«Η Ελλάδα είναι μια χώρα με καταπληκτική ποιότητα ζωής» έγραψε ο Κυριάκος Μητσοτάκης στο Twitter στις 3 Φεβρουαρίου. Συνεχίζοντας με το «αν μπορεί να προσφέρει καλή εργασία και καλές απολαβές, για κάποιον που είναι Έλληνας, η επιστροφή είναι μονόδρομος». Η ιδεολογία του brain drain διέπει τις σύγχρονες κυβερνητικές πολιτικές, και παρουσιάζεται ως μια ιδεολογία περιεκτική που αποσκοπεί στην επανυποδοχή των Ελλήνων επιστημόνων-μεταναστών στη χώρα. Σε αυτό το σύντομο κείμενο θέλω να αξιολογήσω αυτήν τη θέση, μέσα από την εξερεύνηση της σχέσης του brain drain, με την επιχειρηματικότητα και τις βαθύτερες διαστάσεις της μετανάστευσης από το 2008 και μετά. Θέλω να υποστηρίξω πως ενώ παρουσιάζεται ως μια ιδεολογία αγαθής πρόθεσης, στην ουσία διαστρεβλώνει τη μνήμη γύρω από τις επιπτώσεις της «οικονομικής κρίσης» και αποσκοπεί στον αποπροσανατολισμό από ένα συλλογικό κοινωνικό τραύμα, προς τη στερεοποίηση διχαστικών, συντηρητικών κοινωνικών δομών με σοβαρές επιπτώσεις για τη χώρα τα επόμενα χρόνια.
Ελληνική κρίση και μετανάστευση
Έρευνα (2019) για το φαινόμενο της εργασιακής μετανάστευσης Ελλήνων στη Γερμανία κατά την περίοδο της κρίσης, έδειξε πως κίνητρο δεν είναι μόνο η οικονομική αποκατάσταση (Groutsis, κ.ά., 2019). Ένα μεγάλο ποσοστό όσων μεταναστεύουν αναζητούν την προσωπική χειραφέτηση και τη διαμαρτυρία απέναντι σε παρωχημένες κοινωνικές δομές. Σύμφωνα με τις ερευνήτριες, κυρίαρχοι λόγοι που πυροδότησαν τη μετανάστευση αφορούν «τη διάβρωση κοινωνικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την αντίληψη ότι η συμβολή τους στην εργασία και στην κοινωνία δεν αναγνωρίζεται, […] και το κατά πόσο φημίζεται η χώρα υποδοχής για την ανοικτότητα ως προς τους ξένους» (σελ.14). Η σύνδεση της μετανάστευσης με την προσωπική χειραφέτηση, ωστόσο, δημιουργεί χώρο για μια επιπρόσθετη προσέγγιση στο ζήτημα του κοινωνικού προβλήματος του brain drain, καθώς αναδεικνύει τη σημασία του να βρίσκεις νόημα διαμέσου της απασχόλησης. Με άλλα λόγια, αναδεικνύεται η σημασία εργασιακής απασχόλησης που επιτρέπει την ουσιαστική βελτίωση κοινωνικών συνθηκών όπως για παράδειγμα, την καταπολέμηση της παιδικής φτώχειας και της ανισότητας των φύλων, την εκπαίδευση πάνω σε φυλετικές και σεξουαλικές διακρίσεις, τη φροντίδα ευάλωτων ομάδων, την αντιστροφή της επικείμενης περιβαλλοντικής καταστροφής. Δηλαδή αναδεικνύεται ένα αξιακό πρόσημο στην εργασιακή απασχόληση που αντιπαρατίθεται στις αλλοτριωτικές τεχνοκρατικές αξίες της επιχειρηματικότητας και του κέρδους, αυτό της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Η εξιδανίκευση της επιχειρηματικότητας
