Κοινωνία 23.04.2017 - 12:12

Κινηματογραφώντας τα Πάθη

Το πρόσωπο του Ιησού, δυο χιλιάδες χρόνια μετά

Η συζήτηση για το πρόσωπο του Ιησού έχει απασχολήσει αρκετούς ιστορικούς αλλά και πάρα πολλούς χριστιανούς για αιώνες. Αιτία για αυτό είναι κυρίως η απουσία του από την μη χριστιανική φιλολογία και ιστοριογραφία. Πέρα από ένα αποδεδειγμένα παραποιημένο χωρίο του Ιώσηπου Φλάβιου, ο Χριστός αναφέρεται μονάχα στα «Χρονικά» του Ρωμαίου ιστοριογράφου Τάκιτου, (περίπου το 100μ.Χ) και με αφορμή τον εμπρησμό της Ρώμης. Εκεί, αναφέρεται πως ο Νέρωνας, για να διώξει από πάνω του την ευθύνη του εμπρησμού, κυνήγησε και θανάτωσε με βάναυσο τρόπο μια ομάδα που ο κόσμος έλεγε χριστιανούς, και πως ο ηγέτης τους Χριστός είχε καταδικαστεί και σταυρωθεί παλιότερα από τον Πόντιο Πιλάτο. Στη συνέχεια, αφού περιγράφει τα φρικτά μαρτύρια με τα οποία τους κυνηγούσαν, ο Τάκιτος κλείνει με μια σημαντική φράση: «Παρόλο που ήταν κακούργοι και αξίζανε τιμωρία, γεννήθηκε μια συμπάθεια για αυτούς (τους χριστιανούς), σαν να πέφτανε θύματα από την λύσσα ενός και μόνο ανθρώπου». Για διωγμό μιας αίρεσης με το όνομα χριστιανοί, μιλάει και ο αμέσως μεταγενέστερος Ιστορικός Σουητώνιος, χωρίς όμως να αναφέρει αρχηγό, Χριστό ή Μεσσία (η εβραϊκή λέξη για εκείνον που έχει χρισθεί).

Από την άλλη πλευρά, ο Ιησούς μπορεί να είναι η κεντρική φιγούρα της χριστιανικής φιλολογίας και η δράση του να περιγράφεται με λεπτομέρεια (κυρίως στα τέσσερα Ευαγγέλια), όμως και εκεί ένας προσεκτικός αναγνώστης θα βρει σίγουρα αρκετές αντιφάσεις, διφορούμενα ιστορικά στοιχεία, ενώ πολλές «σκοτεινές» περίοδοι της Εκκλησίας έχουν κατηγορηθεί για παραποιήσεις και νέες «εγγραφές» πάνω στα Ιερά Κείμενα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αντιφάσεων είναι η έκταση και το «μέγεθος» των θαυμάτων. Στο Ευαγγέλιο του Μάρκου (ιστορικά θεωρούμενου ως παλαιότερο των τεσσάρων) το θαύμα της νεκρανάστασης εξαντλείται στην περίπτωση της κόρης του Ιάειρου, για την οποία η οικογένεια «πιστεύει πως έχει ήδη πεθάνει». Όμως ο Ιησούς λέει πως το κορίτσι απλώς κοιμάται, της δίνει το χέρι (λέγοντας Ταλίθα Κούμι) και αυτή σηκώνεται (Μάρκου, 5-35). Στο Ευαγγέλιο του Λουκά προστίθεται ο νέος από το Ναϊν, που είναι ήδη νεκρός και έτοιμος να κηδευτεί. Στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη τέλος, η νεκρανάσταση αποκτά σχεδόν κινηματογραφική διάσταση: Στο κεφάλαιο 11 ο Ιησούς ζωντανεύει τον ήδη τέσσερις ημέρες νεκρό Λάζαρο από την Βηθανία. Αυτό το τόσο εντυπωσιακό θαύμα ωστόσο, απουσιάζει από τα άλλα τρία Ευαγγέλια.

