Κοινωνία 01.04.2018 - 21:01

Το μέλλον απ’ το παρελθόν: Για το Ready Player One

Η καινούρια ταινία του Steven Spielberg...

Η καινούρια ταινία του Steven Spielberg, ένα project περίπου δυο χρόνων για τον σκηνοθέτη που όρισε την έννοια της blockbuster παραγωγής (και την μαζική κουλτούρα κατ’ επέκταση), είναι ένα εντυπωσιακό υβρίδιο που ενώνει το ψηφιακό μέλλον με την νοσταλγία και το παρελθόν. Ούτε ακριβώς sci-fi περιπέτεια ούτε ακριβώς ένας πολύχρωμος φόρος τιμής στην ιστορία του σινεμά, ούτε ακριβώς Spielberg ούτε ακριβώς μη-Spielberg, η ταινία κάπου χάνει και κάπου κερδίζει: Το σίγουρο όμως είναι ότι αγαπά την ποπ κουλτούρα και μοιράζεται αφειδώς αυτήν του την αγάπη.

Νοσταλγία σε μέλλοντα χρόνο

Στο δυσοίωνο μέλλον του 2045, μαθαίνουμε διάφορα από τα γνωστά (υπερπληθυσμός, γκετοποίηση, περιβαλλοντική υποβάθμιση, εξαθλίωση) αλλά και ένα ακόμα: Η διέξοδος, η σχεδόν αρχέγονη ανάγκη της «φυγής», πραγματοποιείται καθολικά σχεδόν μέσα στον απέραντο κόσμο εικονικής πραγματικότητας του OASIS. Άνθρωποι πακτωμένοι σαν σαρδέλες σε μεταλλικές κονσέρβες φοράνε την κάσκα του OASIS, κατασκευάζουν μια εικονική εκδοχή του εαυτού τους (avatar) και περνούν όλο τους το χρόνο μέσα σε ένα ψηφιακό περιβάλλον που έχει τα πάντα: Το OASIS είναι τα social media, οι παιχνιδομηχανές, τα καζίνο και τα κλαμπ του μέλλοντος, ένας κόσμος φυτεμένος μέσα στα καλώδια του πραγματικού, όπου πέρα από τις ανεξάντλητες επιλογές ψυχαγωγίας προσφέρει μια «σχεδόν» πραγματική εμπειρία ζωής, καλύτερης φυσικά κατά πολύ της πραγματικής.

Μετά από μια πυρετώδη εισαγωγή που μοιάζει με το trailer ενός μελλοντικού Need for Speed (μαζί με τον T-Rex και τον King Kong), μαθαίνουμε ότι πίσω από την δημιουργία του OASIS κρύβεται ένας κάποιος James Halliday (Jack Rylance), ένας χαρισματικός προγραμματιστής με φετίχ την ποπ κουλτούρα (κυρίως video-games και σινεμά και κυρίως του ’80 – αρχές ’90) που, μετά τον θάνατό του, άφησε ένα easter egg μέσα στο παιχνίδι και προσκάλεσε τους χρήστες να το βρουν για να κερδίσουν τα δικαιώματα του όλου κατασκευάσματός του.

Για όσους και όσες έχουν μια εμπειρία στα video-games η πλοκή φαντάζει οικεία: Οι παίχτες πρέπει να βρουν κλειδιά, να λύσουν γρίφους και να περάσουν «πίστες» για να φτάσουν στον τελικό στόχο, δηλαδή την εύρεση του «κρυμμένου θησαυρού». Υπάρχει η συμπαθής ομάδα των πρωταγωνιστών, υπάρχει ο μοχθηρός και άπληστος κακός, υπάρχει ο «hitman» του κακού και υπάρχουν όλα όσα θα συνιστούσαν ένα πολύχρωμο και διασκεδαστικό adventure παιχνίδι, ικανό για ένα εποχικό «κόλλημα» που συνήθως λαμβάνει χώρα σε περιόδους εξεταστικής ή παράδοσης κρίσιμων deadline.