Τι θα σήμαινε όμως η αναγνώριση πως η ελληνική μετανάστευση, αφορά περισσότερο την κοινωνική δικαιοσύνη, και όχι την τεχνοκρατική, κερδοσκοπική ανάπτυξη; Η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας παρουσιάζεται συστηματικά ως η κυρίαρχη απάντηση στο brain drain. Για παράδειγμα οι νεοσυσταθείσες πλατφόρμες που στοχεύουν στη δικτύωση νέων επιχειρηματιών, όπως το Endeavor Greece ή το Brain regain: ελληνισμός εν δράσει και διέπονται - αντιγράφω από τις ιστοσελίδες τους - από τις αξίες: «επιχειρηματικότητα πρώτα», «τόλμη (go big)», «ένα όνειρο (one endeavor)», «δίκτυο εμπιστοσύνης» και ούτω καθεξής. Θα αναρωτιόταν κάποιος και ποιο είναι το πρόβλημα με τις παραπάνω αξίες, εφόσον φαινομενικά δεν υπάρχει κάτι μεμπτό; Μια πιο προσεκτική ματιά επιτρέπει να αντιληφθούμε πως θέτοντας το ζήτημα της «τολμηρής, ελεύθερης επιχειρηματικότητας» στο επίκεντρο, επιτυγχάνεται η άρνηση των τρεχόντων, κοινωνικών ζητημάτων στην Ελλάδα. Λανθασμένα η ανάγνωση της κρίσης της περασμένης δεκαετίας συρρικνώνεται στην οικονομία, όταν οι διαστάσεις της εκτείνονται σε απώλειες σε διάφορα επίπεδα, από την ψυχική υγεία (αυξημένη κατάθλιψη, άγχος, αυτοκτονίες), μέχρι την κοινωνική βία (ενδοοικογενειακή βία και βία κατά των γυναικών), τη σχεδόν γραφειοκρατική εξόντωση προσφύγων στα ανατολικά σύνορα της χώρας και τη συστηματική υποβάθμιση κοινωνικής πρόνοιας, δομών εκπαίδευσης, και μηχανισμών υγείας. Η πριμοδότηση όμως της επιχειρηματικότητας, της καινοτομίας, των επενδύσεων, της τεχνολογίας, της τεχνητής νοημοσύνης, ως τη μόνη λύση που αντιστρέφει τις επιπτώσεις του brain drain (παρόλο που παρουσιάζονται ως έννοιες ουδέτερες στη χειρότερη, καλοδεχούμενες για τους αδαείς) έχουν και μια επιπλέον σημασία. Αποσκοπούν στην παλινόρθωση μια εθνικής ταυτότητας που, εν μέσω κρίσης, παγκοσμίως ταπεινώθηκε (ή έτσι παρουσιάστηκε).
Κρίση, όνειδος και η εμφυλιακή διάσταση του brain drain
Μια από τις συχνά αποσιωπούμενες συνέπειες της κρίσης της περασμένης δεκαετίας ήταν η σύνδεση της ελληνικότητας με το όνειδος. Ο φόβος ότι η χώρα ταπεινώνεται πανευρωπαϊκά, ενισχύθηκε από τον περίφημο λόγο της ευρωπαϊκής, λαϊκίστικης Δεξιάς που συνέδεε τον Έλληνα (sic) με το γλέντι, το ραχάτι, την τεμπελιά, το ούζο και - κατά τη διαβόητη δήλωση του Ντάισελμπλουμ - τις γυναίκες. Αυτή, όμως, ήταν τόσο η προεκλογική γραμμή του ΣΥΡΙΖΑ από το 2012 (η ανταπόδοση της ταπείνωσης, προς τη Γερμανία – «Go back, κυρία Μέρκελ»), όσο και η κεντρική, αντιπολιτευτική γραμμή της Δεξιάς από την περίοδο του 2015 («τα Αγγλικά του Τσίπρα εκθέτουν τη χώρα στο εξωτερικό»), αλλά και η τρέχουσα κυβερνητική γραμμή που φαντασιώνεται τη δικαίωση, τον θρίαμβο και τη λάμψη της ελληνικότητας στο εξωτερικό.