Ωστόσο, η εξιστόρηση των θαυμάτων έχουν λίγη σχέση με το πρόσωπο του Ιησού και την «ανθρώπινη» πλευρά του. Αυτή, μπορεί πιο εύκολα να εντοπιστεί στα διδάγματά του, ειδικά αν ιδωθούν υπό το πρίσμα της εποχής και της σκληρής καταπίεσης των εβραϊκών πληθυσμών από τον Ρωμαϊκό ζυγό. Είναι μάλιστα εξαιρετικά πιθανό ο Ιησούς από την Γαλιλαία να είναι ένας από τους (αρκετούς για την εποχή) ηγέτες ομάδων της ευρύτερης περιοχής που συγκρούονταν με την Ρωμαϊκή εξουσία. Τα Ευαγγέλια μπορούν (με λίγη φαντασία) να ιδωθούν και ως ένα παράλληλο χρονικό μιας ομάδας Εβραίων ανταρτών: Ακόμα και τη στιγμή της σύλληψης του Ιησού, στο Όρος των Ελαιών, οι μαθητές του περιγράφονται να φέρουν μαχαίρια και να προτίθενται να τα χρησιμοποιήσουν (ή και να τα χρησιμοποιούν). Και εδώ όμως, φαινομενικά «μικρές» διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα Ευαγγέλια οδηγούν σε εντελώς διαφορετικές ερμηνείες: Στους «Μακαρισμούς», ο Λουκάς γράφει για μακάριους πτωχούς, αφορίζοντας στην συνέχεια πλούσιους (αλίμονο σ’ εσάς που είστε τώρα χορτάτοι, γιατί θα πεινάσετε). Από την άλλη, ο Ματθαίος «ξεχνά» τους αφορισμούς και περιορίζεται στον μακαρισμό των «πτωχών τω πνεύματι». Μια (αρκετά κομβική για την διδασκαλία του Ιησού) ομιλία αποκτά δυο διακριτούς χαρακτήρες: Έναν με έμφαση στον κοινωνικό χαρακτήρα του πρώιμου χριστιανισμού, και έναν με έμφαση στον πνευματικό χαρακτήρα.

Πάρα πολλοί επικριτές της Χριστιανικής Εκκλησίας έχουν διατυπώσει τις αμφιβολίες τους για την «αναθεωρητική» συμπεριφορά της απέναντι στα Ιερά Κείμενα, ιδίως την εποχή της ανάπτυξης του χριστιανισμού. Ακόμα και ολόκληρα Ευαγγέλια (του Ματθαίου περισσότερο) αμφισβητούνται ως προς την γνησιότητά τους από θεολόγους και μελετητές. Βέβαια, δεν θα έκανε ιδιαίτερη εντύπωση ούτε σε κάποιον χριστιανό με βαθιά πίστη το ότι μπορεί κάπου-κάποτε να προστέθηκαν κάποια εδάφια που να προσέθεσαν μεταφυσικό βάρος στην μυθολογία του Ιησού. Άλλωστε, (αν και αντιφατικά) η ουσία της διδασκαλίας του ομιλεί για πίστη δίχως την επιβεβαίωση του θαύματος. Αποτολμώντας όμως μια άχαρη αναλογία με τις ημέρες μας, μπορούμε να δούμε εν τη γενέσει της αυτήν την διαδικασία σταδιακής «προσθήκης» και μεγαλώματος του μύθου: Σε μερικά χρόνια από τώρα τα αυτούσια γραπτά του Αρσένιου Εζνεπίδη, γνωστού κυρίως ως Άγιου Παϊσιου μάλλον λίγη σημασία θα έχουν μπροστά στα θαύματα και τις προφητείες που θα έχουν «προστεθεί» στην υστεροφημία του. Προφητείες από τις διεθνείς εξελίξεις μέχρι και….διαζύγια διάσημων ζευγαριών έχουν κατά καιρούς εμφανιστεί σε εφημερίδες που επικαλούνται το όνομα του Παίσιου για να αυξήσουν τις πωλήσεις τους. Ταυτόχρονα όμως, «χτίζουν» και την υστεροφημία του. Αυτήν που πήγε να τιναχτεί στον αέρα λόγω των…ευκολόπιστων, που «την πάτησαν» με το «θαύμα» που κατασκεύασε το 2012 ο γέρων Παστίτσιος (και το αναπαρήγαγε η πλειοψηφία των ΜΜΕ. Αργότερα, ο γέρων Παστίτσιος έγινε τζιχάντ για την Χρυσή Αυγή, δρομολογώντας δεκαετή φυλάκιση, πολύ πρόσφατη αθώωση ύστερα από έφεση και φυσικά, διεθνές ρεζίλεμα της χώρας που δέχτηκε καταγγελία και από την Διεθνή Αμνηστία).

