Ο εγκέφαλος του ανθρώπου, το θαυμαστό και εν πολλοίς ανεξήγητο αυτό όργανο αποτελείται από περισσότερα από ογδόντα δις νευρικά κύτταρα και αποτελεί το μυστικό όλων των λειτουργιών μας, αυτόματων, ακούσιων ή εσκεμμένων. Όλες αυτές οι λειτουργίες πετυχαίνονται χάρη στη λεγόμενη ‘’πλαστικότητα’’ του εγκεφάλου, την ικανότητά του δηλαδή να δημιουργεί συνεχώς νέες συνδέσεις, νέους ‘’δρόμους επικοινωνίας’’ μεταξύ των νευρικών του κυττάρων, μέσω δηλ των συνάψεων.
Οι συνάψεις, οι συνδέσεις δηλαδή μεταξύ των νευρικών κυττάρων, βρίσκονται στις άκρες τους και επιτρέπουν τη μετάδοση των ερεθισμάτων (κινητικών ή αισθητικών) από το ένα νευρικό κύτταρο στο επόμενο. Κάθε νευρικό μας κύτταρο στον εγκέφαλο μπορεί δυνητικά να δημιουργήσει έως και δέκα χιλιάδες συνάψεις με άλλα διπλανά του νευρικά κύτταρα. Ο αριθμός είναι ασύλληπτος και φανερώνει την αστείρευτη ικανότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου να μαθαίνει. Όσο περισσότερο δέχεται ερεθίσματα, τόσο δημιουργεί νέες συνάψεις και τελικά τόσο περισσότερο μαθαίνει.
Η πρόχειρη και επιπόλαιη θεωρία ότι ο άνθρωπος αξιοποιεί περίπου μόνο το 10% της νοητικής του ικανότητας, φαίνεται να έχει ως βάση την ικανότητα ενεργοποίησης των συνάψεων του εγκεφάλου του, την κάθε δεδομένη στιγμή και ανάλογα με το κάθε ερέθισμα που δέχεται από το περιβάλλον του. Και το ερέθισμα μεταδίδεται, σαν ηλεκτρικό ρεύμα (νευρική ώση), από το ένα νευρικό κύτταρο στο άλλο.
Από την πολύ αρχή της ζωής μας ακόμη, στις αρχές της κύησης στη μήτρα και με το πέρασμα των χρόνων, τα πολλαπλά ερεθίσματα από το εξωτερικό ή το εσωτερικό περιβάλλον του οργανισμού μας είναι αυτά που πληθαίνουν τις συνάψεις και τις εμπειρίες της ζωής του καθενός μας, εμπλουτίζοντας τη μνήμη και τις αναμνήσεις του κάθε ανθρώπου.
Τα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου μπορούν να δημιουργούν συνεχώς νέους τέτοιους ‘’δρόμους επικοινωνίας’’ μεταξύ τους, με τεράστιο ρυθμό από τις πρώτες στιγμές της ύπαρξής μας, αλλά και με τη δυνατότητα – έστω και μειωμένη - νέων συνδέσεων μέχρι και την τελευταία ημέρα της ζωής μας. Αυτοί οι ‘’δρόμοι επικοινωνίας’’ που συνεχώς ανοίγονται, δεν είναι τίποτε άλλο από τις ίδιες τις εμπειρίες μας και τη μάθηση που αυτές προκαλούν. Και η μάθηση οδηγεί στη μνήμη. Και η μνήμη στις αναμνήσεις που μπορεί καθένας μας να ανακαλέσει.
Ας δούμε πως πετυχαίνεται αυτή η εκπληκτική ικανότητα του εγκεφάλου μας.
Όταν ένα συγκεκριμένο κύτταρο διεγείρει συχνά ένα διπλανό του, η σύνδεσή τους παγιώνεται, γίνεται δηλαδή πιο εύκολα διεγέρσιμη, που σημαίνει ότι γίνεται ακόμη ευκολότερο να μεταβιβάσουν το ίδιο ερέθισμα την επόμενη φορά που θα το δεχθούν. Αντίθετα, όταν επικοινωνούν σπάνια αυτά τα δύο κύτταρα, το ερέθισμα μεταφέρεται δυσκολότερα από το ένα στο άλλο και μερικές φορές σα να μην το είχαν δεχθεί ξανά. Επαναλαμβανόμενα ίδια ερεθίσματα, διεγείρουν τις ίδιες νευρικές οδούς, τους ίδιους ‘’δρόμους επικοινωνίας’’ και δημιουργούν ίδιες αισθήσεις. Η επανάληψη π.χ. για έναν μαθητή ενός κειμένου για να το ‘’μάθει απ’ έξω’’, βασίζεται ακριβώς σε αυτή την αρχή, της διέγερσης των ίδιων νευρικών οδών που προκαλεί το διάβασμα.
