Κοινωνία 30.10.2018 - 18:17

Τα χωριά που έκοψαν τα σύνορα στη μέση. Το παράδειγμα της τουαλέτας

Γνωρίζουμε πως στην ιστορία έχουν υπάρξει κι υπάρχουν ακόμα διαιρεμένες πόλεις ανάμεσα σε δυο κράτη

Γνωρίζουμε πως στην ιστορία έχουν υπάρξει κι υπάρχουν ακόμα διαιρεμένες πόλεις ανάμεσα σε δυο κράτη. Το Βερολίνο παλαιότερα μεταξύ 1945 και 1989, η Λευκωσία από το 1974 έως σήμερα ή η Μιτρόβιτσα στο Κόσοβο μετά το 1999 είναι κάποιες τέτοιες περιπτώσεις. Ωστόσο, στη βουλγαρο-σερβική μεθόριο υπάρχουν μία σειρά χωριά τα οποία χώρισε η συνοριακή γραμμή και παραμένουν διαιρεμένα εδώ και εκατό(!) χρόνια.

Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η ηττημένη Βουλγαρία χάνει από τη Σερβία κάποια εδάφη με συμπαγή βουλγαρικό πληθυσμό στα δυτικά της. Πρόκειται για κομμάτια των επαρχιών Μποσίλεγκραντ, Τρν, Τσάριμπροντ, Κιουστεντίλ, Βίντιν και Κούλα συνολικής έκτασης 1.545 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Εκεί ζουν περίπου 65.000 άνθρωποι, η μεγάλη πλειοψηφία (55.000) των οποίων είναι Βούλγαροι ενώ δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου Σέρβοι. Όμως, τα νέα σύνορα που χαράσσονται κυριολεκτικά κόβουν κάποια χωριά στη μέση. Συνολικά, βάσει της Συνθήκης του Νεϊγύ (1919), είκοσι-πέντε χωριά της βουλγαρο-σερβικής μεθορίου χωρίζονται στα δύο. Οι κάτοικοί τους ξαφνικά είτε βρίσκονται σε δύο διαφορετικές πλευρές των συνόρων, είτε βρίσκονται όλοι μαζί στη μία πλευρά με τα χωράφια τους να βρίσκονται στην άλλη.
Στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε στοιχεία για μερικά απ’ αυτά τα χωριά και τέλος, με συνοπτικό τρόπο, κάποια ιστορικά στοιχεία.

Οι δυτικές επαρχίες της Βουλγαρίας που που προσταρτώνται στη Σερβία με τη Συνθήκη του Νεϊγύ, το 1919

Τα -εδώ και έναν αιώνα- κομμένα στη μέση χωριά

Ντόλνα Νέβλια ή Ντόνια Νέβλια, το χωριό χωρίστηκε στα δύο με τη Συνθήκη του Νεϊγύ. Ο πληθυσμός του φθίνει σταθερά και στις δύο πλευρές των συνόρων. Σήμερα στη βουλγαρική πλευρά υπάρχουν μόνο 2 κάτοικοι ενώ στη σερβική 17 (απογραφή 2011)

Πετάτσνιτσι, μετά τη χάραξη των συνόρων το 1920, τα 4/5 του χωριού περνάνε στη Σερβία ενώ ένας μαχαλάς, ο οποίος όμως συμπεριλαμβάνει και το νεκροταφείο του χωριού παραμένει στη Βουλγαρία. Ο βουλγαρικός μαχαλάς ονομάζεται Μπογκόινα και έχει σήμερα μόλις 11 κατοίκους ενώ στο σερβικό τμήμα σύμφωνα με την απογραφή του 2002 ζούσαν 19 άτομα (8 Βούλγαροι, 2 Σέρβοι και 9 που δεν δήλωσαν εθνικότητα)

Στρεζιμίροβτσι, το 60% περνάει στη Σερβία ενώ το 40% παραμένει στη Βουλγαρία. Ο παραλογισμός είναι τόσο μεγάλος που το τμήμα του χωριού που θα βρεθεί στη βουλγαρική πλευρά των συνόρων δεν θα έχει πρόσβαση στην εκκλησία, το σχολείο και το νεκροταφείο του. Σήμερα στη βουλγαρική πλευρά ζουν 46 κάτοικοι ενώ στη σερβική 53.