Σε κάθε περίπτωση, τόσο ο θεάνθρωπος όσο και ο άνθρωπος Ιησούς έχουν απασχολήσει αρκετές φορές τον κινηματογράφο, ένα μέσο κατ’ εξοχήν πρόσφορο για την κατασκευή μυθολογιών και συλλογικών «απεικονίσεων». Λίγο ή πολύ, όσες φορές διαβάστηκε το όνομα «Ιησούς» σε αυτό εδώ το κείμενο, περίπου τόσες θα ανασύρθηκε η ευγενική φυσιογνωμία του Ρόμπερτ Πάουελ ως «εικόνα». Όχι τυχαία, ο «Ιησούς από την Ναζαρέτ» του Φράνκο Τζεφιρέλι είναι πλέον τόσο «παράδοση» για το Πάσχα όσο είναι τα κόκκινα αυγά και το κοκορέτσι.

Κινηματογραφικές εκδοχές του Χριστού

Μια ματιά στους καταλόγους θα αποκαλύψει πως πέραν της σειράς του Τζεφιρέλι (με την εκπληκτική μουσική του Μορίς Ζαρ) οι ταινίες με θέμα ή κεντρικό ρόλο τον Χριστό είναι πάρα πολλές. Για την ακρίβεια είναι τόσες πολλές, που ο Ιησούς είναι ο 3^ος πιο πολυπαιγμένος ρόλος σε σινεμά και τηλεόραση (στην δεύτερη θέση ο Άη-Βασίλης και στην πρώτη…ο Διάβολος. Χαμηλότερα στην λίστα συναντάμε τον Χίτλερ, τον Ναπολέοντα, τον Άμλετ, τον Σέρλοκ Χολμς και τον Λίνκολν). Ωστόσο, ο αριθμός των ταινιών που έχουν στοιχειωδώς ανταποκριθεί στον μύθο του υιού του θεού (καλλιτεχνικά ή έστω εμπορικά) είναι αρκετά λιγότερες.

Αν ο Τζεφιρέλι κατασκεύασε μια 6ωρη ταινία (σε μορφή τηλε-επεισοδίων) ως «θρησκευτικό δράμα για όλη την οικογένεια», άλλες σκηνοθετικές απόπειρες έχουν επιχειρήσει να προσεγγίσουν το θέμα με διάφορους πιο ευφάνταστους τρόπους. Από μιούζικαλ (Jesus Christ Superstar) μέχρι σπαρταριστές σάτιρες («Η ζωή του Μπράιαν», των αθεόφοβων Μόντυ Πάιθον) και με ένδοξο παρελθόν το θρυλικό «King of Kings» του Cecil DeMille (γυρίστηκε το 1927. Η αποτυχία του ήταν τέτοια, που το Χόλιγουντ ασχολήθηκε ξανά με τον Ιησού το 1960), οι ταινίες που βασίστηκαν στην ζωή του Ιησού έχουν κάνει τους πιστούς να δακρύσουν με συγκίνηση περίπου όσες φορές έχουν οδηγήσει την επίσημη Εκκλησία σε απειλές για αφορισμό.

Μια τέτοια περίπτωση ήταν ο «Τελευταίος Πειρασμός» (The last Temptation of Christ, 1988), όπου ο Μάρτιν Σκορσέζε βρίσκει στο ομώνυμο έργο του Καζαντζάκη τον ιδανικό Σκορσεζικό ήρωα, που κουβαλάει έναν ιδιαίτερα βαρύ σταυρό: Το κάλεσμα να γίνει από άνθρωπος, Θεάνθρωπος. Σε μια πραγματικά σπουδαία ταινία, που διαπερνάει τον «πολιτικά ορθό» χριστιανισμό με στόχο την ανακάλυψη μιας ακόμα πιο οικουμενικής πνευματικότητας, ο Σκορσέζε θα δεχθεί απειλές για την ίδια του την ζωή από «χριστιανούς εξτρεμιστές» και θα έρθει σε σύγκρουση με την Καθολική Εκκλησία.

