Η Αίθρα έμεινε στην ιστορία ως η μητέρα του Θησέα. Πόσοι όμως γνωρίζουν ότι ήταν σπουδαία δασκάλα λογιστικής; Η Θεανώ, η σύντροφος του Πυθαγόρα. Πόσοι σήμερα ξέρουν ότι ήταν μια πολύ σημαντική μαθηματικός και πως σε αυτή φέρεται να οφείλεται η θεωρία της χρυσής τομής; Οι παραπάνω αποτελούν μόλις δύο από τις 40 άγνωστες αρχαίες Ελληνίδες μαθηματικούς, που αν και συνέβαλαν στην εξέλιξη της επιστήμης, βυθίστηκαν στη λήθη της ιστορίας, ενώ χρειάστηκε να περάσουν πάνω από 3000 χρόνια για να έρθουν και πάλι στο φως και να διεκδικήσουν μια θέση στον επιστημονικό κόσμο, χάρη στην έρευνα που πραγματοποίησε ο βραβευμένος μαθηματικός και συγγραφέας Ευάγγελος Σπανδάγος.
Προέρχονταν από διάφορες γωνιές του ελληνικού κόσμου, ενώ οι περισσότερες είχαν σπουδάσει πέραν της βασικής εκπαίδευσης. Εκείνες που ανήκαν στην Πυθαγόρειο Σχολή δεν αντιμετώπιζαν προβλήματα, αφού ο Πυθαγόρας έκανε δεκτές γυναίκες στη σχολή του. Υπήρχαν όμως και ορισμένες, όπως η Λασθενία από την Αρκαδία που φαίνεται πως φοίτησαν στην Ακαδημία του Πλάτωνα ντυμένες ως άνδρες, επειδή δεν επιτρεπόταν η είσοδος σε γυναίκες.
Ας δούμε την ιστορία μερικών εξ αυτών με χρονολογική σειρά και ας ξεκινήσουμε με την Αίθρα (10ο με 9ο π.Χ. αιώνα), κόρη του βασιλιά Πιτθέα και μητέρα του Θησέα, δασκάλα της αριθμητικής και Ιέρεια των απαρχών της εγκεφαλικής επιστήμης των αριθμών. Η Αίθρα μάθαινε αριθμητική στα παιδιά της Τροιζήνας με εκείνη την πολύπλοκη μέθοδο, που προκαλεί δέος, αφού δεν υπήρχε ακόμα το μηδέν και οι αριθμοί συμβολίζονταν πολύπλοκα με σύμβολα που απαιτούσαν πολλές επαναλήψεις (κρητομυκηναϊκό σύστημα αρίθμησης).
Η Θεανώ (6ο π.Χ. αιώνα) από τον Κρότωνα, μαθήτρια και ένθερμη οπαδός του Πυθαγόρα, τον οποίο παντρεύτηκε στη Σάμο, αν και είχαν 36 χρόνια διαφορά ηλικίας. Δίδαξε σε πυθαγόρειες σχολές, ενώ θεωρείται η ψυχή της θεωρίας των αριθμών και στην ίδια αποδίδεται η πυθαγόρεια άποψη της χρυσής τομής. Μετά τον θάνατο του Πυθαγόρα, η Θεανώ τον διαδέχθηκε ως επικεφαλής της διασκορπισμένης πλέον κοινότητας των Πυθαγορείων και με τη βοήθεια των τεσσάρων θυγατέρων της διέδωσε το επιστημονικό και φιλοσοφικό πυθαγόρειο σύστημα σε όλη την επικράτεια.
Χαρακτηριστικά θα αναφέρω άλλο ένα από τα 40 ονόματα της έρευνας, την Δελφική Ιέρεια Θεμιστόκλεια (6ο π.Χ. αιώνα) από την οποία ο Πυθαγόρας έλαβε τις περισσότερες από τις ηθικές του αρχές και συγχρόνως τον μύησε στις αρχές της Αριθμοσοφίας και της Γεωμετρίας. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Αριστόξενο, η Θεμιστόκλεια δίδασκε Μαθηματικά στους επισκέπτες των Δελφών που είχαν την σχετική έφεση, ενώ ο μύθος αναφέρει ότι είχε διακοσμήσει τον βωμό του Απόλλωνα με γεωμετρικά σχήματα.