Γιατί λοιπόν να ασχοληθεί ο μεγάλος και τρανός, 70ρης πια, Steven Spielberg με μια «παιχνιδο-ταινία»; Διασκευάζοντας το ομώνυμο βιβλίο του Ernest Cline (2011, στα ελληνικά «Αν είσαι έτοιμος πάτα Enter» από τις εκδ. Ψυχογιός, μτφρ. Καλοφωλιάς Αλέξης) ο σκηνοθέτης του E.T. και του Jurassic Park ανέγνωσε πως μπορεί το περίβλημα να είναι το digital fantasy ενός virtual reality απέραντου παιχνιδόκοσμου αλλά η «καρδιά» της ιστορίας είναι αλλού: Το OASIS άλλωστε είναι ένας χώρος που μοιάζει συναρμολογημένος από θραύσματα και μνήμες της μαζικής κουλτούρας που έρχεται από το παρελθόν. Είναι ένας κόσμος φτιαγμένος με υλικά του μέλλοντος αλλά μνήμες του παρελθόντος, όπου τα παιχνίδια του ATAΡΙ συνυπάρχουν με τις επιτυχίες των Α-ha, το batmobil, τα διαστημόπλοια του Star Trek, τα blockbuster αλλά και τα b-movies που γαλούχησαν και όρισαν την αισθητική μιας ολόκληρης εποχής. Το «Ready Player One» μπορεί να τοποθετείται στο μέλλον αλλά η ταινία ελάχιστα ασχολείται με τα πώς και τα γιατί της μελλοντικής μας δυστοπίας. Το «Ready Player One» στην πραγματικότητα νοσταλγεί, και νοσταλγεί τόσο πολύ που δηλώνει απερίφραστα πως και το 2045 η νοσταλγία είναι παραμένουσα και πανίσχυρη συνθήκη στην διαμόρφωση της μαζικής κουλτούρας.

Η εικονική πραγματικότητα σε αναζήτηση της πραγματικής πραγματικότητας

Το «Ready Player One» είναι μια παράξενη και σίγουρα πρωτότυπη κινηματογραφική μπαμπούσκα, κρύβοντας το ένα easter egg μέσα στο άλλο και ακολουθώντας παρόμοια πορεία για τα νοήματα και τα θέματά της. Ο Spielberg μοιάζει ταυτόχρονα αταίριαστος αλλά και ο ιδανικός σκηνοθέτης για ένα τέτοιο έργο. Άλλωστε, η εποχή που σήμερα «νοσταλγούμε μανιωδώς», η αισθητική και θεματική παραμυθία των ‘80s που πολλές φορές φαντάζει σαν την μήτρα του γνωστού φροϋδικού συνδρόμου στην οποία επιστρέφει συνεχώς η μαζική κουλτούρα σήμερα, είναι μια εποχή στην οποία ο Spielberg ήταν εκ των πρωτοπόρων και συνδιαμορφωτών. Την ίδια στιγμή, ο δημιουργός του OASIS Halliday είναι ο κοινωνικά αμήχανος, nerdy και μοναχικός τύπος που καταβρόχθιζε κόμικ, ταινίες, video-games και κάθε μορφής υπό-κουλτούρα, μέχρι που τα έφερε (ή επέβαλλε) στην μαζική συνείδηση ως την απόλυτη κουλτούρα. Θυμίζει κάτι; Ίσως θυμίζει τους εφήβους που ήξεραν από τα πολύ πριν πως ο Thor χάνει κάποια στιγμή το σφυρί του, πως ο Cap και ο Tony τα σπάνε χοντρά, ή πως ο Thanos είχε φετίχ με το infinity gauntlet πολύ πριν τις 24 Απρίλη του 2018. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως ο συνδυασμός του Spielberg και του Halliday είναι η ποπ κουλτούρα του σήμερα (ή έστω ένα μεγάλο μέρος της). Είναι δηλαδή η νοσταλγία για το σινεμά που μας άλλαξε την ζωή, είναι η επέλαση της παρελθούσας υπό-κουλτούρας στα παγκόσμια box-office, είναι δηλαδή, όπως έχουμε ξαναγράψει, η αμηχανία μιας εποχής να παράξει τις δικές της μυθολογίες. Στο «Ready Player One» τα πράγματα ως προς αυτό το θέμα είναι σαφή: Και μέχρι το 2045, ακόμα εκεί θα βρισκόμαστε, παρά τα ακόμα μεγαλύτερα άλματα της τεχνολογίας και του μέσου. Λες και αφήσαμε μαζικά την «καρδιά» μας στα ‘80s, ή λες και αρνούμαστε να αποδεχθούμε ότι το παιδί μεγάλωσε και δεν ξαναγυρίζει πίσω στην παιδικότητά του, αναγκασμένοι να επιστρέφουμε στην «Χώρα του Ποτέ» μας όπως ο Robin Williams στο «Hook». Του Spielberg φυσικά.

