Κοινωνία 19.03.2017 - 16:54

H (κινηματογραφική) εποχή των Τεράτων

Φόβοι, νευρώσεις και τεράστιοι γορίλες

Πολιτισμός: Πηγή δυστυχίας για τέρατα

Διάφορα ενδιαφέροντα στοιχεία συνοδεύουν την (διασκεδαστική) καινούρια μεταφορά του αγαπημένου γιγάντιου γορίλα. Η ταινία Kong: Skull Island που κυκλοφορεί στις αίθουσες είναι αισίως η 8η κινηματογραφική μεταφορά του. Για την πρώτη του εμφάνιση θα πρέπει να ανατρέξουμε περίπου έναν αιώνα πριν και το 1933, ενώ η αμέσως προηγούμενη εξόρμησή του είναι η δια χειρός Peter Jackson (Άρχοντας των Δαχτυλιδιών) μετρίως μέτρια ταινία του 2005.

Η ταινία του Jordan Vogt-Roberts (που σκηνοθετεί ένα πολυπρόσωπο cast με Tom Hiddleston, Samuel L. Jackson, Brie Larson, George C. Reily και άλλους) ταξιδέψει ξανά σε ένα πολύ γνώριμο μύθο επιχειρώντας διάφορες «ανανεώσεις» του. Κάποιες πετυχημένες και άλλες λιγότερο. Για παράδειγμα, η όλη αισθητική παραπομπή στο Αποκάλυψη Τώρα!, με τον Kong στο ρόλο ενός άγριου Kurtz (; ) δεν βρίσκει ιδιαίτερο στόχο, πέραν της μουσικής επένδυσης. Από την άλλη πλευρά, η παραγωγή από την αρχή ξεκαθάρισε πως ήθελε τον «μεγαλύτερο Kong όλων των εποχών» και πως την ενδιέφερε η επένδυση στα πολλά και διάφορα τέρατα του Skull island: Καθόλου τυχαία, στο πνεύμα των ταινιών της Marvel, με τον King-Kong εγκαινιάζεται το λεγόμενο monsterverse, ένα κινηματογραφικό σύμπαν δηλαδή που θα κυριαρχείται από ..τέρατα και στο οποίο προγραμματίζεται ήδη η επική μονομαχία Kong-Godzilla που ήδη ανανεώθηκε για πολλοστή φορά πέρυσι.

Για αυτό το λόγο, ο σκηνοθέτης αποφάσισε να αλλάξει τον βασικό μύθο του Kong, που θέλει τον γορίλα να επιστρέφει ως «έκθεμα» στην Νέα Υόρκη, βαθύτατα ερωτευμένος (και παγιδευμένος) από την πρωταγωνίστρια. The beauty killed the beast είναι το βασικό μότο που διατρέχει ως τώρα τους κινηματογραφικούς βρυχηθμούς του. Ο Kong είναι ένας έφηβος γορίλας που απολαμβάνει την ζούγκλα του, μέχρι την στιγμή που του «επιβάλλεται» ο πολιτισμός και η αστική μεγαλούπολη. Ο αλυσοδεμένος γορίλας, δηλαδή η αλυσοδεμένη «άγρια πλευρά» από τα δεσμά του (εκ)πολιτισμού οδηγεί στην βαθιά δυστυχία του, κάνοντάς τον έναν διαχρονικά συμπαθή αντι-ήρωα, με τον ίδιο αντι-ηρωισμό που μπορεί να συνοδεύει και την υπαρξιακή δυστυχία του βασανισμένου τέρατος του Δρ. Φρανκενστάιν.

Στο Kong: Skull Island όλος ο κρυπτοερωτισμός ανάμεσα στον έφηβο γορίλα και την (παραδοσιακά λευκή ξανθιά) πρωταγωνίστρια έχει εξαφανιστεί. Εκείνη δεν προσφέρεται σαν θυσία από τους ιθαγενείς, ο γορίλας δεν αναστατώνεται από τα πληθωρικά της κάλλη (μα τι δυσανάλογη περίπτωση!) και η όποια εκδήλωση συμπάθειάς του δεν προκύπτει από μια καταπιεσμένη σεξουαλική ενόρμηση αλλά από την βαθιά μοναξιά του. Κατ’ επέκταση, οι υπερφορτισμένες σεξουαλικά Jessica Lang και Naomi Watts στις προηγούμενες διασκευές υποχωρούν μπροστά σε μια περιπετειώδη και αλέγκρα Brie Larson, που θυμίζει περισσότερο την Laura Dern του Jurassic Park παρά την κλασσική damsel-in-distress των ταινιών με τέρατα.