Βράμπτσα ή Βράπτσα, το χωριό χωρίζεται στη μέση το 1920. Σήμερα το μεγαλύτερό του τμήμα βρίσκεται στη βουλγαρική πλευρά και έχει 112 κατοίκους ενώ στο σερβικό του τμήμα ζουν μόλις 12 άνθρωποι.

Ζεράβινο, πρόκειται για μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα περίπτωση καθώς, μετά το 1991, το χωριό Ζεράβινο βρίσκεται στο πάνω στο τριεθνές Βουλγαρίας, Σερβίας και Δημοκρατίας της Μακεδονίας. Στη βουλγαρική πλευρά το χωριό ηλεκτροδοτήθηκε μόλις το 1981 ενώ ποτέ δε φτιάχτηκε δίκτυο ύδρευσης με τους κατοίκους του να παίρνουν νερό από πηγές και βρύσες του χωριού.
Το 1920 το χωριό χωρίστηκε ανάμεσα στη Βουλγαρία και τη Σερβία. To 1926 το βουλγαρικό τμήμα είχε 302 κατοίκους, το 1946, 239 ενώ σύμφωνα με την απογραφή του 2011, μόλις 4. Δυστυχώς, ο τελευταίος του κάτοικος πέθανε το 2015 και σήμερα το χωριό είναι ακατοίκητο. Αντίστοιχα, το σερβικό τμήμα, το 1948, είχε 148 κατοίκους ενώ σύμφωνα με την απογραφή του 2011, είχε 16 (6 Βούλγαρους, 4 Σέρβους κι 1 Μακεδόνα).
Παρά την πληθυσμιακή παρακμή του, το χωριό αποτελεί τόπο διαβαλκανικής συνάντησης κάθε Αύγουστο, όταν στην εκκλησία του χωριού συγκεντρώνονται μερικές εκατοντάδες Βούλγαροι, Σέρβοι και Μακεδόνες και πραγματοποιούν κοινή γιορτή.
Αντίστοιχα ενδιαφέρουσα είναι κι η ιστορία του γειτονικού χωριού Μπομπέσινα, στο οποίο σύμφωνα με τις προβλέψεις της Συνθήκης του Νεϊγύ, η συνοριακή γραμμή θα ‘πρεπε να περάσει από την είσοδο της εκκλησίας. Οι κάτοικοι του χωριού διαμαρτυρήθηκαν έντονα κι έτσι η Συνθήκη του Νεϊγύ σ’ αυτή τη γωνιά των Βαλκανίων δεν εφαρμόστηκε κατά γράμμα (ή για την ακρίβεια κατά μέτρο) με τη συνοριακή γραμμή να μεταφέρεται λίγα μέτρα πιο πέρα ώστε η εκκλησία του χωριού να παραμείνει εντός των βουλγαρικών συνόρων. Στις μέρες μας, η εκκλησία του χωριού Μπομπέσινα αποτελεί τόπο συνεύρεσης των τριών λαών της περιοχής (Βούλγαρων, Σέρβων και Μακεδόνων) σε ένα φεστιβάλ που πραγματοποιείται κάθε Σεπτέμβριο με τη συμμετοχή εκατοντάδων ανθρώπων.