https://www.youtube.com/watch?v=qJKxg4p-Alk

Αρκετά πιο πριν, το 1964, ο Πιερ Πάολο Παζολίνι θα σκηνοθετήσει το «Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο» (l Vangelo secondo Matteo) Ο Παζολίνι βρισκόταν ούτως ή άλλως σε σύγκρουση με την επίσημη εκκλησία, όμως συνεχώς σε αναζήτηση μιας ολόδικής του θρησκευτικότητας (με την οποία θα υπερασπιστεί και το έργο του απέναντι σε κριτικές της αριστεράς). Με μη γνώση του συγκείμενου, κάθε σκηνή της ταινίας αυτής θα μπορούσε να είναι τυπικό δείγμα του Ιταλικού νεορεαλισμού. Επικεφαλής των ερασιτεχνών ηθοποιών της ταινίας, ένας νεαρός Ισπανός κομμουνιστής (Ενρίκε Ιραζόκι) θα δώσει ίσως την λιγότερο φωτογενή και για αυτό πιο «ανθρώπινη» μορφή στον Ιησού- την μορφή με την μεγαλύτερη δύναμη, ιδίως στις στιγμές που η διδασκαλία του μεταμορφώνεται σε μια παθιασμένη ρητορική ενός νεαρού ηγέτη που τα βάζει με την Εξουσία. Ο Παζολίνι, έναντι σεναρίου, χρησιμοποίησε αποκλειστικά το ευαγγέλιο του Ματθαίου και δεν ανέβασε σε κανένα σημείο τους δραματικούς τόνους (ούτε στη σταύρωση, που είναι η προσφιλής χολιγουντιανή κορύφωση).

Η υπερπαραγωγή του Χόλιγουντ με τον επεξηγηματικό τίτλο «Η ωραιότερη ιστορία του κόσμου» (The Greatest Story ever Told) θα κυκλοφορήσει ένα χρόνο μετά με το πιο λαμπρό καστ στην ιστορία του κινηματογραφικού είδους. Ο Μαξ φον Σίντοφ θα υποδυθεί τον Ιησού, ενώ ο Τέλι Σαβάλας θα δώσει μορφή στον Πόντιο Πιλάτο. Ωστόσο, παρά το τεράστιο μπάτζετ, τα μεγάλα ονόματα (και ο Τσάρλτον Ίστον μεταξύ πολλών άλλων), και φυσικά, το γνωστό θέμα, η ταινία του Τζορτζ Στίβενς θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως μια «από τις πιο βαρετές ιστορίες του κόσμου», με την «επική» διάρκεια των ~200’ να μην βοηθάει καθόλου από εντελώς χριστιανικά χασμουρητά.

Το 2004, με το είδος ούτως ή άλλως κορεσμένο και το ενδιαφέρον για ταινίες τέτοιου περιεχομένου εξόχως περιορισμένο, ο Μελ Γκίμπσον θα σκηνοθετήσει «Τα Πάθη του Χριστού» (The Passion of Christ). Κατά κάποιο τρόπο, είχε ήδη αναμετρηθεί με την «θρησκευτικότητα» μεγάλων βιογραφιών με τον Braveheart, όπου ο Σκωτσέζος επαναστάτης έχει μια ανάλογη πορεία (επανάσταση-πάθη-θυσία). Στα «Πάθη» του όμως, ο Μελ Γκίμπσον θα επιχειρήσει κάτι εντελώς διαφορετικό: Βάζοντας τους ηθοποιούς του να μιλάνε Αραμαϊκά, η ταινία δεν είναι ακόμα ένα βιογραφικό δράμα αλλά περιορίζεται στο τελευταίο 24ωρο της ζωής του Χριστού, δηλαδή την πορεία του προς την σταύρωση. Εκεί, παίρνει το ειρηνικό και ευγενές πρόσωπο του Τζιμ Καβίζελ και στην κυριολεξία, το κατακρεουργεί. Η ταινία γίνεται αφάνταστα δύσκολη ακόμα και για το κοινό που μεγάλωσε με Hostel και Saw. Ο Μελ Γκίμπσον, με αρχή την σκηνή του μαστιγώματος, στήνει ένα σαδιστικό σκηνοθετικό παιχνίδι. Κομμάτια σάρκας ξεριζώνονται σε κοντινά πλάνα, και η καταπόνηση του σώματος του Ιησού φαίνεται να μην έχει τέλος. Το μαστίγωμα διαρκεί υπερβολικά πολύ. Η άνοδος με τον Σταυρό και οι διαρκείς πτώσεις του κουρελιασμένου Ιησού διαρκούν υπερβολικά πολύ. Η διαδικασία της σταύρωσης διαρκεί υπερβολικά πολύ. Το «δάκρυ του ουρανού» που δρομολογεί το «Τετέλεσται» (στην μια εκ των μοναδικών δυο «θρησκευτικών» σκηνών) αργεί υπερβολικά πολύ. Ο θάνατος είναι μια λύτρωση από το ανομολόγητο μαρτύριο. Ο θεατής επικοινωνεί μέσω του προβαλλόμενου πόνου με την πνευματικότητα αυτού του ταξιδιού, όπως η «συμπάθεια για τους Χριστιανούς» στην ιστοριογραφία του Τάκιτου. Ο Γκίμπσον κατηγορήθηκε για torture porn (που το έκανε όντως, ήταν ήδη της μόδας) αλλά κυρίως κατηγορήθηκε για αντί-σημιτισμό. Το τελευταίο όμως, ανεξαρτήτως αν ήταν πρόθεση του ίδιου του σκηνοθέτη, είναι μια από τις βασικές αντιφάσεις της ιστορίας των Παθών του Ιησού.