Για να πάμε όμως στην πιο γνωστή μαθηματικό της αρχαιότητας, με αρκετά στοιχεία καταγεγραμμένα για τη ζωή και το έργο της, θα πρέπει να φτάσουμε μέχρι τον 4ο μ.Χ. αιώνα και να γνωρίσουμε την Υπατία, την νεοπλατωνική φιλόσοφο, μαθηματικό και αστρονόμο, η οποία πέθανε με μαρτυρικό τρόπο το 415 μ.Χ., αποτελώντας δίκαια τη γυναίκα σύμβολο της ισότητας που λάτρεψε την επιστήμη. Γεννήθηκε το 370 μ.Χ. σε μια Αλεξάνδρεια που απείχε πολύ από το να είναι η κοιτίδα του κοσμοπολιτισμού και του πνεύματος, όπως παλαιότερα. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία γινόταν χριστιανική και οι επιστήμες αντιμετωπίζονταν, στην καλύτερη περίπτωση, με επιφύλαξη. Ήταν κόρη του σπουδαίου μαθηματικού και αστρονόμου Θέωνα, με αλεξανδρινή υπηκοότητα, κάτι που ήταν ιδιαίτερο προνόμιο την εποχή εκείνη, ενώ παρακολούθησε μαθήματα στη σχολή του Πρόκλου και αργότερα στη σχολή του Ιεροκλή. Επιστρέφοντας στην Αλεξάνδρεια άρχισε να διδάσκει Φιλοσοφία και Μαθηματικά, ως επικεφαλής των νεοπλατωνιστών της πόλης. Η φήμη της διαδόθηκε ταχύτατα και έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής για το αναλυτικό της πνεύμα και τη διαλεκτική της δύναμη. Η ίδια τηρούσε τις αρχές των νεοπλατωνικών, οι οποίοι ήταν ασκητικοί και υπέρμαχοι της αγνότητας, χωρίς ωστόσο να απαιτεί από τους μαθητές της, που ανήκαν σε διάφορες θρησκείες, αντίστοιχη συμπεριφορά.
Έτσι μαθητές άρχισαν να έρχονται από όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας για να σπουδάσουν μαζί της και η επιρροή της έφτασε μέχρι τη σχολή της Αντιοχείας, κάνοντας την Υπατία την πρώτη γυναίκα στην ιστορία που συναντάμε να διδάσκει δημόσια. Η εποχή ωστόσο δεν ευνοούσε τα ελεύθερα πνεύματα, ενώ δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι και μόνο το γεγονός ότι ήταν γυναίκα ήταν αρκετό για να προκαλέσει το φθόνο, πόσο μάλλον που οι νεοπλατωνιστές θεωρούνταν το αντίπαλο δέος του χριστιανισμού, τον οποίο οι αυτοκράτορες κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα, με εξαίρεση τον Ιουλιανό, προσπαθούσαν να επιβάλλουν.
Όταν στον πατριαρχικό θρόνο τέθηκε ως στόχος η εκδίωξη όλων των μη ορθοδόξων χριστιανών από την πόλη, η Υπατία μπήκε γρήγορα στο στόχαστρο, λόγω της μεγάλης της επιρροής και κατηγορήθηκε για μαύρη μαγεία. Στις 8 Μαρτίου του 415 μ.Χ., καθώς επέστρεφε σπίτι της, δέχτηκε επίθεση από ομάδα ανδρών, οι οποίοι τη σκότωσαν με φρικτό και βασανιστικό τρόπο. Ο θάνατος της για πολλούς ιστορικούς σηματοδοτεί και το τέλος της κλασικής αρχαιότητας, αφού για αιώνες οι επιστήμες σχεδόν θα σταματήσουν να εξελίσσονται, με την Ευρώπη να εισέρχεται στον σκοτεινό Μεσαίωνα.
Δεν είναι εξάλλου λίγες οι φορές, μέχρι και σήμερα, που είναι η μόνη γυναίκα η οποία αναφέρεται στην ιστορία της Αστρονομίας και των Μαθηματικών. Στην περίφημη «Εγκυκλοπαίδεια» που εξέδωσαν το 1751 ο Ντιντερό με τον Ντ΄Αλαμπέρ, η Υπατία εξυμνείται ως πρόδρομος του Διαφωτισμού, ενώ το 2009 η ζωή της έγινε ταινία με τον τίτλο Agora, η οποία απέσπασε πολλά διεθνή βραβεία.