Εδώ υπεισέρχεται και η έννοια του συνειρμού και της μνήμης. Αν για παράδειγμα, την ώρα που διαβάζουμε ένα βιβλίο που αναφέρεται στο ηλιακό μας σύστημα και στον πλανήτη Ερμή, ακούσουμε τον ήχο ενός βιολιού, τότε δεχόμαστε δύο κατηγορίες ερεθισμάτων (οπτικά και ακουστικά) τα οποία ερμηνεύονται ταυτόχρονα στα αντίστοιχα εγκεφαλικά μας κέντρα, διεγείροντας παράλληλα διαφορετικές νευρικές εγκεφαλικές οδούς. Έτσι, διαβάζοντας στο παράδειγμά μας για τον Ερμή, μας αποτυπώνεται η αγαπημένη - ή και όχι - μελωδία του βιολιού. Πολλές ημέρες ή και εβδομάδες αργότερα, ακούγοντας τυχαία την ίδια μελωδία ή τον ήχο ενός βιολιού, είναι πιθανόν ότι θα σκεφτούμε τον πλανήτη Ερμή, χωρίς να μπορούμε συχνά να εξηγήσουμε το πως οδηγηθήκαμε σε αυτήν τη σκέψη. Απλώς, η μία νευρική οδός, μας ‘’θύμισε’’ δηλ ενεργοποίησε την άλλη που έτυχε τότε (κατά το διάβασμα του βιβλίου) να διεγερθούν παράλληλα, όταν οι ‘’δρόμοι επικοινωνίας’’, οι συνάψεις, διεγέρθηκαν οι ίδιες για δεύτερη φορά. Εμπειρίες, μάθηση, μνήμη και συμπεριφορά. Αυτά αποτελούν το τετράπτυχο της προσωπικότητας και της ιδιοσυγκρασίας μας και διαπλέκονται μεταξύ τους σε πολυάριθμες διασυνδέσεις με αμέτρητες επιλογές και διαφορετικά αποτελέσματα.
Τι σχέση έχουν όμως όλα αυτά με τα κινητά τηλέφωνα και τη χρήση τους;
Οι δυνητικά αμέτρητες επιλογές, οι άπειρες συνάψεις μεταξύ των νευρικών κυττάρων του εγκεφάλου μας, εξηγούν πώς ένας ανήλικος ή ενήλικας μπορεί να προσλαμβάνει νέα ερεθίσματα, να αποκτά νέες εμπειρίες, να μαθαίνει νέα γνώση και να σχηματίζει συνεχώς νέες μνήμες. Η ποικιλία των διαφορετικών ερεθισμάτων και οι συνειρμοί που αυτόματα αυτά προκαλούν, οδηγούν στη μάθηση και στις νέες κάθε φορά μνήμες. Προάγουν την φαντασία, δηλ τον συνδυασμό των πραγματικών ερεθισμάτων με προηγούμενα, που είχαν ενεργοποιηθεί από άλλους δρόμους επικοινωνίας, όπως π.χ. στις εικόνες που δημιουργούνται από το διάβασμα ενός μυθιστορήματος, στο άκουσμα μιας μουσικής, στη μυρωδιά ενός αγαπημένου φαγητού ή στο άκουσμα βιολιού όταν διαβάζουμε για τον πλανήτη Ερμή.
Ας φανταστούμε ένα παιδί 13 ετών που διαβάζει για παράδειγμα ένα αστυνομικό μυθιστόρημα. Οι ‘’δρόμοι επικοινωνίας’’, οι συνάψεις δηλ και τα συνειρμικά κέντρα του εγκεφάλου του, το οδηγούν, ταυτόχρονα, στο να ‘’βλέπει’’ φανταστικές εικόνες και ας μην τις βλέπει, να ‘’ακούει’’ τους διαλόγους των πρωταγωνιστών και ας μην τους ακούει, να περιπλέκει στη φαντασία του το σενάριο, να ‘’αισθάνεται’’ την πικρή γεύση του φαγητού του δολοφόνου και ας μην την γεύεται, να ‘’ανατριχιάζει’’ από το δέος της πλοκής της και ας μην το ακουμπάει κανείς στο δέρμα, να κλαίει για το θύμα ή να χαίρεται για το happy end του σεναρίου, χωρίς να του έχει προκαλέσει το κλάμα ή τη χαρά κάποιο φυσικό ερέθισμα. Όλα αυτά εμπλέκουν εκατομμύρια διαφορετικές νευρικές οδούς στον εγκέφαλό του που συνδυάζονται και ερμηνεύονται για να αποδώσουν πληθώρα συναισθημάτων.