Πέραν του ότι η δίκη του Ιησού δεν φαίνεται ιστορικά να «ταιριάζει» ούτε με το ρωμαϊκό ούτε με το εβραϊκό Δίκαιο της εποχής, η βασική λαθροχειρία της Εκκλησίας πάνω στις Γραφές είναι ενδεικτική στην απεικόνιση του (βασικού) Εχθρού Ρωμαίου ως νίπτων τας χείρας Πιλάτου και τον Εβραϊκό λαό (που υποδέχθηκε μετά βαίων και κλάδων τον ίδιο άνθρωπο στην Ιερουσαλήμ) ως μανιασμένο και διψασμένο για αίμα όχλο. Τον ίδιο λαό που οι Ρωμαίοι καταπίεζαν βάναυσα, στέλνοντας πολλούς για σταύρωση ως καθημερινό σχεδόν φαινόμενο. Ύστερα, ο ίδιος λαός παρηγορούσε και έκλαιγε για τον Ιησού καθώς ανέβαινε τον Γολγοθά, κάτι που «κινηματογράφησε» και ο Μελ Γκίμπσον. Με άλλα λόγια, η εντελώς ύστερη αντιπαράθεση ανάμεσα στον εβραϊκό και χριστιανικό κόσμο (ύστερη με την έννοια ότι οξύνθηκε με την ίδρυση και εξάπλωση της Χριστιανικής Εκκλησίας) έγινε προσπάθεια να «χωνευτεί», ομολογουμένως άτσαλα, στην εξιστόρηση των Παθών του Ιησού. Το μίσος των Ρωμαίων, που με εντελώς σαδιστικό τρόπο περιέγραψε ο Γκίμπσον, είναι πολύ πιο κοντά στην λογική: Το ακάνθινο στεφάνι του «ψεύτικου βασιλιά» ήταν μια μαρτυρική ταπείνωση που προκάλεσαν οι Ρωμαίοι ακριβώς επειδή ο Ιησούς αμφισβητούσε την εξουσία τους. Όπως και το Βασιλιάς των Ιουδαίων στο σταυρό του. Ακόμα και αν μερικοί εβραίοι άρχοντες και Ιερείς είχαν συμφέρον να «τα έχουν καλά» με την Ρώμη, θα είχαν λόγο να επιθυμούν την θανάτωση του Ιησού μονάχα αν ο τελευταίος ήταν εξαιρετικά λαοφιλής και τους υπονόμευε. Αν όμως ήταν εξαιρετικά λαοφιλής, δεν θα ακουγόταν έστω ένα «ελευθερώστε τον» μπροστά στον Πιλάτο; Το κομμάτι των Ευαγγελίων με τις περισσότερες αντιφάσεις (και ανακρίβειες) είναι αυτό των Παθών. Στα κινηματογραφικά «Πάθη» ο Μελ Γκίμπσον τις αγνόησε για να δώσει μια δική του ερμηνεία, μια ερμηνεία αιματηρής εξαθλίωσης του σώματος για να ανυψωθεί από αυτό, το πνεύμα. Η μόνη σύμβαση που διαπράττει, η μόνη «αστοχία» του έργου ως αυτοτελές κινηματογραφικό προϊόν, είναι η δυο δευτερολέπτων σκηνή με την τρύπια παλάμη του γυμνού Ιησού καθώς «σηκώνεται» από τον τάφο. Όμως η ταινία του δεν χρειαζόταν κάποιο «θαύμα» για να πετύχει το στόχο της.