική γυναίκα του στη φόρμα τους. Κλείσανε τα γύρω παράθυρα, κλείδωσαν την πόρτα, δεν συλλογίστηκαν τα παιδιά τους. Ήταν ανάγκη να μαζευτούμε αυτή τη μέρα έστω και με κίνδυνο της ζωής μας. Στις 9 ήμασταν όλοι παρόντες».[25] Σήμερα αυτά τα παράθυρα χρειάζεται να τα ανοίξουμε. Τα συνδικάτα των εκπαιδευτικών, η ΔΟΕ και η ΟΛΜΕ, είναι αυτά που θα επικοινωνήσουν στις νέες γενιές το έργο της νεολαίας της ΕΠΟΝ, θα συντρέξουν στην αποκατάσταση του χώρου, μετά τις ζημιές που έχει υποστεί και θα κάνουν το σπίτι του δασκάλου μάθημα ιστορίας. Είναι ανάγκη να μαζευτούμε πάλι.

Ο Χαράλαμπος Μπαλτάς είναι δάσκαλος στο 35^Ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών. Τα σχολικά έτη 2010/2012 ήταν υπεύθυνος Αγωγής Υγείας στην Α΄ Διεύθυνση Π. Ε. Αθηνών. Γράφει στο περιοδικό «Παιδεία και Κοινωνία» (2010 – 2017). Συμμετέχει στην Παιδαγωγική Ομάδα «Το Σκασιαρχείο – Πειραματικοί Ψηλαφισμοί για ένα Σχολείο της Κοινότητας». babisbaltas@gmail.com

[1] Για το αναγνωστικό και την διαδρομή του δες Χαράλαμπος Μπαλτάς (ανθολόγηση - επίμετρο), Οι φιλίες των παιδιών, Αναγνωστικό δ΄ και ε΄ τάξης, εικονογράφηση Λίζα Παντελιάδου, κείμενα Παναγής Δημητράτος, επίλογος Γιάνους Κόρτσακ, Αθήνα 2014. Επίσης έγινε επιστημονική ανακοίνωση του θέματος της λογοκρισίας στο 2^ο συνέδριο του «Νέου Παιδαγωγού» (2015). [www.skasiarxeio.wordpress.com].

[2] Η μαρτυρία της Έλλης Αλεξίου για τον τρόπο θανάτου του Παναγή Δημητράτου είναι διαφορετική από αυτή που δίνει ο γιος του. Η ίδια αναφέρει πως απαγχονίστηκε στην οδό Παπαδιαμαντοπούλου μαζί με άλλους σε αντίποινα για το θάνατο ενός εθνοπροδότη, από πατριώτες, στην ίδια οδό. Δες Έλλη Αλεξίου, Βασιλική Δρυς, τ. β΄, Καστανιώτης, Αθήνα 1983, σελ. 310. Και σε άλλες πηγές δίνονται άλλες μαρτυρίες για τον τρόπο που φεύγει από τη ζωή ο δάσκαλος.

[3] Η εκδήλωση για τον Νίκο Πλουμπίδη στις 14/11/2014 από την ΑΔΕΔΥ ανέδειξε διάφορες πτυχές του βίου του «κόκκινου δασκάλου». Ο Χάρης Αθανασιάδης στην ομιλία του μίλησε για τις σχέσεις Νίκου Πλουμπίδη με τον Παναγή Δημητράτο και την προσχώρηση του πρώτου στο ψηφοδέλτιο του δεύτερου. Για μια ακόμη φορά η επικαιρότητα της δράσης του Παναγή Δημητράτου ήρθε να προστεθεί στη συγκυρία την δική μας, για μια κυβέρνηση της αριστεράς, με βάση το μέτωπο των κοινωνικών και των πολιτικών δυνάμενων που επιθυμούν τον κοινωνικό μετασχηματισμό και τον σοσιαλισμό, στη βάση του αντιφασιστικού αγώνα.

[4] Δες Χάρης Αθανασιάδης, «Εκπαιδευτικά συνδικάτα και εκπαιδευτική πολιτική: όψεις του 20^ου αιώνα», στο Σήφης Μπουζάκης (επιμέλεια), Πανόραμα ιστορίας της εκπαίδευσης, Όψεις και απόψεις, Νεοελληνική Εκπαίδευση 1821 – 2010, τ. 2, Gutenberg, Αθήνα 2011, σελ. 1020 – 1021.

[5] Δες Χάρης Αθανασιάδης, Τα αποσυρθέντα βιβλία, Έθνος και σχολική ιστορία στην Ελλάδα, 1858 – 2008, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2015, σελ. 185 – 223.

[6] Μαρία Ρεπούση, Τα Μαρασλειακά 1925 – 1927, Πόλις, Αθήνα 2012, σελ. 185.