Με άλλα λόγια, όλα τα σημαινόμενα του μύθου του King Kong (ενόρμηση vs πολιτισμός, εφηβική σεξουαλικότητα) υποχωρούν γύρω από μια νέα προσέγγιση, που φάνηκε να ακολουθεί και τον (άλλης αφετηρίας) μύθο του Godzilla: Τα τέρατα είναι εδώ, υπήρχαν πάντα, και «επιστρέφουν». Άλλοτε για να σώσουν και άλλοτε για να καταστρέψουν τον κόσμο, μα κυρίως για να ξαναγεμίσουν τις κινηματογραφικές αίθουσες. Ωστόσο δημιουργείται ένα ερώτημα: Πως γίνεται (αιωνόβια) τέρατα να συνεχίζουν ακόμα να γεμίζουν αίθουσες; Πως μπορεί ο Godzilla, o Kong, o Κόμης Δράκουλας, ο Λυκάνθρωπος και το τέρας του Φρανκεστάιν να συνεχίζουν να είναι επίκαιρα, έστω και με την εμπορική έννοια;

Τερατώδεις φόβοι

Κάποιοι φόβοι όντως βαστούν για αιώνες. O Godzilla για παράδειγμα, εμφανίστηκε πρώτη φορά στην ομώνυμη Ιαπωνική ταινία του Ishiro Honda το 1954. Η τεράστια σαύρα δεν ήταν τίποτα άλλο από μια τρομακτική προβολή ενός πολύ υπαρκτού και αληθινού φόβου, όπου το τέρας είχε την μορφή ενός μεγάλου φωτεινού μανιταριού. Δέκα χρόνια μετά την ανείπωτη καταστροφή σε Χιροσίμα και Ναγκασάκι ο πυρηνικός φόβος οδήγησε στην απεικόνιση της μεταλλαγμένης από ραδιενέργεια τεράστιας σαύρας. Ο Godzilla είναι ένα ατυχές κατασκεύασμα του πραγματικού Δρ. Φρανσκεστάιν-Δυτικού πολιτισμού και η καταστροφή που αφήνει πίσω του είναι ανάλογη μιας βόμβας. Είτε ως όπλο είτε ως ατύχημα (Τσέρνομπιλ, Φουκοσίμα), ο πυρηνικός φόβος παραμένει και μαζί του παραμένει και ο Godzilla- αν και η πρόσφατη ταινία φάνηκε αβέβαιη ως προς τον προσανατολισμό της.

Τα τέρατα στο σινεμά άλλωστε είχαν πάντα αληθινά «τέρατα» για έμπνευση. Η «επέλαση των γιγάντιων εντόμων» που χαρακτήρισε το τερατώδες αμερικάνικο σινεμά το ’50 και το ’60, απηχούσαν φυσικά στην «κομμουνιστική απειλή» και την Μακαρθική παράνοια. Στην συνέχεια, οι απεικονίσεις των τεράτων απέκτησαν ένα διπλό χαρακτήρα: Ο τρομακτικός «άλλος» συνέχισε να αποτελεί τον μεγάλο μπαμπούλα και οι εξωγήινοι έκαναν απόβαση στο εμπορικό σινεμά, ενώ παράλληλα ξεκίνησαν πολλές «δαιμονοποιήσεις»: Τα Σαγόνια του Καρχαρία, η Όρκα Δολοφόνος Φάλαινα, τα Πιράνχα, είναι γνωστά δείγματα ταινιών του ’70 που τα τέρατα ερχόντουσαν από όλες τις μεριές του φυσικού κόσμου. Είτε βουνό είτε θάλασσα, κάθε προορισμός ήταν μια αιτία ανασφάλειας.