Εικόνες από τις διαβαλκανικές συνευρέσεις στα χωριά Ζεράβινο και Μπομπέσινα

Γκρούιντσι, το μεγαλύτερο τμήμα του χωριού εντάσσεται στη Σερβία όμως ένας μαχαλάς του ονόματι Γκέλτσινα παραμένει στη βουλγαρική πλευρά των συνόρων. Έως το 1971 η Γκέλτσινα αποτελεί ανεξάρτητο χωριό ενώ έκτοτε αποτελεί τμήμα της κοινότητας Κισέλιτσα. Το σερβικό τμήμα είχε το 1948 και έως το 1953 περίπου 500 κατοίκους ενώ σήμερα έχει μόλις 93 (96,77% Βούλγαροι, 2, 15% Ουκρανοί)

Ρέσεν, πρόκειται για ιστορικό μεσαιωνικό χωριό με μεγάλο πλούτο. Το χωριό που περνάει στο μεγαλύτερο τμήμα του στη Σερβία ως τα μέσα της δεκαετίας του ’50 είχε περίπου 350 κατοίκους ενώ σήμερα έχει λιγότερους από 100 (97,53% Βούλγαροι και 2,46% Γιουγκοσλάβοι σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2002). Ένα μικρό τμήμα του παρέμεινε στη Βουλγαρία. Αυτό το 1926 αριθμούσε 79 κατοίκους ενώ μετά τη ρήξη στις σχέσεις Βουλγαρίας-Γιουγκοσλαβίας το καλοκαίρι του ’48 οι τελευταίοι του 50 κάτοικοι μετακινούνται σε άλλα τμήματα της Βουλγαρίας. Έκτοτε το βουλγαρικό τμήμα του χωριού είναι εγκαταλειμμένο.

Ρίμπαρτσι, επίσης χωριό που υπάρχει από τη μεσαιωνική εποχή. Μετά το 1919 το μεγαλύτερό του τμήμα εντάσσεται στη Σερβία ενώ ένα μικρό τμήμα του παραμένει στη Βουλγαρία. Το σερβικό τμήμα ως τα μέσα της δεκαετίας του ’50 είχε περίπου 180 κατοίκους ενώ σήμερα έχει λιγότερους από 40. Στη βουλγαρική πλευρά το χωριό συνεχίζει να υφίσταται ως το 1956. Τη δεκαετία του ’20 έχει περίπου 50 κατοίκους ενώ μετά τα μέσα της δεκαετίας του ’40 μόλις 17. Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 ο πληθυσμός του μετακινείται στο εσωτερικό της χώρας.

Μπάνκια, το χωριό βρίσκεται ακριβώς πάνω στα σύνορα με τη Σερβία. Τα σπίτια του βρίσκονται στη βουλγαρική πλευρά ωστόσο αυτό που κάνει εντύπωση είναι η κωμικοτραγική ιστορία ενός σπιτιού. Τα σύνορα των δύο κρατών, το 1920, πέρασαν στην κυριολεξία μέσα από την αυλή του σπιτιού με αποτέλεσμα το σπίτι να μείνει στη βουλγαρική πλευρά ενώ η αυλή του, συμπεριλαμβανομένης και της εξωτερικής τουαλέτας, στη Σερβία. Έτσι, για πολλά χρόνια παρέμενε ακατοίκητο και παραμελημένο ενώ τα τελευταία χρόνια έχει ανακαινιστεί.

Το σπίτι στο χωριό Μπάνγκια της Βουλγαρίας, του οποίου οι κάτοικοι μετά τη Συνθήκη του Νεϊγύ δεν είχαν πρόσβαση στην τουαλέτα τους…

Μπάτσεβο, το χωριό είχε το 1948, 325 κατοίκους ενώ σήμερα εκεί ζουν μόλις 6 άνθρωποι, όλοι βουλγαρικής εθνικότητας.