[7] Γρηγορίου Ξενόπουλου, «Ο μικρός στρατός», περιοδικό Διάπλασις των Παίδων, 17/9/1932, στο Γρηγορίου Ξενόπουλου, Αθηναϊκές επιστολές, Σας ασπάζομαι Φαίδων, Αδελφοί Βλάσση, Αθήνα 1995, σελ. 399 – 401.

[8] Η αναπαράσταση της ζωής των παιδιών την δεκαετία του ’30 δείχνει από τη μια τη μεγάλη φτώχια της περιόδου, την απουσία βιβλίων ή την όρεξη για διάβασμα και από την άλλη την δυσκολία να μετακινηθούν και να φτάσουν στο σχολείο. Έχουμε έντονη παιδική εργασία και συγχρόνως λατρεία για τα θεάματα, τον Καραγκιόζη και τον κινηματογράφο. Ο τελευταίος ωστόσο είναι απαγορευμένος για τα παιδιά. Δες Δημήτρης Καζαμίας, Στα φτωχά χρόνια της δεκαετίας του ’30, Καστανιώτης, Αθήνα 1997, σελ. 472 – 501. Για τον απαγορευμένο στα παιδιά κινηματογράφο δες Νίκος Θεοδοσίου, Στα παλιά τα σινεμά, FINATEC. Α.Ε. Αθήνα 2000, σελ. 176 – 208.

[9] Γι’ αυτήν την ταινία δες Μαρία Μαρκογιάννη, Ματιές στην Αθήνα που έφυγε, Φιλιππότης, Αθήνα 1996, σελ. 237 – 239.

[10] Κωνσταντίνος Καλαντζής, Η παιδεία εν Ελλάδι 1935 – 1951, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002, σελ. 97.

[11] Ακόμη και σήμερα, σύμφωνα με μαρτυρίες παλαιών μαθητών του σχολείου των πρώτων ημερών του πολέμου, όπως η μαρτυρία του δημοσιογράφου Νίκου Κίαου, οι παλιοί συμμαθητές του 36^ου Δημοτικού Σχολείου συνευρίσκονται και θυμούνται τις ημέρες του πολέμου, το κλείσιμο στις 28 Οκτωβρίου του σχολείου, τις σειρήνες και το συσσίτιο. Επίσης οι κατσαρόλες που βρέθηκαν στο υπόγειο του κτιρίου, επιβεβαιώνουν ότι το συσσίτιο μοιραζόταν από εκεί. Οι αγώνες των δασκάλων και οι απεργίες τους αποβλέπουν στο να έχουν περισσότερα συσσίτια για το λαό όλη τη διάρκεια της κατοχής. Δες Γιάννη Κατσαντώνη, Οι δάσκαλοι στους αγώνες για ψωμί, παιδεία, ελευθερία, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1984, σελ. 122 – 131.

[12] Χάρης Σακελαρίου, Η παιδεία στην αντίσταση, Φιλιππότης, Αθήνα 1984, σελ. 32 – 54.

[13] Για την συμμετοχή του, μαζί με τον Αριστοτέλη Σίδερι και τον Αλβέρτο Κουριεέλ, δες Γρηγόρης Δαφνής, Τα ελληνικά πολιτικά κόμματα 1821 – 1961, Γαλαξίας, Αθήνα 1961, σελ. 139 – 140.

[14] Στο χώρο του σχολείου από τον Σύνδεσμο για τα Δικαιώματα της Γυναίκας και την Μαρία Σβώλου, λειτούργησε εσπερινή επαγγελματική σχολή για γυναίκες υπαλλήλους, στην οποία δίδαξαν η Ρόζα Ιμβριώτη, η Αύρα Θεοδωροπούλου και η Αγνή Ρουσοπούλου. Δες Αγνή Ρουσοπούλου, «Η Εσπερινή Εμπορική Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων» (1964), στο Αγνή Ρουσοπούλου (1901 – 1977), Αθήνα 1980, σελ. 157 – 166.

[15] Για παράδειγμα η οδός Ζαΐμη με τη σχολή της Μίνας Αηδονοπούλου, όπου μαθήτρια ήταν η Άλκη Ζέη. Ένα σχολείο προοδευτικό, το οποίο είχε επιτροπή περιοδικού, ομάδα για το κουκλοθέατρο και εφημερίδα τοίχου, με τεχνικές πολύ κοντά σ’ αυτές του Celestin Freinet. Δες Άλκη Ζέη, Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο, Μεταίχμιο, Αθήνα 2013, σελ. 108 – 128.

