Ασθενής εθνική συνείδηση σημαίνει σχίσμα στο διαχρονικά αξιακό, ανίερες συμμαχίες, υποταγή σε συντεχνιακά συμφέροντα, εθνικές συμφορές καταγραμμένες στην ιστορία. Η μυστική διπλωματία δεν είναι πάντοτε αθώα, όπως έχει αποδειχθεί. Οι υποψίες για το τι συμβαίνει στο πολιτικό παρασκήνιο ή για προειλημμένες αποφάσεις είναι ο Αρμαγεδδών της πολιτικής, της δημοκρατίας, του εθνικού συμφέροντος και του πολιτισμού. Πόσο, αλήθεια, και με ποια παιδεία από τις ειδήσεις της «επιφάνειας» (του γυαλιού) και των εντυπώσεων γίνονται φανερές οι πατριωτικές στοχεύσεις της εκάστοτε πολιτικής ή υπάρχουν αυθεντικές κοινωνικές αντιστάσεις; Πόσο τα κόμματα αφήνουν ακομμάτιαστο να λειτουργήσει το εθνικό συμφέρον και θυσιάζουν την ψηφοθηρική τους σκοπιμότητα για να το υπηρετήσουν;
Ο Ν. Καζαντζάκης μιλάει για την Ελλάδα στον Pierre Sipriot, Γαλλική Ραδιοφωνία (Παρίσι), 6 Μαΐου 1955): "Όσο πιο μακριά είμαστε από την πατρίδα μας, τόσο περισσότερο τη σκεφτόμαστε και τόσο περισσότερο, την αγαπάμε. Όταν βρίσκομαι στην Ελλάδα βλέπω τις μικρότητες, τις ίντριγκες, τις ανοησίες, τις ανεπάρκειες των αρχηγών, τη μιζέρια του λαού».
Σύμφωνα με τον Καζαντζάκη οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι «…δεν αρνούνται το Κράτος, την Εκκλησία, την Πατρίδα. το ενάντιον, αναγνωρίζουν όλες τούτες τις δεσποτικές δυνάμεις και προσπαθούν να βρουν το μυστικό τους νόημα…» (Καζαντζάκης 1969, Ταξιδεύοντας, εκδ. Καζαντζάκη, σελ. 150).
Το υπερεθνικά και υπερτοπικά ανέστιο, χωρίς πατρίδα, χωρίς ιστορία, γίνεται ιδεολόγημα και δεν αρκεί για εγγυήσεις διαμόρφωσης ολοκληρωμένης ταυτότητας. Η αγάπη, η δικαιοσύνη, η ειρήνη, η ελευθερία θηλάζονται από την «Εστία», πατρίδα, και διαμορφώνουν την πολιτιστική ταυτότητα. Με αυτήν γίνονται μέλη της εθνικής Κοινωνίας, Οικονομίας, Άμυνας κ.ο.κ., αλλά και μέλη της κοινωνίας Κόσμος. Είναι η «εθνική» παιδεία που διαμορφώνει εθνική και κατ’ επέκταση διεθνική – διαπολιτιστική συνείδηση. «Εθνική» που ως επίθετο και προσδιορισμός εθνικής κουλτούρας αφαιρέθηκε πλέον εδώ και πενταετία από την τιτλοδοσία και του νυν Υπουργείου Παιδείας…
Ο Καζαντζάκης στο πρόσωπο του Οδυσσέα καταφάσκει τη σχέση εθνικότητας και διεθνικότητας, πολιτισμικότητας και διαπολιτισμικότητας. Η αφετηρία του κάθε πολιτισμού με την κουλτούρα, ως πανανθρώπινο πολιτισμικό κεφάλαιο, συνεισφέρει στη συναδέλφωση των πολιτισμών. Έτσι ο Οδυσσέας δρασκελίζει όχι την Ελλάδα τη γη της οικουμένης ως κέντρο του κόσμου, αλλά ως αφετηρία απ’ όπου ξεκινά το «ταξίδι» του. Με τη διεθνικότητα - διαπολιτισμικότητα - δεν καταργείται η μοναδικότητα και διαφορετικότητα του πολιτισμού.
Η ασυγκράτητη ιδέα του κοσμοπολιτισμού και του διεθνισμού χωρίς επίγνωση του μητρικού πολιτισμού παίρνει αρνητική τροπή για τη διαπολιτισμικότητα, όταν αφαιρείται η πολιτισμική διαφορετικότητα, ο πολιτισμικός παρτικουλαρισμός. Αυτή η αντίληψη περί απάτριδος κοσμοπολιτισμού καταργεί την πατρίδα του αλφαβητισμού της γηγενούς κουλτούρας και του πολιτισμού με ιστορικές αναφορές και αναπαραστάσεις. Με αποτέλεσμα να διαμορφώνεται ως ακαθόριστο πολιτισμικό μόρφωμα η «άπατρις διεθνογένεση» (Πορτελάνος: 2015, 78), μηδενιστική του παρελθόντος και της παράδοσης των αγώνων ενός λαού. Ο ένας ηλιοδότης αστέρας, εμπνέει και φωτίζει διαφορετικά την πλάση και τα δημιουργήματα κάθε τόπου που εμπνέουν τους δημιουργούς τους. Δεν υπάρχουν παντού, Αθήνα, Παρθενώνας, Κωνσταντινούπολη, Αγία Σοφία, Παρίσι και Παναγία των Παρισίων ή άλλοι διαφορετικοί πολιτισμοί. Ο Καζαντζάκης απαντά στα διλλήματα περί μηδενισμού και παράδοσης: «Η ΚΡΑΥΓΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΗ ΣΟΥ. Δε μιλάς εσύ, μιλούν αρίφνητοι πρόγονοι με το στόμα σου».