Για τις επόμενες χιλιετίες και μέχρι τον 18ο αιώνα οι γυναίκες δεν είχαν πρόσβαση στην ανώτατη εκπαίδευση, πόσο μάλλον σε εργαστήρια και σε επιστημονικές κοινότητες. Η Βασιλική Ακαδημία Επιστημών του Λονδίνου, η οποία ιδρύθηκε το 1662 δέχτηκε ως μέλος της γυναίκα για πρώτη φορά το 1945. Το ίδιο και η Ακαδημία Επιστημών του Παρισιού που αν και ιδρύθηκε το 1666 δέχτηκε πρώτη φορά γυναίκα το 1962, δηλαδή 300 περίπου χρόνια μετά.
Όμως οι γυναίκες επέμεναν παρά τις δυσκολίες.
Η Μαρία Βίνκελμαν (1670), ήταν μια εκπληκτική γυναίκα η οποία μορφώθηκε από τον πατέρα της και λάτρευε την Αστρονομία. Πώς θα μπορούσε όμως να αφοσιωθεί αποκλειστικά στην αγαπημένη της επιστήμη; Μόνη λύση ήταν να παντρευτεί έναν αστρονόμο πατέρα-σύζυγο, μεγαλύτερο της κατά 30 χρόνια. Ενώ ο ένας κοιμόταν, η άλλη κοίταζε τα άστρα με το τηλεσκόπιο. Έτσι εντόπισε έναν καινούριο κομήτη, γεγονός εξαιρετικής σπανιότητας για την εποχή αυτή, αλλά το εύρημα αποδόθηκε στο σύζυγό της. Και βέβαια ποτέ δε θέλησε η επιστημονική κοινότητα να την αναγνωρίσει.
Η Σοφί Ζερμαίν (1776), η οποία εκτός από τα Μαθηματικά ασχολήθηκε με τη Φυσική και τη Φιλοσοφία, όμως κανείς δεν την ήξερε. Παρά την αντίθεση των γονιών της κατάφερε να μορφωθεί διαβάζοντας μόνη της τα βιβλία που έβρισκε στη βιβλιοθήκη του πατέρα της. Είχε συστηματική αλληλογραφία με διάσημους μαθηματικούς, χρησιμοποιώντας ανδρικό όνομα για να την παίρνουν σοβαρά και να μην πετάξουν τις επιστολές της. Έστω και με αυτόν τον τρόπο, η Ζερμαίν κατόρθωσε να επιτύχει τη μεγαλύτερη πρόοδο προς την επίλυση του ιστορικού «τελευταίου» θεωρήματος του Φερμά, το οποίο παρέμεινε άλυτο μυστήριο για 350 χρόνια και σχετικά πρόσφατα βρήκε τη λύση του. Εξαιτίας των προκαταλήψεων δεν σταδιοδρόμησε ως μαθηματικός και για όλη της τη ζωή εργαζόταν μόνη της. Αναγνωρίζοντας τη συμβολή της στην πρόοδο των Μαθηματικών της απονεμήθηκε τιμητικό πτυχίο από το πανεπιστήμιο Γκέτινγκεν, αρκετά χρόνια μετά τον θάνατό της.
Η μαθηματικός κόρη του λόρδου Βύρωνα, Ada Lovelace (1815), η πρώτη προγραμματίστρια στην ιστορία της πληροφορικής, η οποία θεωρείται πρωτοπόρος στην ανάπτυξη των σημερινών ηλεκτρονικών υπολογιστών και που μόνο τα τελευταία χρόνια αναγνωρίστηκε η συμβολή της στην επιστήμη αυτή.
Η χημικός και φυσικός Ida Tacke (1896), η πρώτη γυναίκα που ανέλαβε σημαντική θέση στη χημική βιομηχανία της Γερμανίας. Η Ida ανακάλυψε δύο νέα στοιχεία, αν και πιστώθηκε μόνο το ένα από αυτά, ενώ προτάθηκε 3 φορές για Νόμπελ το οποίο δεν πήρε ποτέ.
Για την ιστορία από τα 440 Νόμπελ για την επιστήμη που έχουν δοθεί μέχρι σήμερα, μόνο 10 από αυτά έχουν πάει σε γυναίκες, με φωτεινή εξαίρεση την πιο φημισμένη γυναίκα επιστήμονα όλων των εποχών, την Μαντάμ Κιουρί, η οποία τιμήθηκε δύο φορές με το βραβείο Νόμπελ, στη Φυσική το 1903 και στη Χημεία το 1911.