[16] Το καφενείο βρισκόταν στις οδούς Ασκληπιού και Ακαδημίας. Δες Γιάννης Παπακώστας, Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία της Αθήνας, Πατάκης, Αθήνα 2007, σελ. 281 - 286

[17] Με την Λότη Πέτροβιτς – Ανδρουτσοπούλου συνεργάζομαι από το 2012 και κάνουμε διαδρομές στα Εξάρχεια που αφορούν την περίοδο της γερμανικής κατοχής, τα δεκεμβριανά και την περίοδο που ακολούθησε, τον εμφύλιο. Οι διαδρομές, από την Ιόνιο Σχολή, χαμηλά στη Ζωοδόχου Πηγής, το σχολείο της συγγραφέα, μέχρι το Λόφο του Στρέφη, βασίζονται στα βιβλία της Ο καιρός της σοκολάτας (2007), Τραγούδι για τρεις (1992) και Ο λόφος με τα τέρατα (2002). Οι διαδρομές συνδέουν τις σελίδες των βιβλίων της με το χώρο, συντελούν στην επιτέλεση της ανάγνωσης στο χώρο που γεννήθηκε η γραφή και δίνουν στα παιδιά την αίσθηση της ιστορικότητας, η οποία είναι ακόμη και σήμερα μια τραυματική εμπειρία, για την οποία υπάρχει σιωπή και λήθη. Το πρόγραμμα το επεκτείναμε τις σχολικές χρονιές 2014/2017 και στη μέση εκπαίδευση, σε συνεργασία με τις εκδόσεις «Πατάκη», του εκδοτικού οίκου της συγγραφέα και αποτέλεσε και αντικείμενο παρουσίασης στους εκπαιδευτικούς, σε συνεργασία με τις καινοτόμες δράσεις της Α΄ Διεύθυνσης Π. Ε. Αθηνών και το Δίκτυο για τα Δικαιώματα του Παιδιού (Μάρτιος 2015).

[18] Β. Α. Νεφελούδη, Μαρτυρίες 1906 – 1938, Ωκεανίδα, Αθήνα 1984, σελ. 82.

[19] Δες ένα κείμενο για το πώς μπαίνει η Ελληνική Βιομηχανία Γάλακτος (ΕΒΓΑ) στη ζωή των παιδιών στο Γιάννη Σιμενέτη, Η Αθήνα…κάποτε, Γειτονιές που χάθηκαν, Φιλιππότης, Αθήνα 2004, σελ. 17 – 25.

[20] Την ιστορία ενός μικρού πιτσιρίκου που καταφέρνει να γνωρίσει τον κόσμο, τις ανάγκες του, την τάξη του αλλά και την αγάπη που αναπτύσσεται ανάμεσα στα δύο φύλα μπορούμε να τη δούμε σε μερικές σπάνιες στιγμές της παιδικής λογοτεχνίας. Δες; Πέτρος Πικρός, Ο πιτσιρίκος και η παρέα του, εικονογράφηση Εύη Τσακνιά, Δελφίνι, Αθήνα 1997.

[21] Δες για παράδειγμα το θεατρικό της Έλλης Αλέξιου, «Μια μέρα στο γυμνάσιο», το οποίο απαγορεύτηκε να ανέβει από την δικτατορία των συνταγματαρχών το 1972 και αναφέρεται στην χρονιά της ανόδου στην εξουσία του Ιωάννη Μεταξά, το 1936. Δες Έλλη Αλέξιου, Μια μέρα στο γυμνάσιο, Καστανιώτης 1978.

[22] Αυτό επναληφθηκε με το έργο του Ζάφου Ξαγοράρη «Λοξή Τάξη» στο Πεδίο του Άρεως το καλοκαίρι του 2015. Δες Χαράλαμπος Μπαλτάς, «Το υπαίθριο σχολείο της κοινότητας με τη ‘Λοξή Τάξη’ στο Πεδίο του Άρεως: το ξεκίνημα ενός θεσμού», περιοδικό Παιδεία και Κοινωνία, τχ. 101, Οκτώβριος 2015, σελ. 8 – 9.

[23] Η οικία του στην οδό Δουκίσσης Πλακεντίας 3 στους Αμπελόκηπους έχει γίνει Μουσείο της ΕΠΟΝ. Όμως στην έκδοση που έγινε από την «Σύγχρονη Εποχή», το 1993, για τα 50 χρόνια από την ίδρυσή της, δεν αναφέρθηκε το όνομα του δασκάλου. Για μια πρόσφατη αναφορά δες Θανάσης Γιοχάλας – Τόνια Καφετζάκη, Αθήνα, Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία, Εστία 2014, σελ. 449.

[24] Francois Hartog, Καθεστώτα ιστορικότητας, Παροντισμός και εμπειρίες του χρόνου, μετάφραση Δημήτρης Κουσουρής, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2014, σελ. 32 – 36.

[25] Δες Ρόζα Ιμβριώτη, «Επονίτικες μνήμες», Εφημερίδα «Ριζοσπάστης» 23/2/21975, στο ΠΕΑΦΕ (Επιμέλεια), Η Ρόζα της εκπαίδευσης, της επανάστασης, εκδόσεις Εντός – ΠΕΑΦΕ, Αθήνα 2001, σελ. 77 – 80.