Σε αυτό το πλαίσιο συναντάμε, στο εγχώριο επίπεδο, και τη λαϊκιστική ρητορική του λεγόμενου brain drain. Εκμεταλλευόμενη το αίσθημα της μικρομεσαίας φτωχοποίησης που εκφράστηκε κατά κύριο λόγο ως οικονομική την περίοδο της κρίσης, η γραμμή της κυβερνητικής Δεξιάς επιστρατεύει τη συναισθηματικά χειριστική ρητορική του brain drain: «δεν μας παίρνουν μόνο τα λεφτά, μας παίρνουν και τα καλύτερα μυαλά». Το βασικό πρόβλημα αυτής της ρητορικής είναι ότι περιγράφοντας το πρόβλημα της μετανάστευσης μέσα από την απο-σωματοποιημένη έννοια του brain (μυαλό), δημιουργείται ένα δίπολο μεταξύ των «μυαλών» που φεύγουν και των «μυαλών» που μένουν. Ζώντας στο εξωτερικό σχεδόν δέκα χρόνια πια, όταν ακούω για τον ζήλο της αντιστροφής του brain drain, μέσα από φορολογικά και οικονομικά κίνητρα αναρωτιέμαι εάν η εξιδανίκευση όσων έφυγαν (και που υποτίθεται πως εάν γυρίσουν θα λύσουν πολλά από τα προβλήματα της χώρας) εμπεριέχει ταυτόχρονα μια ταπείνωση, υποτίμηση, και απόρριψη προς όλους εκείνους που επέλεξαν να μείνουν. Μια λογική μέσα από την οποία η ταπείνωση και το όνειδος της ελληνικής ταυτότητας διοχετεύεται προς εκείνους που έμειναν ή επέλεξαν να μείνουν, εγκαθιστά στην ψυχή και στο ασυνείδητο όσων έμειναν στην χώρα μια αίσθηση ότι δεν εκπροσωπούν την ιδανική ελληνικότητα - δεν θα είναι ποτέ αρκετά καλοί, διότι η ιδανική (εξιδανικευμένη) ελληνικότητα έχει συμπυκνωθεί στα «μυαλά» όσων έφυγαν.
Η επιχειρηματικοποίηση της εθνικής περηφάνειας
Η συναισθηματική αυτή χειραγώγηση της μεταναστευτικής πτυχής της κρίσης έχει φυσικά και συνέπειες που καθορίζουν και θα καθορίσουν τη χώρα για αρκετές δεκαετίες. Αρχικά, η εδραίωση ενός διχασμού μεταξύ όσων έφυγαν και όσων έμειναν επιτρέπει τη χειραγώγηση και καλλιέργεια του εθνικισμού. Όπου υπάρχει εθνικό όνειδος και εθνική ταπείνωση, ακολουθούν λαϊκιστικά, τεχνοκρατικά, εθνικιστικά μορφώματα που υπόσχονται την αντιστροφή του. Αυτό το βλέπουμε με διάφορους τρόπους. Αφενός μέσα από τις υπουργοποιήσεις βουλευτών με ξεκάθαρες ακροδεξιές διασυνδέσεις και μάλιστα σε υπουργεία (όπως το υγείας) που εν μέσω πανδημίας παίζουν καθοριστικό ρόλο στην κρατική, οικονομική και κοινωνική διαχείριση. Αφετέρου, μέσα από την αχαλίνωτη νεοφιλελευθεροποίηση της οικονομίας, στα χνάρια του δόγματος των Θάτσερ/Ρίγκαν: επενδύσεις, επιχειρηματικότητα, καινοτομία, ιδιωτικοποιήσεις, μικρότερο κράτος, απορρύθμιση των αγορών. Τα παραδείγματα των ΗΠΑ και της Μεγάλης Βρετανίας καταδεικνύουν πως αυτό το μοντέλο, παράγοντας δισεκατομμυριούχους και ενισχύοντας τα ανώτερα αστικά στρώματα, ταυτόχρονα αφαιρεί βασικά ανθρώπινα δικαιώματα (όπως της δημόσιας υγείας και παιδείας) από μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, ενώ τέλος οδηγεί σε κατακόρυφη αύξηση σε προβλήματα ψυχικής υγείας, κατάχρησης ουσιών, αλκοόλ και ούτω καθεξής. Εκμεταλλευόμενη τον ανταγωνισμό και τον διχασμό που δημιουργεί η ιδεολογικοποίηση του brain drain - βούτυρο στο ψωμί της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας - στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία λαμβάνει χώρα μια σιωπηρή αναπαραγωγή κοινωνικών διχασμών, που σταθερά παγιώνουν ένα συντηρητικό, εθνικιστικό, πατριαρχικό καθεστώς.