Σιπίκοβο, αυτό το χωριό βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο της Βουλγαρίας, στην επαρχία Βίντιν, μακριά απ’ τα υπόλοιπα διαιρεμένα χωριά. Η Συνθήκη του Νεϊγύ τέμνει τα εδάφη του κι έτσι στη Βουλγαρία παραμένει ένα μικρό τμήμα στο οποίο σήμερα ζουν μόλις πέντε (5) κάτοικοι. Το μεγαλύτερο τμήμα του χωριού που βρίσκεται στη Σερβία έχει 511 κατοίκους (απογραφή 2002) απ’ τους οποίους η πλειοψηφία αυτοπροσδιορίζονται ως Βλάχοι, το 30% ως Σέρβοι ενώ υπάρχουν 15 κάτοικοι οι οποίοι δεν δήλωσαν εθνικότητα και ένας δηλωμένος Βούλγαρος. Κοντά στο Σιπίκοβο υπάρχουν ακόμα δύο χωριά, το Γκράντσκοβο και το Χάλοβο (αμφότερα κατοικούμενα κυρίως από Βλάχους) τα οποία πέρασαν στη Σερβία το 1920 όμως κάποιες οικογένειες επέλεξαν να περάσουν στη βουλγαρική πλευρά των συνόρων και να φτιάξουν οικισμούς με το ίδιο όνομα από εκείνη την πλευρά των συνόρων ενώ τα επίσης βλάχικα χωριά Κόσοβο (Βουλγαρία) και Κοβίλοβο (Σερβία) αποτελούσαν το 1919 ενιαία κοινότητα και χωρίστηκαν με τη Συνθήκη του Νεϊγύ. Σήμερα για να πάει κανείς απ’ το ένα χωριό στο άλλο χρειάζεται να διανύσει απόσταση 23 χιλιομέτρων.

Άποψη του χωριού Ζεράβινο στο τριεθνές Βουλγαρίας-Σερβίας-Μακεδονίας

Μερικά ιστορικά στοιχεία

Μετά το 1920, όσοι κάτοικοι των διαιρεμένων χωριών έτυχε να βρεθούν στην πλευρά του βασιλείου των Σέρβων, Σλοβένων και Κροατών (αργότερα Γιουγκοσλαβία) θα υποστούν διώξεις και καταπίεση στα χρόνια του μεσοπολέμου λόγω της βουλγαρικής τους καταγωγής καθώς η βουλγαρική μειονότητα δεν αναγνωρίζεται και γίνεται προσπάθεια εκσερβισμού των συγκεκριμένων πληθυσμών (απαγορεύεται ακόμα και η ομιλία της βουλγαρικής). Πολλοί απ’ αυτούς θα το σκάσουν και θα περάσουν στη Βουλγαρία ενώ κάπου 300 θα χάσουν τη ζωή τους προσπαθώντας να περάσουν τα σύνορα.

Τα χωριά θα επανενωθούν για ένα μικρό διάστημα όταν κατά τον Β’Π.Π. η Βουλγαρία ως σύμμαχος του φασιστικού Άξονα θα καταλάβει τις “δυτικές επαρχίες”. Τότε πολλοί παλιοί κάτοικοι θα επιστρέψουν στις εστίες τους ενώ θα ανοίξουν βουλγαρικά σχολεία και θα αποκατασταθούν τα αλλαγμένα βουλγαρικά ονόματα χωριών και πόλεων.
Όμως μετά το 1944 και το πέρασμα της Βουλγαρίας στο πλευρό των Συμμάχων, τα παλαιά σύνορα αποκαθίστανται και τα χωριά ξαναδιαιρούνται.