Ας συγκρίνουμε την παραπάνω ‘’εικόνα’’ μας, με ένα άλλο παιδί της ίδιας ηλικίας, που τις αντίστοιχες ώρες βρίσκεται μπροστά στο κινητό του, σε πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης που του εμφανίζει πάμπολλες εικόνες και βιντεάκια και το παιδί εναλλάσσει τη μία με την επόμενη, κάθε ένα ή δύο δευτερόλεπτα. Δεν θα ασχοληθώ με το περιεχόμενο των εικόνων που μπορεί να βλέπει το παιδί, την ενδεχόμενη επικινδυνότητά τους και τη βίαιη συμπεριφορά που πιθανόν να του προκαλούν, ούτε με την αυτοεκτίμηση που όπως δείχνουν σχετικές μελέτες μειώνεται με τη συνεχή χρήση των συσκευών αυτών, αλλά ούτε και με τα οφέλη που μπορεί να έχει η ενασχόληση με τα κοινωνικά μέσα. Θα περιοριστώ μόνο στο επίπεδο της χαμένης ‘’πλαστικότητας’’ του εγκεφάλου του. Μέσα λοιπόν σε 10’ – 15’ μόλις λεπτά, έχουν περάσει από τα μάτια του παιδιού 600 περίπου εικόνες. Εικόνες οι περισσότερες ακατέργαστες απ’ τον εγκέφαλό του, με σχεδόν μηδενική δυνατότητα συνειρμών, χωρίς καν να δίνει την ευκαιρία στον εαυτό του να θυμηθεί, να τις συνδυάσει με άλλες εμπειρίες του, να τις επεξεργαστεί, να τις σκεφτεί. Οι ‘’δρόμοι επικοινωνίας’’, οι συνάψεις στον εγκέφαλό του σε κάποιο βαθμό αδρανούν. Η φαντασία του αποδυναμώνεται. Η δημιουργικότητά του περιορίζεται. Η ενασχόλησή του με άλλες δράσεις, παιχνίδια, τέχνες ή δεξιότητες μειώνεται. Η κοινωνικότητα επίσης μειώνεται ή μηδενίζεται και το παιδί οδηγείται στην ψευδαίσθηση των ‘’φίλων’’ και μιας ‘’διαδικτυακής’’ απρόσωπης κοινωνίας όπου επικρατεί - άκριτα - η εικόνα. Η ψυχοκοινωνική του ανάπτυξη ίσως να μπαίνει σιγά σιγά σε περιπέτειες οδηγώντας σε κάποιες ακραίες περιπτώσεις ακόμη και σε κατάθλιψη, βουλιμία ή ανορεξία. Οι συνειρμικές του δεξιότητες πέφτουν σε επικίνδυνα χαμηλά επίπεδα. Η τυχόν διαφορετική του άποψη εκμηδενίζεται και κυρίως η θέλησή του να την εκφράσει. Οι εν δυνάμει γνώσεις του, δίνουν τη θέση τους σε επιπόλαιες απόψεις και η κρίση του περιορίζεται. Κυρίως όμως αποδυναμώνονται οι δυνατότητές του στη διαδικασία της μάθησης.
Οι ενήλικες έχουμε ελπίδες διαφυγής, την κριτική μας σκέψη και τις απαιτούμενες νευρικές διασυνδέσεις που αποκτήσαμε σε νεότερες ηλικίες, πριν την αυτοκρατορία των κινητών συσκευών. Τα παιδιά όμως που τώρα τις διαπλάθουν, είναι ευάλωτα. Γονείς και εκπαιδευτικοί, ας αναλογιστούμε το μέγεθος του προβλήματος και ας μην καταφεύγουμε σε υπεραπλουστεύσεις του τύπου ‘’δεν διαβάζει’’, ‘’δεν προσέχει’’ ή ‘’δεν τα παίρνει τα γράμματα’’ και ας περιορίσουμε τη χρήση των ηλεκτρονικών συσκευών στα παιδιά μας.
*M.Sc. Βιολόγος - Εκπαιδευτικός
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 10/02
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