Αλλά και η αστροφυσικός Cecillia Payne (1900), η οποία πρώτη διατύπωσε, σε αντίθεση με τις υπάρχουσες αντιλήψεις, τη θεωρία ότι τα άστρα έχουν διαφορετική σύσταση από ότι η Γη. Συνάντησε όμως μεγάλες αντιδράσεις από την ανδροκρατούμενη επιστημονική κοινότητα, έμεινε στην αφάνεια, ενώ βραβεύθηκε και αυτή μετά το θάνατό της.
Η πρώτη γυναίκα στην ιστορία που νίκησε τα στερεότυπα και έλαβε διδακτορικό στα Μαθηματικά, ήταν η Σοφία Κοβαλέφσκαγια, η οποία το 1868, σε ηλικία 18 ετών, αναγκάστηκε με έναν λευκό γάμο να φύγει από την Μόσχα και να πάει στη Γερμανία για να σπουδάσει, καθώς εκείνη την εποχή απαγορευόταν η φοίτηση γυναικών στα πανεπιστήμια της πατρίδας της. Η ίδια έγινε υπέρμαχος των δικαιωμάτων των γυναικών, αφού από μικρή βίωσε προκαταλήψεις και διακρίσεις κατά των γυναικών. Όταν κάποια στιγμή επισκέφτηκε την Αγγλία συνάντησε μεταξύ άλλων και τον φιλόσοφο Σπένσερ, ο οποίος σε μια εκδήλωση της είπε πως αμφιβάλλει αν και κατά πόσο η γυναίκα είναι ικανή για αφηρημένη σκέψη, επικαλούμενος ως απόδειξη το γεγονός ότι έχουν διακριθεί ελάχιστες γυναίκες στις επιστήμες, αν και είχαν ίσες δυνατότητες με τους άντρες. Η Σοφία τότε, με την θέρμη των δεκαεννέα ετών της, του απάντησε ότι έχει μπερδέψει τη φράση «ίσες δυνατότητες» με τη φράση «ίσες ευκαιρίες», αποστομώνοντας τον μπροστά σε όλη την ανδροκρατούμενη επιστημονική παρέα.
Και για να έρθουμε στα δικά μας, το ελληνικό έθνος απέκτησε την πρώτη του φοιτήτρια το 1890, την Ιωάννα Στεφανοπούλου, αν και ο πρύτανης διαμαρτυρήθηκε στο Υπουργείο «δια την ανάμειξιν των φύλων». Το 1895 γράφτηκαν και οι δύο πρώτες κοπέλες στην Ιατρική Σχολή Αθηνών κάτι που προκάλεσε έντονες διαμαρτυρίες μεταξύ των συμφοιτητών τους, ενώ το 1908 έχουμε και την πρώτη υφηγήτρια στην Ιατρική Σχολή, την Αγγελική Παναγιωτάτου, η οποία είχε ολοκληρώσει με άριστα τις σπουδές της και είχε μετεκπαιδευθεί στη Γερμανία. Παρόλα αυτά οι φοιτητές με το που την είδαν άρχιζαν να φωνάζουν συνθήματα, όπως: «στην κουζίνα, στην κουζίνα», αναγκάζοντας τη διοίκηση της σχολής να την πάψει και τους φοιτητές της περιόδου εκείνης να τρίβουν με ικανοποίηση το τσιγκελωτό μουστάκι τους. Η ίδια διορίστηκε στη συνέχεια στο Πανεπιστήμιο του Καϊρου κάνοντας σπουδαία ακαδημαϊκή καριέρα.
Οι προκαταλήψεις όμως για τη θέση της γυναίκας στις επιστήμες συνεχίζονται σε όλον τον κόσμο και η κοινωνική κατασκευή πως τα μαθηματικά είναι μια ανδρική υπόθεση φτάνει μέχρι το τέλος του 20ου αιώνα, με παραδείγματα ακόμη και από τον κόσμο των παιδικών παιχνιδιών. Το 1992 κυκλοφορεί μια από τις πιο αμφιλεγόμενες κούκλες Barbie. Ήταν η έφηβη Barbie, η οποία ήταν ομιλούσα και προγραμματισμένη να λέει εκφράσεις όπως: «άραγε θα έχουμε αρκετά ρούχα;» ή «αγαπώ τα ψώνια!» ενισχύοντας την καταναλωτική συμπεριφορά των εφήβων. Παρόλα αυτά ο οργανισμός American Association of University Women ενοχλήθηκε περισσότερο με την φράση «Τα Μαθηματικά είναι δύσκολα!» που ήταν προγραμματισμένη να λέει, αναγκάζοντας την εταιρεία Mattel να την αποσύρει μετά από έντονες αντιδράσεις.