Ταινίες με τέρατα και ταινίες τρόμου φυσικά πηγαίνουν χέρι-χέρι. Οι ταινίες των γιγάντιων τεράτων ωστόσο έχουν σαν είδος μια αυτοτέλεια: Και στις δυο περιπτώσεις ωστόσο, μια γρήγορη ματιά στους κινηματογραφικούς καταλόγους θα δείξει μια τεράστια αύξηση μικρών και μεγάλων τεράτων αμέσως μετά το 2000. Διασκευές, reboot, sequel, νέες εντάξεις (βλ. Cloverfield), τα μεγάλα αστικά τοπία που καταστρέφονται από το πέρασμα τεράτων έχουν την τιμητική τους. Πολλοί παράγοντες εξηγούν αυτήν την αύξηση:

Η αναβάθμιση των ειδικών εφέ έδωσε την δυνατότητα για ακόμα μεγαλύτερες καταστροφές και φρικώδεις απεικονίσεις. Οι μεγάλοι συλλογικοί φόβοι, με κέντρο την επερχόμενη περιβαλλοντική κρίση όχι απλά δεν υποχώρησαν αλλά έδωσαν πολλές φορές στην ίδια τη φύση το ρόλο του εκδικητικού «τέρατος» (βλ. Μετά την Επόμενη Μέρα ή το 2012). Οι θεωρίες doomsday και του Τέλους του Κόσμου, πέρα από τις ερμηνείες του Νοστράδαμου και των ημερολογίων των Μάγια, είχαν καταφέρει να εξάπτουν την συλλογική φαντασία. Άλλωστε, δεν πρέπει καθόλου να ξεχνάμε πως η ίδια η κυρίαρχη διανόηση εισήγαγε το «Τέλος της Ιστορίας» ως πολιτικό μοτίβο της εποχής.

Ο τερατώδης νάρκισσος και τα τέρατα της Ιστορίας

Το ίδιο «Τέλος της Ιστορίας» ωστόσο, με τον βαθύ ναρκισσισμό του (ο φιλελευθερισμός κοιτάει εμμονικά το είδωλό του) έφερε τον ίδιο ναρκισσισμό στην μαζική κουλτούρα. Το εμπορικό σινεμά της νέας χιλιετίας είναι το σινεμά του άκρατου και αχαλίνωτου exploitation: Δεν υπάρχει τίποτα που δεν μπορούμε να απεικονίσουμε, κανένα όριο στο τι μπορούμε να απολαύσουμε. Η (φαινομενική και έωλη) απελευθέρωση από τα δεσμά της Ιστορίας ήρθε σαν απελευθέρωση της επιθυμίας και της ενόρμησης. Ο King Kong, άγριος και ξαναμμένος έφηβος, κυκλοφορεί στην Νέα Υόρκη χωρίς τίποτα να μπορεί να τον σταματήσει. Οι εικόνες καταστροφής του αστικού τοπίου χάνουν οποιοδήποτε συναισθηματικό φορτίο- μήπως αυτό δεν είναι και ένας ιδιότυπος «εξορκισμός» της εικόνας καταστροφής των Δίδυμων Πύργων, οι ερασιτεχνικές λήψεις της οποίας έτυχαν μεγάλης αντιγραφής σε ταινίες όπως το Cloverfield (όπου σημειωτέον, το «τέρας» παραμένει απρόσωπο και αόρατο για μεγάλο μέρος του έργου).

Ακόμα και πριν την παγκόσμια οικονομική κρίση, οι δυναμικές του φόβου του «άλλου» και του «διαφορετικού» αρχίζουν να αναφαίνονται στην μαζική κουλτούρα. Οι ταινίες τεράτων είχαν πάντα έναν αντίρροπο και ιδιόμορφο ρόλο: Οι τερατογενέσεις ήταν σχεδόν πάντα απότοκα του εαυτού (δυτικού πολιτισμού) και όχι κάποιου άλλου. Ο Godzilla και το δημιούργημα του Φρανκενστάιν, τα πάσης φύσεως μεταλλαγμένα προϊόντα αποβλήτων και καταπάτησης, ακόμα και οι …δεινόσαυροι (Jurassic World) είναι τα τερατώδη παιδιά του σύγχρονου κόσμου.

