Κοινωνία 05.02.2017 - 07:42

Ο διαρκής θάνατος του εμποράκου

Η καινούρια ταινία «ο Εμποράκος», του Asghar Farhadi, πιθανόν να έχει την ίδια τύχη με το «Ένας χωρισμός» που του έδωσε το Όσκαρ Ξενόγλωσσης ταινίας το 2012.

Ο Asghar Farhadi δήλωσε πρόσφατα πως δεν θα παρευρεθεί στην απονομή των βραβείων Όσκαρ, στο φόντο της απαγόρευσης εισόδου από τον νέο Πρόεδρο, Donald Trump. Είναι πολύ πιθανό ωστόσο, η καινούρια του ταινία «ο Εμποράκος» να έχει την ίδια τύχη με το «Ένας χωρισμός» που του έδωσε το Όσκαρ Ξενόγλωσσης ταινίας το 2012.

Το σπίτι που διαλύεται

Ο Farhadi έχει δηλώσει πως μια ατυχία στη νεότητά του κατέληξε να είναι καθοριστική για την ταυτότητα του σινεμά του. Πηγαίνοντας στην Τεχεράνη για να σπουδάσει κινηματογράφο, «πέρασε» τελικά στην σχολή θεάτρου. Αυτή όμως η θεατρική εκπαίδευση (και η διατριβή του πάνω στην χρήση των σιωπών στον Πίντερ) τον βοήθησε να μπορεί να γράψει. Πράγματι, όσες αρετές και αν απαριθμήσει κανείς στην κινηματογραφική τεχνική του Ιρανού σκηνοθέτη, όλες αναδεικνύονται χάρη στην μοναδική του ικανότητα να αφηγείται με μαεστρία δυνατές ιστορίες. Αν ο Ιρανικός κινηματογράφος έχει στενές σχέσεις με τον Ιταλικό νεορεαλισμό, ο Farhadi μπολιάζει σε αυτήν την παράδοση μια γερή δόση θεατρικότητας αλλά και πολλές ακόμα δυτικές επιρροές (από τον Καζάν μέχρι τον Χίτσκοκ). Αρκετές ταινίες του άλλωστε, θεμελιώνονται σε έναν ιδιαίτερο μετασχηματισμό του δυτικότροπου whodunit: Ένα συμβάν κάθε φορά αλλάζει τις ισορροπίες, αλλά τις περισσότερες φορές ο Farhadi δεν μας το δείχνει καν. Άλλωστε, τον ενδιαφέρει περισσότερο το γιατί έγινε και πως έγινε, παρά το ποιος το έκανε.

Έτσι και εδώ, το συμβάν που κινεί τον ιστό της τραγωδίας για το πρότερα ευτυχισμένο ζευγάρι των Rana και Emad δεν το βλέπουμε ποτέ. Παρατηρούμε μονάχα τις πληγές που αφήνει στα σώματα και τις ψυχές του ζευγαριού και μαζί, παρατηρούμε τον Farhadi να τα ενώνει όλα σε μια ανώτερη, κοινωνική (και καθόλου μεταφυσική) μοίρα. Άλλωστε, σε αυτήν την ιδιαίτερη κοινωνική συνθήκη του σύγχρονου Ιραν αποδίδονται όλα τα εγκλήματα του έργου: Η παραβίαση της οικίας, η σεξουαλική επίθεση, η εκδίκηση. Και πίσω από όλα αυτά, ο βαθύς συντηρητισμός της πατριαρχίας. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή:

Η ταινία ξεκινάει λιτά, με ένα συζυγικό κρεβάτι υπό θεατρικό φως. Η ιδιωτικότητα λοιπόν στο προσκήνιο. Ωστόσο δεν είναι το κρεβάτι του ζευγαριού: Ο Emad και η Rana είναι το πρωταγωνιστικό δίδυμο για μια απόδοση του «Θάνατου του Εμποράκου» του Arthur Miller και η ταινία ξεκινάει με εικόνες από το θεατρικό σετ. Λίγο μετά ωστόσο, μεταφερόμαστε στο κανονικό κρεβάτι του ζευγαριού καθώς ξυπνούν στη μέση της νύχτας πανικόβλητοι: Το σπίτι τους διαλύεται (κυριολεκτικά). Μια μεγάλη γειτονική κατασκευή είναι έτοιμη να το γκρεμίσει. Το ζευγάρι αναγκάζεται να μετακομίσει και ένα μέλος του θιάσου τους προτείνει ένα ευρύχωρο ρετιρέ. Εκεί βρίσκουν τα παρατημένα πράγματα της προηγούμενης ένοικου (για την οποία δεν ξέρουν πολλά) και ένα βράδυ το μοιραίο συμβαίνει: Η Rana ανοίγει το κουδούνι νομίζοντας ότι είναι ο Emad και αφήνει ανοιχτή την εξώπορτα πηγαίνοντας στο ντουζ. Στην αμέσως επόμενη σκηνή, ο Emad γυρίζει και βρίσκει το μπάνιο με αίματα και την Rana στο νοσοκομείο. Θα ανακαλύψουν πως το σπίτι αυτό ενοικιαζόταν πριν από μια ιερόδουλη χωρισμένη μητέρα. Προφανώς κάποιος παλιός της πελάτης αποφάσισε να κάνει μια επίσκεψη. Το σπίτι τους θα αρχίσει να διαλύεται ξανά.