Ο Steven Spielberg βέβαια μέσω του Hook και του Jurassic Park έμοιαζε να κλείνει τους λογαριασμούς του με το «παιδί» μέσα του. Το σινεμά του έγινε πιο «ενήλικο» χωρίς να χάσει την κατασκευαστική του αρτιότητα. Στο «Ready Player One» δεν …παλιμπαιδίζει. Φροντίζει να αναγνώσει το υλικό του χωρίς να «ξεχάσει» το βάρος του χρόνου στην πλάτη του, αλλά αντίθετα επενδύοντας πάνω σε αυτό. Ποιος θα ήξερε άλλωστε καλύτερα να αποτυπώσει φόρο τιμής σε μια εποχή και την κουλτούρα της από κάποιον πρωτοπόρο εντός της; Άλλωστε, δεν προσπαθεί σε κανένα σημείο να αναβιώσει την «εμπειρία» μιας ταινίας: Η ταινία του είναι 100% ψηφιακή, σύγχρονη, ταχύτατη και με προφανή επένδυση στα εφέ και τα grande στιγμιότυπα μονομαχιών και συγκρούσεων. Αυτό που κάνει είναι να την χρησιμοποιήσει σαν όχημα για να φτιάξει ένα ιδιότυπο «μουσείο», ένα μουσείο από θραύσματα αναμνήσεων και στιγμιότυπα αισθήσεων, όμοιο με αυτό του Halliday μέσα στην ταινία. Ο Spielberg, ασχέτως αν του βγαίνει τελικά ή όχι, επιχειρεί να αφήσει ένα αναμνηστικό, ψηφιακό άλμπουμ, γεμάτο αναφορές αλλά και γρίφους, (προ) καλώντας μια γενιά που γεννήθηκε πολύ μετά τα ‘80s να βρει με την σειρά της την «ρίζα» αυτού που προσλαμβάνει και καταναλώνει σήμερα μαζικά στα σινεμά και τις παιχνιδομηχανές του. Όσο για το «παιδί»; Έχει φυσικά και αυτό την τιμητική του, καθώς έχει την ευκαιρία να βάλει τον MechaGodzilla να μονομαχήσει επικά με τον Iron Giant! Και αφού αυτή η μονομαχία ολοκληρωθεί, μπορεί να βγάλει και τον «μπαμπά» στο προσκήνιο: Καλό το virtual reality παιδιά, αλλά σαν την πραγματική ζωή δεν έχει. Οπότε εμπρός παιδιά, πηγαίνετε να φτιάξετε τις δικές σας ιστορίες, τις δικές σας μελλοντικές διηγήσεις.

Δεν ψάχνουμε πια κοινό για την ταινία μας, ψάχνουμε ταινία για το κοινό μας

Το «Ready Player One» είναι ένα παράξενο κινηματογραφικό πλάσμα. Μοιάζει ως το απόλυτο ψυχαγωγικό σινεμά για διάφορες και μεταξύ τους ανόμοιες κατηγορίες θεατών (βάση ηλικίας ή πολιτιστικών αναφορών ) και ως ένας οπτικός πυρετός άνευ νοήματος για άλλες. Οι αισθητικοί του κώδικες μπορεί να είναι σχεδόν προφανείς για τους meta-millennial που τα γραφικά αυτά «τα έχουν ξαναδεί» στις παιχνιδομηχανές τους, αλλά όλοι του οι συμβολισμοί μπορεί να διαφεύγουν σαν αστεία που δεν εξηγήθηκαν (π.χ. μια ευρηματική cameo εμφάνιση της κούκλας Τσάκι, ή το ότι ο κύβος του Ρούμπικ λέγεται κύβος του Ζεμέκις).

Πράγματι, σε αυτήν την φιλμική αποθέωση των αναφορών, θα ήταν αδύνατο και σε κάποιον έμπειρο «γνώστη» να τα πιάσει όλα με την μια (το επιχείρησε το Vulture). Από ευρηματικά gag (βλ. το Alien να ξεπροβάλλει από ένα ακόμα στέρνο, ή μια πανέξυπνη αναφορά στο Terminator 2 που περιλαμβάνει λάβα) μέχρι δεκάδες blink-and-you’ll-miss-it στιγμιότυπα (βλ. Thundercats ως έμβλημα σε μια ζώνη), η κατανομή των αναφορών μπορεί σε πολλές περιπτώσεις να φαντάζει άνιση ή και ανοικονόμητη (π.χ. ο Buckaroo Banzai είναι η αγαπημένη ταινία ενός εφήβου το 2045. Really?). Η διαδικασία όμως μια χαρά βάζει τους θεατές να μπουν με την σειρά τους στο «παιχνίδι» της ανακάλυψης του επόμενου easter egg, ενώ παρά τις όποιες ανισότητές της μας χαρίζει και ένα ευφάνταστο και ευρηματικό κεφάλαιο: Την επίσκεψη των ηρώων στο Overlook Hotel και την Λάμψη του Stanley Kubrick.