Κατά κάποιο τρόπο, αντικαθιστώντας την χολερική πρασινωπή όψη με μια αναλόγως τερατώδη πορτοκαλί, ο Trump είναι και αυτός ένα δημιούργημα του σύγχρονου Φρανκεστάιν. Στην Ευρώπη, σύγχρονα τέρατα επανεμφανίζονται με ξυρισμένα κρανία, με τον ρόλο του Δρ. Φρανκεστάιν να τον διεκδικούν διάφορες φιγούρες Ευρωπαικών επιτροπών και πιο γνωστές φιγούρες των Μέρκελ, Ολάντ κ.α. εκεί έξω. Σε μια περίεργη σύμπτωση, οι κινηματογραφικές ιστορίες τεράτων έχουν ίδια ηλικία με τα αμιγώς ιστορικά τέρατα: Το 1933 δεν ήταν μονάχα η πρεμιέρα του πρώτου King Kong αλλά και η επίσημη πρεμιέρα του Αδόλφου Χίτλερ στην άλλη άκρη του Ατλαντικού. Στο σινεμά, η ομορφιά σκότωσε το τέρας και στη ζωή το τέρας άρχισε να σκοτώνει επικαλούμενο την ομορφιά.

Τέρατα την εποχή των τεράτων

Τα μεγάλα τέρατα της μαζικής κουλτούρας είναι ένα μάλλον ασφαλές και σίγουρο εμπορικό όχημα στην εποχή των τεράτων. Πόσο μάλλον σε μια εποχή που το σινεμά έφτασε στα όρια του με τον άκρατο ναρκισσισμό της προηγούμενης δεκαετίας, και τώρα στρέφει το βλέμμα του προς τα πίσω, να βρει τις «ρίζες» που μπορεί να περιόριζαν τις άκρατες ελευθερίες του αλλά τουλάχιστον του έδιναν μια υπόσταση μεγαλύτερη του εφήμερου. Ο Νάρκισσος έγινε Τηλέμαχος, που προσμένει νοσταλγικά την επιστροφή του πατέρα για να επιβάλλει ξανά ένα νόμο στο χάος της «εποχής των μνηστήρων». Ο Kong και ο Godzilla δεν έρχονται όμως ως «απειλή» για την ανθρωπότητα, αλλά ως «σωτήρες» απέναντι στον κακό εαυτό της.

Βέβαια, ακόμα και ο ίδιος ο Τηλέμαχος δεν έμεινε ποτέ μονάχα στην νοσταλγική ατένιση της θάλασσας: Ξεκίνησε και ο ίδιος ένα παράτολμο ταξίδι να βρει τον πατέρα του. Η ανακύκλωση των παλιών μύθων μπορεί ακόμα να βρίσκεται στα εμπορικά της φόρτε, αλλά σύντομα θα οδηγήσει σε έναν οριακό κορεσμό (ακόμα και το Matrix, δηλαδή ένα παράγωγο της ίδιας γενιάς, βρίσκεται υπό συζήτηση για να αποδοθεί ξανά στη μεγάλη οθόνη). Νέοι δρόμοι οφείλουν να ανοιχτούν και νέα παράτολμα ταξίδια πρέπει να εκκινήσουν. Τουλάχιστον ο νέος King Kong προσπαθεί να ανανεώσει κάπως τον μύθο του και να κληρονομήσει πιο υγιώς την κινηματογραφική του παράδοση (χωρίς να την αντιγράφει επ’ ακριβώς, όπως ο Peter Jackson προ δεκαετίας). Το εμπορικό σινεμά θέλει να επενδύσει ξανά πάνω στα τέρατα, θέλοντας να αντικαταστήσει έτσι τον υπερκορεσμό της εποχής των υπερ-ηρώων. Πιθανώς είναι ένα σωστό (εμπορικά) στοίχημα.

Από την άλλη, τα εντελώς υπαρκτά τέρατα αρχίζουν να εμφανίζονται με την σειρά τους στη μεγάλη οθόνη. Η ταινία τρόμου Get Out που κυκλοφορεί επίσης στις αίθουσες αυτήν την εβδομάδα, αντιστρέφει επιτυχημένα τα κλισέ: Ο φόβος δεν βρίσκεται στον «άλλο» (εδώ ένας μαύρος αμερικάνος), αλλά στην πραγματικότητα, ο «άλλος» κινδυνεύει θανάσιμα από «εμάς»…