Ανδρική και γυναικεία τιμή: Ισοτιμίες και πληθωρισμοί

Δυο πράγματα συμβαίνουν μετά το βίαιο συμβάν: Η Rana κλείνεται στον εαυτό της και αρνείται να καταφύγει στις αρχές. Ντρέπεται και θέλει να ξεχάσει το συμβάν, θεωρώντας πως είναι ένα εξευτελιστικό στίγμα. Από την άλλη, ο εγκεφαλικός και ήρεμος Emad δεν μπορεί και δεν θέλει να ξεχάσει το εξευτελιστικό αυτό στίγμα. Αποφασίζει να βρει μοναχός του τον δράστη, και μεταμορφώνεται σε έναν οργισμένο αυτόκλητο δικαστή. Η διαφορά είναι πως, όπως πολύ γρήγορα θα φανεί, η τιμή την οποία πασχίζει να περισώσει ο Emad δεν είναι της Rana αλλά η δική του. Οι «θάνατος του εμποράκου» που παίζεται παράλληλα με το κανονικό τους δράμα απηχεί εδώ: ο Willy Loman, ο μετρίως μέτριος ανθρωπάκος, αναρωτιέται πως γίνεται να μην εξασφαλίζει όλα όσα η γυναίκα του χρειάζεται, πως γίνεται να μην είναι σπουδαίος: Έτσι, προσπαθεί να δραπετεύσει από το παρόν καταφεύγοντας σε ψεύτικα παρελθόντα, μέχρι να καταλάβει πως θα ήταν πιο χρήσιμος νεκρός παρά ζωντανός. Ο Emad (που τον υποδύεται στην παράσταση), αναρωτιέται πως γίνεται να μην μπορεί να προστατεύσει την γυναίκα του από έναν βιαστή. Μόνο που αυτό δεν αφορά τόσο την γυναίκα του, όσο αφορά τον ίδιο και την ανδρική του υπερηφάνεια.

Λίγο πριν εκτυλιχθεί το δράμα τους, ο Emad διδάσκει στο σχολείο ένα παραδοσιακό θεατρικό, την «Αγελάδα». Σε ένα φτωχό χωριό του Ιραν, η απώλεια της αγαπημένης του αγελάδας οδηγεί έναν χωρικό να βυθιστεί στην παράνοια και να θεωρήσει πως είναι εκείνος η αγελάδα του, μουγκανίζοντας και βόσκοντας χορτάρι. «Πως γίνεται κάποιος αγελάδα;», ρωτάει ένας μαθητής; «Σταδιακά», απαντά ο Emad και μετά παρακολουθούμε την σταδιακή του μεταμόρφωση από έναν εκλεπτυσμένο και προοδευτικό άνθρωπο σε έναν macho εκδικητή. Μια ακόμα μικρή αλλά πανέξυπνη σκηνή δείχνει αυτήν την μεταμόρφωση ακόμα πιο καθαρά: Ξανά στο πρώτο μέρος, ο Emad μπαίνει σε ένα ταξί. Μια γυναίκα δίπλα του δυσφορεί με την παρουσία του. Του ζητά να στριμωχτεί και να μην απλώνεται. Ύστερα ζητάει να αλλάξει θέση με τον συνοδηγό, που είναι ένας μαθητής του. Ο μαθητής την επόμενη μέρα του λέει πως δεν έπρεπε αυτή η γυναίκα να τον προσβάλλει. Ο Emad, σε εκείνο το σημείο ξέρει: Του εξηγεί πως αυτή η γυναίκα είχε σίγουρα υποστεί κάτι πολύ κακό από κάποιον άντρα, και πως όλοι της φαίνονται ύποπτοι. «Μην ανησυχείς» , προσθέτει, «μόνο τα πρώτα 100 χρόνια της ζωής είναι δύσκολα».

Ανδρική τιμή: Μια οικουμενική αξία

Η Δύση έχει σπαταλήσει πολύ μελάνι για να κάνει την «σύγκρουση πολιτισμών» ως κυρίαρχο προπαγανδιστικό όπλο απέναντι στην ονομαζόμενη «Ισλαμική απειλή». Το προηγούμενο καλοκαίρι οι αστυνομικές δυνάμεις στην Γαλλία επέβαλλαν σε μια γυναίκα να αφαιρέσει το «μπουρκίνι» ή να απομακρυνθεί από την παραλία. Η καταπίεση της γυναίκας στο μουσουλμανικό κόσμο είναι μια ισχυρή θέση απέναντι στον συντηρητισμό του Ισλάμ και πολύ σωστά. Ο Farhadi άλλωστε αυτό ακριβώς αναδεικνύει μέσα από την εύθραυστη Rana και την άρνησή της να απευθυνθεί στο κράτος για να αποδοθεί δικαιοσύνη- ξέρει και αυτή και ο σκηνοθέτης πως το κράτος πιο εύκολα θα την στιγματίσει ή και κατηγορήσει παρά θα την δικαιώσει. Η Rana άλλωστε, του άνοιξε. Και έκανε μπάνιο με ανοιχτή την εξώπορτα. Πως λένε αλλιώς το πήγαινε γυρεύοντας; Το πλέον όμως οξύμωρο της νέας ταινίας του Farhadi δεν είναι τόσο η κριτική του στην θεοκρατική πατριαρχία του Ιράν, μια κριτική που έχει παραθέσει πολλάκις και μέσα από ένα πολύ πλούσιο κινηματογραφικό βιογραφικό. Το οξύμωρο είναι πως για πρώτη φορά φαίνεται τόσο επηρεασμένος από την Δύση.