Το σημείο αυτό δεν είναι μονάχα μια εκπληκτική σύλληψη: Από μόνο του δικαιολογεί όλη την ταινία και φανερώνει την άδολη αγάπη της για αυτό που επιχειρεί. Οι ψηφιακοί ήρωες εξερευνούν το «αναλογικό» ξενοδοχείο, επισκεπτόμενοι ξανά τους χώρους και τα τρομακτικά μυστικά του, βιώνοντας κανονικότατα την εμπειρία της ταινίας και αντικαθιστώντας απλά τον ρόλο του θεατή με αυτόν του παίχτη. Αυτή η νέα επίσκεψη μοιάζει με το easter egg του Spielberg, και όχι μόνο επειδή φέρει την σκηνοθετική υπογραφή του. Θα μπορούσε να είναι μιας μορφής κινηματογραφικού μανιφέστου, μια δήλωση για το ίδιο το αντικείμενο της ταινίας. Βάζοντας τα avatar να παρασυρθούν από το αίμα των ανελκυστήρων ή να αντιμετωπίσουν τον τρόμο του δωματίου 237, ο Spielberg μοιάζει να παίρνει καθαρή θέση για την έννοια της κληρονομιάς της ποπ κουλτούρας. Ναι, κληρονομούμε σπουδαία έργα και σπουδαίους μύθους, λέει ο Spielberg, αλλά κληρονομώ δεν σημαίνει μένω προσκολλημένος σε αυτό που πλέον ανέλαβα. Κληρονομώ σημαίνει μεταποιώ, σημαίνει ανασυνθέτω και αναστοχάζομαι. Σημαίνει εκμεταλλεύομαι μεν τα δομικά υλικά του παλιού αλλά τα επανατοποθετώ σε ένα καινούριο δημιουργικό και μυθοπλαστικό περιβάλλον, βάζοντας τον εαυτό μου να στοχαστεί το μέλλον και όχι μια ανανεωμένη εκδοχή του παρελθόντος.

Όλα αυτά ο Spielberg τα λέει όπως τα λέει ο Halliday στον πρωταγωνιστή του έργου, Parcifal (Tye Sheridan): Κρυπτικά, με γρίφους, με θραύσματα και κώδικες. Εν τέλει, αφήνει, όπως και ο Halliday, την κληρονομιά του «παιχνιδιού» του στην μεταποίηση αυτών που λαμβάνουν την σκυτάλη. Όλη η διαδικασία «αξιολόγησης» δεν είναι ένας ανταγωνισμός αλλά μια προσπάθεια να εξασφαλιστεί ένα ελάχιστο προαπαιτούμενο: Η αγάπη για αυτό το σύμπαν των μύθων, των τεράτων, των ρομπότ, των εξωγήινων και της φαντασίας.

Ίσως για αυτό και το «Ready Player One» να φαντάζει ατελές. Ίσως ο Spielberg να επέλεξε συνειδητά να φτιάξει μια beta εκδοχή για το σινεμά που θα ήθελε να κοιτάει προς το μέλλον, αφήνοντας τα εργαλεία για αυτό ως easter eggs μακριά από τις προφανείς διαδρομές που προσφέρονται στους θεατές. Για κάθε Spiderman, Spawn και Galaga που γεννούν τον συνειρμό του «τι ωραία που ήταν τότε», υπάρχουν δεκάδες ημιτελείς προτάσεις που γεννούν τον συνειρμό του «πόσο συναρπαστικά είναι αυτά που έρχονται». Αυτά που λένε ότι το παιδί δεν έφυγε ποτέ πουθενά και το παιδί διψάει για καινούρια πράγματα. Όπως κάθε παιδί. Άλλωστε τα παιδιά δεν έχουν κάτι να νοσταλγήσουν: Μονάχα κόσμους να ονειρευτούν.