Μια επιπλέον συνέπεια της επιχειρηματικοποίησης της εθνικής περηφάνειας είναι ότι αποτελεσματικά εμποδίζει μια πιο ουσιαστική κοινωνική διεργασία να λάβει χώρα. Η ψευδής διατύπωση της επίλυσής του brain drain δια της αντιστροφής του (π.χ. naftemporiki.gr, 2021) σημαίνει ότι ουσιαστικά το τραύμα της αυξημένης μετανάστευσης της προηγούμενης δεκαετίας γίνεται ένα τραύμα ανείπωτο. Αυτό σημαίνει πως είναι αδύνατον να συζητηθεί το ζήτημα της μετανάστευσης εκτός του ανταγωνιστικού και διχαστικού πλαισίου του brain drain, με σοβαρές επιπτώσεις σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο. Σε κοινωνικό επίπεδο διότι η μετανάστευση δεν μπορεί πια να γίνει αντικείμενο σκέψης, εκτίμησης, και κατ’ επέκταση, δημόσιων πολιτικών διαχείρισης. Ενώ σε προσωπικό διότι η μετανάστευση γίνεται πια αντιληπτή όχι με όρους απώλειας, αποχωρισμού, δύσκολων επιλογών, αλλά με όρους εξιδανίκευσης και εγκωμιασμού.
Μελαγχολικές επιστροφές
Υπάρχει όμως και μια τρίτη συνέπεια της επιχειρηματικοποίησης της εθνικής περηφάνειας, που αφορά το τι ακολουθεί τη λεγόμενη οικονομική ή χρηματοπιστωτική, αλλά και βαθιά κοινωνική, κρίση της περασμένης δεκαετίας. Μέσα από το πρίσμα της κοινωνικής δικαιοσύνης, υπάρχει μια απαραίτητη - πλην όμως κατεσταλμένη - ανάγκη για την ουσιαστική κατανόηση και επεξεργασία των συνεπειών της κρίσης. Μια ουσιαστική κατανόηση του φαινομένου της κρίσης θα σήμαινε βέβαια την ανάληψη ευθύνης από τους ηθικούς αυτουργούς και υπαίτιους της χρεοκοπίας - αρκετοί εκ των οποίων είναι σήμερα και πάλι εντός Βουλής - και την απόδοση δικαιοσύνης. Αντ’ αυτού βέβαια, με το δημόσιο χρέος να παραμένει σε δυσθεώρητα επίπεδα, ενώ η τωρινή κυβέρνηση έχει συγκεντρώσει δυνάμεις στην άμεση αντιστροφή του brain drain, ως το κυρίαρχο πρόβλημα που αναδύθηκε την περασμένη δεκαετία. Η παραπλανητική αυτή ανάγνωση της κρίσης αποσυνδέει - επιτυχώς - τις ευθύνες της τωρινής κυβέρνησης από εκείνες των προηγούμενων κυβερνήσεων του ίδιου κόμματος. Από την άλλη, καλλιεργεί και μια επικίνδυνη μακροπρόθεσμα πλάνη πως οι συνέπειες μιας καταστροφικής κρίσης μπορούν να αντιστραφούν, και μπορούμε να ξαναζήσουμε τις προ-2008 εποχές των «παχιών-επιχειρηματικών αγελάδων». Αυτό που απαιτείται δηλαδή μέσα από την ιδεολογία της αντιστροφής του brain drain είναι η μερική αμνησιοποίηση (ας μου επιτραπεί ο όρος) της περασμένης δεκαετίας. Το μόνο που καλούμαστε να κρατήσουμε από την περασμένη δεκαετία - που βυθίζεται στη λήθη - είναι πως τα «μυαλά έφυγαν». Η κυβερνητική δέσμευση που υπόσχεται πως αυτή απώλεια θα αντιστραφεί, συνθλίβει προσπάθειες κατανόησης και σκέψης της κρίσης μέσα από συλλογικές και ψυχικές διεργασίες πένθους, απλώνοντας έτσι κάτι σάπιο πάνω από το βασίλειο της ελληνικής δημοκρατίας.
* Ανάλυση της Μαρίτας Βυργιώτη, Λέκτορα Ψυχοκοινωνικών και Ψυχαναλυτικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο του Έσσεξ - Το κείμενο περιλαμβάνεται στην έκδοση «Ας μιλήσουμε για τα ΜΜΕ #6» που θα δημοσιεύσει η ομάδα Media Jokers σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ, στο www.enainstitute.org
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 18/11
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