Μια ενδιαφέρουσα περίοδος θα ακολουθήσει μεταξύ 1944 και 1948 κατά την οποία τα κομμουνιστικά κόμματα της Βουλγαρίας και της Γιουγκοσλαβίας, που τώρα βρίσκονται στην εξουσία, διαπραγματεύονται την ίδρυση νοτιοσλαβικής ομοσπονδίας μεταξύ των δύο κρατών. Στη βάση αυτής της ένωσης αναμένεται οι “δυτικές επαρχίες” να ενσωματωθούν στη Βουλγαρία σε ανταλλαγή με το βουλγαρικό τμήμα της Μακεδονίας (περιοχή Πιρίν) που θα ενσωματωνόταν στη νεοσύστατη Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας. Η μη πραγματοποίηση της νοτιοσλαβικής ομοσπονδίας στα Βαλκάνια και η ρήξη της Γιουγκοσλαβίας με τη Σοβιετική Ένωση και τις υπόλοιπες Λαϊκές Δημοκρατίες μετά το 1948, όχι μόνο ακυρώνει την επανένωση αυτών των χωριών αλλά τα καθιστά και πάλι πρώτη γραμμή του μετώπου. Βέβαια, η νέα Γιουγκοσλαβία υπό το Κομμουνιστικό Κόμμα αναγνωρίζει τη βουλγαρική μειονότητα στις περιοχές Μποσίλεγκραντ και Τσάριμπροντ και ανοίγει βουλγαρικά σχολεία. Όμως λόγω των τεταμμένων σχέσεων των δύο κρατών μετά το ’48 υπάρχει εκατέρωθεν φόβος διείσδυσης πρακτόρων και έτσι στα συνοριακά χωριά εγκαθίστανται στρατιωτικές περίπολοι και η επικοινωνία των κατοίκων απ’ τις δύο πλευρές καθίσταται ορισμένες φορές αδύνατη. Στα τέλη της δεκαετίας του ’40 και τις αρχές της δεκαετίας του ’50, δεκάδες μέλη της βουλγαρικής μειονότητας που θα προσπαθήσουν να το σκάσουν θα βρουν το θάνατο στα συνοριακά περάσματα ενώ την ίδια περίοδο αρκετοί θα μεταφερθούν σε τόπους εξορίας ως ύποπτοι “Κομινφορμιστές” (υποστηρικτές της Κομινφόρμ και της Σοβιετικής Ένωσης).

Ως τη δεκαετία του ’70 ο πληθυσμός της βουλγαρικής μειονότητας της Σερβίας θα παραμείνει σταθερός (μεταξύ 50 και 60 χιλιάδες κάτοικοι) ενώ έκτοτε θα αρχίσει μία φθίνουσα πορεία. Μετά την κατάρρευση της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας, η Σερβία θα συνεχίσει να αναγνωρίζει τα δικαιώματα της βουλγαρικής μειονότητας. Σήμερα όμως στη Σερβία ζουν λιγότεροι από 20.000 Βούλγαροι ενώ αντίστοιχη πορεία δραματικής μείωσης θα ακολουθήσει και ο πληθυσμός των διαιρεμένων χωριών στη βουλγαρική πλευρά των συνόρων.

Μία κλωστή το σύνορο στο διαιρεμένο χωριό Βράπτσα

Τα διαιρεμένα χωριά στη λογοτεχνία

Ο σύγχρονος Βούλγαρος συγγραφέας Μίροσλαβ Πένκοφ στο διήγημά του “Ανατολικά της Δύσης” περιγράφει τον έρωτα δύο εξαδέλφων που ζουν σε ένα διαιρεμένο χωριό μεταξύ Βουλγαρίας και Σερβίας, τη δεκαετία του ’70. Τα χωριά ονομάζονται Μπούλγαρσκο Σέλο και Σρπσκο Σέλο (βουλγαρικό και σερβικό χωριό αντίστοιχα) ενώ παλαιότερα, όταν ήταν ενωμένα, ονομάζονταν Στάρο Σέλο (Παλαιό χωριό).

[Σημ: δεν πρόκειται για πραγματικές τοποθεσίες παρά για μια αλληγορική χρήση των ονομάτων από τον συγγραφέα]

Τους δύο μαχαλάδες του χωριού χωρίζει ένας ποταμός και οι κάτοικοί του βρίσκονται κάθε πέντε χρόνια (μία στη μία πλευρά των συνόρων και μία στην άλλη) για να γιορτάσουν. Τα δύο παιδιά ωστόσο βρίσκονται κρυφά παραβιάζοντας τα σύνορα σε μία νησίδα στη μέση του ποταμού. Η μεταξύ τους ιστορία θα ακολουθήσει σε μεγάλο βαθμό την ιστορία των γενεών που έζησαν την κατάρρευση του “σοσιαλιστικού κόσμου”, με τα χωριά σταδιακά να παρακμάζουν -όπως και οι ανθρώπινοι δεσμοί μεταξύ των κατοίκων τους- και τους δυο τους να μεταναστεύουν.