O Emad δεν μεταμορφώνεται σε έναν φανατικό θρησκόληπτο άλλωστε: Μεταμορφώνεται σε ένα γνήσιο δείγμα cowboy, που βιώνει ένα τραυματικό για το σώμα και το πνεύμα της γυναίκας του συμβάν ως πλήγμα για την περηφάνεια του. Βγαίνει στους δρόμους για να αποδώσει δικαιοσύνη και όσο βυθίζεται σε αυτή του την εμμονή, τόσο απομακρύνεται από το πρόσωπο που υποτίθεται πως προστατεύει, την Rana. Επιπλέον, στο συγκινητικό και ανατρεπτικό φινάλε, ο «δράστης» θα εμφανιστεί αρκετά….Trumpικός: Δεν νιώθει ιδιαίτερη ντροπή με το «να απλώνει χέρι».

Ποια είναι άλλωστε η «πολιτικά ορθή» απάντηση στην ερώτηση «τι θα έκανες αν κακοποιούσαν σεξουαλικά τη γυναίκα σου;»; Εδώ λοιπόν πολλά Ιερά Κείμενα μοιάζουν να ενώνονται, παρά την μεγάλη τους σύγκρουση σε πολλά άλλα επίπεδα. Ήπειροι ενώνονται και θάλασσες εξαφανίζονται μπροστά στην συντριπτική πλειοψηφία μιας παραλλαγής του «θα τον σκοτώσω, τον ___», έναντι μιας πρωταρχικής και ενστικτώδους βούλησης να σταθεί κάποιος δίπλα στο πραγματικό θύμα. Ομοίως για το «πήγαινε γυρεύοντας».

Η τιμή του καλλιτέχνη

Ο Farhadi δεν θα πάει στα Όσκαρ ως ένδειξη διαμαρτυρίας. Είναι μια κίνηση κριτική και πολιτική, που μόνο οφέλη μπορεί να έχει για την υστεροφημία του αλλά και για την τελετή καθ’ αυτή- το Hollywood άλλωστε βρίσκεται στα κάγκελα με τον νέο Πρόεδρο τους τελευταίους μήνες (αν και ο Matthew McConaughy άρχισε να λέει δυστυχώς περίεργα πράγματα τελευταία…) και πιθανότατα να βραβεύσει (ξανά) τον Ιρανό σκηνοθέτη και ας μην έχει ο «Εμποράκος» την ίδια κινηματογραφική δύναμη που είχε ο «Ένας Χωρισμός». Αν γίνει αυτό θα είναι μάλλον σε βάρος του πανέμορφου Toni Erdmann (Γερμανία) αλλά θα είναι, κατά μια έννοια, μια ακόμα μομφή στην νεόκοπη (;) ακραία ρατσιστική πολιτική των ΗΠΑ.

Η ταινία του, ένα σύνολο από αριστοτεχνικά δομημένες σκηνές και αναφορές, είναι ένα ακόμα δείγμα ενός μεγάλου σκηνοθέτη, που έχει εντάξει στην καλλιτεχνική του δουλειά μια σαφώς προσανατολισμένη κριτική ματιά. Ο Farhadi ονειρεύεται και υπερασπίζεται έναν αστικό εκσυγχρονισμό για το Ιράν, και σίγουρα μέσα από τον κινηματογράφο του εξαπολύει ισχυρά κατηγορώ για την θέση της γυναίκας στη χώρα του. Ωστόσο, φαίνεται να γνωρίζει και ο ίδιος ότι ο «grab them by the pussy» δυτικός κόσμος κουβαλά πάνω του μεγάλο μέρος από όλα όσα κάνει κριτική- πόσο μάλλον σήμερα που μαζί με τα απόνερα της «πολιτικής ορθότητας» πετιέται μαζί και το νερό και οι διάφορες μορφές της νοσταλγίας μοιάζουν να αναπολούν πιο σαφείς συσχετισμούς δύναμης, τόσο ανάμεσα σε έθνη όσο και ανάμεσα στα φύλα.

Η ταινία του Farhadi δεν θα κριθεί στο αν θα πάρει ή όχι το Όσκαρ- ο κινηματογράφος του θα κριθεί αν μια μέρα πάψει να είναι απαραίτητος και επίκαιρος. Εκείνη θα είναι μια ωραία μέρα.