Η ιδέα αυτή δυστυχώς υποβόσκει ακόμη και σήμερα, δυναμώνοντας το στερεότυπο ότι οι γυναίκες δεν τα καταφέρνουν στην Επιστήμη, την Τεχνολογία, τη Μηχανική και τα Μαθηματικά, λόγω βιολογικών ανεπαρκειών. Δεκάδες έρευνες όμως που έχουν δημοσιευθεί καταρρίπτουν τον μύθο πως υπάρχουν διαφορές στην εγκεφαλική λειτουργία των αγοριών και των κοριτσιών, οι οποίες να δικαιολογούν αποκλίσεις στις μαθηματικές ικανότητες, οδηγώντας μας στο να ξανασκεφτούμε τις προσδοκίες που έχουμε και αναγκάζοντας τους κοινωνιολόγους να επισημάνουν ότι: «ακόμη και βιολογικοί παράγοντες να υπάρχουν, δεν παίζουν ρόλο αν αυτοί δεν ενεργοποιηθούν από τις κοινωνικές συνθήκες».
Τι συμβαίνει όμως στην πρωτοβάθμια και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση; Η επιλογή κλίσεων και η εξάσκηση ικανοτήτων των μαθητών συνεχίζει να γίνεται συχνά με την προκατάληψη του φύλου. Από ερευνητικά δεδομένα δάσκαλοι και καθηγητές φαίνεται να δίνουν λιγότερη προσοχή στα κορίτσια απ’ ότι στα αγόρια όσον αφορά τα μαθήματα των θετικών επιστημών, καλώντας πιο συχνά τα αγόρια για τη λύση ασκήσεων και επαινώντας τα περισσότερο από τις συμμαθήτριές τους. Αυτό σαφώς οφείλεται και στο ότι τα κορίτσια θεωρούνται πιο εργατικά, προσεκτικά και ήσυχα μέσα στην τάξη, γεγονός που τελικά στρέφεται εναντίον τους, αφού οι διδάσκοντες δίνουν περισσότερη σημασία στους πιο ανήσυχους, δηλαδή τα αγόρια.
Οι στερεότυποι ρόλοι ανδρών-γυναικών ακόμα και μέσα στην ίδια την εκπαιδευτική κοινότητα είναι εμφανείς, καθώς στην Ελλάδα, άνδρες είναι το 74% των μαθηματικών και το 67% των φυσικών στα σχολεία, στερώντας από τα κορίτσια θηλυκά πρότυπα συμπεριφοράς στις θετικές επιστήμες.
Έτσι, το 2015, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών εξέδωσε ψήφισμα με το οποίο η 11η Φεβρουαρίου κάθε έτους ανακηρύσσεται ως Διεθνής Ημέρα Γυναικών και Κοριτσιών στην Επιστήμη, με στόχο την πλήρη και ισότιμη πρόσβαση και συμμετοχή των γυναικών και των κοριτσιών στην επιστήμη, καθώς κάτω από το 30% των ερευνητών σε παγκόσμιο επίπεδο είναι γυναίκες, ενώ από τα περίπου 15 εκατομμύρια επιστήμονες και μηχανικούς στην Ε.Ε. το 61% είναι άντρες και μόλις το 39% είναι γυναίκες, σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat.
Για τον ΟΗΕ, αλλά και για άλλους διεθνείς οργανισμούς, όπως η UNESCO, θεωρείται επιτακτική ανάγκη να σπάσουμε τις προκαταλήψεις, επισημαίνοντας πως ο κόσμος έχει ανάγκη την επιστήμη και οι επιστήμες έχουν ανάγκη τις γυναίκες, ενώ υπογραμμίζεται πως η γεφύρωση του χάσματος των φύλων στις επιστήμες είναι ζωτικής σημασίας για την επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης του πλανήτη μας και για το συλλογικό καλό των κοινωνιών μας.
*Θανάσης Κοπάδης είναι Μαθηματικός-Συγγραφέας
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 10/03
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