Η άπατρις διεθνογένεση σχετικοποιεί βεβαιότητες και μεταφυσικές παραδοχές υπαρξιακών θεμάτων που απορρέουν από την καθολική ερμηνεία της ανθρώπινης φύσης και την ενότητα της ιστορίας με τον πολιτισμό (Herder: 1994, 78-80). Ο Χέρντερ υπερασπίστηκε με πάθος την ιδιαιτερότητα των πολιτισμών και εναντιώθηκε σ’ έναν οικουμενικό ορθό λόγο, που ισοπεδώνει τις διαφορές ανάμεσα στους πολιτισμούς (Wolin: 2007, 35). Κριτική ή «Κρητική» ματιά δεν σημαίνει ότι θα αποστραφούμε το Δυτικό, ανατολικό ή αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό με πνεύμα «συγκρητισμού» και ομογενοποίησης, συγχώνευσης των πάντων. Μια διακουλτουραλιστική παιδεία (δια-παιδεία) σημαίνει διαμόρφωση πανανθρώπινης συνείδησης, όμως από τη μητέρα πατρίδα, που δημιουργεί γηγενή εθνική συνείδηση. Είναι αυτή που αναβρύζει σαν «κατηγορική προσταγή» και εκβάλλει στο διεθνή ορίζοντα . Σημαίνει αξιοποίηση του συλλογικού εθνικού ασυνείδητου που με τις πανανθρώπινες αξίες τους μπολιάζει και γίνεται μέρος του διανθρώπινου. Η μάνα πατρίδα με την αγάπη και το σεβασμό του άλλου καλεί τον πολίτη της να βρει την αλήθεια στο πρόσωπο του Άλλου. Άλλωστε αυτό διδάσκεται από τον Αριστοτέλη με την ομοείδεια του ανθρωπίνου γένους μέχρι και την οικουμενικότητα της Ορθοδοξίας. Πώς όμως αναζητούμε φιλαλληλία και αλληλεγγύη σε αλλογενείς και αλλόθρησκους, αφού εμείς, οι «υπήκοοι» αξιών ταυτότητας, δεν μάθαμε ως συμ-πατριώτες να ειρηνεύουμε και να είμαστε μεταξύ μας αλληλέγγυοι και διαλεκτικοί;
Ο Καζαντζάκης είναι υπερτοπικός και διαχρονικός αφού τα έργα του έχουν παγκόσμια αναγνώριση και απήχηση. Ο Καζαντζάκης δεν γνωρίζει τόπο, χρόνο, δεν τον ενδιαφέρει ο σημερινός μόνον άνθρωπος που πάσχει και σταυρώνεται. «Πονεί και για τον αγέννητο για την οδύνη του χθεσινού και αγωνίζεται για να τον γλυτώση απ’ το μαρτύριο, τον οραματίζεται με τον σταυρό στον ώμο να βαδίζει και αυτός για την υπέρτατη θυσία… Ο Οδυσσέας του Καζαντζάκη είναι πολίτης του κόσμου και ας γεννήθηκε στην Ιθάκη» (Μουστάκας: 2007, 62-63)., όμως είχε καταγωγική αφετηρία, πατρίδα.
Herder, J.-G. (1994). Une autre philosophie de l’ histoire. Pour contribuer a s’ education de l’ humanite. Paris: Aubier.
Καζαντζάκης, Ν. (1969). Ταξιδεύοντας, Αθήνα: Εκδ. Ελ. Καζαντζάκη.
Μουστάκας, Β. (2007). Η Οδύσσεια του Καζαντζάκη Στο Νίκος Καζαντζάκης, Αφιέρωμα, Αθήνα: Περιοδική Έκδοσις του Συλλόγου Κρητών η «Κνωσός», έτος 5ο, αρ. 22.
Wolin, R. (2007). Η γοητεία του Ανορθολογισμού, μτφρ. Μαρία Φιλιππακοπούλου. Αθήνα: Πόλις.
Πορτελάνος, Σ. (2015). Διαπολιτισμική Αγωγή και Εκπαίδευση – Φυσικός και Μεταφυσικός πολιτισμός. Αθήνα: Έννοια.
* Σταμάτης Πορτελάνος
Π. Καθηγητής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Πρόεδρος Ολυμπιακού Κέντρου Φιλοσοφίας και Παιδείας
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 18/11
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
