Κοινωνία 15.12.2017 - 15:35

Ο τελευταίος Jedi: Ανανεώνοντας το μύθο του Star Wars

(χωρίς spoiler)

Fan-service, the Force is

Όταν ο JJ Abrams βρέθηκε στο δημιουργικό πιλοτήριο μιας ακόμα αναβίωσης του Star Wars με το The Force Awakens (2015), είχε να αναμετρηθεί με όλο το συνοδευτικό «πακέτο» κάθε λογής αναβιώσεων σε μια εποχή που διψάει για νοσταλγία. Δηλαδή με το να ικανοποιήσει ένα ανυπόμονο κοινό προσφέροντάς του «αυτό που θέλει να δει» αλλά και ταυτόχρονα «αυτό που δεν ήξερε ότι ήθελε τόσο πολύ να δει». Η καλοφτιαγμένη ταινία του κατάφερε πράγματι πολλά, όμως όλες τις οι αδυναμίες προέκυπταν από τα κατορθώματά της: Με άλλα λόγια, σέρβιρε σε γενναιόδωρες δόσεις όλα τα pop φετίχ που έχουν στείλει το Star Wars στη σφαίρα του συλλογικού μύθου, με τίμημα να πει τελικά την ίδια ιστορία, μπολιάζοντάς την απλά με κάποιους καινούριους ήρωες. Είχαμε Death Star (μεγαλύτερο, δυνατότερο) και νέα σχέδια για να καταστραφεί το Death Star. Είχαμε θέματα με γονείς που δεν ξέραμε. Είχαμε φυσικά φωτόσπαθα και x-wings και διαστημομαχίες και το score του John Williams. Είχαμε την παλιά φρουρά να επιστρέφει δυναμικά χωρίς όμως να κλέβει την παράσταση από τα καινούρια μας παιδιά και φυσικά, αρκετές εξωγήινες μουτσούνες να παλεύουν με αξιολάτρευτα droid. Με άλλα λόγια, όσα ακριβώς θα ήθελε να δει ένας fan αλλά και όσα είναι απαραίτητα για να «μυηθεί» μια νεότερη γενιά στο σύμπαν των Jedi και των Sith.

Αν η παραπάνω συνταγή φαντάζει γνώριμη, είναι επειδή αυτή είναι η εποχή μας. Αν αναζητήσουμε τι «σπάει τα ταμεία» θα το βρούμε στα Star Wars, στα Jurassic World και σε ένα τεράστιο πλήθος ταινιών που φτιάχνονται με βασικό γνώμονα το fan-service, δηλαδή την ικανοποίηση συγκεκριμένων προσδοκιών. Οι νέες δημιουργίες κρίνονται στο κατά πόσο μπορούν να ανακατέψουν τα γνωστά και αγαπημένα υλικά με εμπνευσμένο τρόπο: Κάπου εκεί βρίσκεται η επιτυχία π.χ. του Stranger Things. Αυτό που κάποτε ονομαζόταν «κλείσιμο του ματιού» (ή Easter egg) στο θεατή με κάποια αναφορά ή κάποια διασύνδεση (η φιλμική διακειμενικότητα) είναι σήμερα κάτι περίπου σαν αυτοσκοπός. Κάπου εκεί, σε ένα σωρό από sequel, reboot, prequel και spin-off, προκύπτει ένα εύλογο ερώτημα: Αναβίωση σημαίνει και ανανέωση ή βρισκόμαστε εν μέσω ενός ακόμα εποχιακού trend που καλύπτει ανεπάρκειες να παραχθούν νέες μυθολογίες; Δηλαδή πόσο λογικό είναι να υπάρχουν παιδιά σε 30 χρόνια που θα επιθυμούν να «νοσταλγήσουν» μια ταινία που φτιάχτηκε με βάση τα συναισθηματικά κουμπιά της νοσταλγίας των σημερινών 25-35ρηδων; Όση μεταποίηση και να υποστεί η ανάμνηση δύσκολα νοσταλγεί κάποιος ένα sequel.

Όμως, η νέα επιστροφή του γαλαξία far far away έδειξε από νωρίς τις προθέσεις της να μην μείνει μόνο στην μεταποίηση των ίδιων υλικών. Το Rogue One (2016) θεωρείται από πολλούς μια από τις καλύτερες στιγμές του Star Wars, ανοίγοντας επιτέλους ένα πεδίο ώστε να ειπωθούν καινούριες ιστορίες και να αναζητηθεί αλλού η «καρδιά» του μύθου, αφήνοντας το βασικό μοτίβο του Καλού-Κακού στο παρασκήνιο. Και ο Luke Skywalker, στον Τελευταίο Jedi που κυκλοφορεί από χθες στις αίθουσες από τον Rian Johnson (τίποτα το πολύ ιδιαίτερο πριν από αυτό, το επιεικώς μέτριο Looper μεταξύ άλλων), ξεκινάει λέγοντας στην Ray πως «τα πράγματα δεν είναι ακριβώς όπως τα νομίζεις». Μήπως ήρθε η ώρα η αναβίωση να ρισκάρει και προς την ανανέωση;

Επεισόδιο VIIΙ: Προσδοκίες

Η καινούρια προσθήκη του Star Wars είναι από την αρχή ένα παιχνίδι με τις προσδοκίες του κοινού. Άλλωστε, αν η πρώτη ταινία του Lucas το 1977 τάραξε τα νερά με την πρωτοτυπία, τα εφέ και την οπερατική της διάθεση, ήταν η δεύτερη (The Empire Strikes Back) που φανέρωσε το μεγαλείο και προοικονόμησε την παγκόσμια απήχησή της. Το «ενδιάμεσο» επεισόδιο της δεύτερης τριλογίας στις αρχές του 2000 (Attack of the clones) από την άλλη, συμπύκνωσε όλα τα στραβά και ελάχιστα καλά που είχε εκείνη η αναβίωση.

Ο χρόνος μοιράζεται ισότιμα στους νέους πρωταγωνιστές (Poe και Leia, Ray και Luke, Finn και Rose, Snoke και Kylo Ren) και η πλοκή αναπτύσσεται σε παράλληλες σεκάνς, που αν και κάπως άνισες λειτουργούν μια χαρά. Οι σκηνές δράσης του νέου Star Wars πιθανότατα βρίσκονται στις κορυφαίες όλου του saga, όμως δεν είναι αυτές που βρίσκονται στην καρδιά της: Το «γκρίζο» ανάμεσα στο Καλό και το Κακό, αν ήταν ένα διαρκές υπονοούμενο σε όλη την σειρά, εδώ φαίνεται να είναι ο κανόνας. Ο Poe (Oscar Isaac, ανεβαίνει συνεχώς) είναι ο παλιομοδίτης trigger-happy ήρωας που σώζει την ημέρα αλλά την ίδια στιγμή φέρει βαριές απώλειες και οι τακτικές του νίκες μοιάζουν με στρατηγικά πισωγυρίσματα. Ο μέγας Luke Skywalker (Mark Hamill, επαρκέστατος στο να φαίνεται ως ζωντανός θρύλος) είναι ένας γνήσιος, θρησκευτικού τύπου Δάσκαλος του τρόπου των Jedi αλλά ταυτόχρονα ένας ανεπαρκής θρύλος του παρελθόντος που μάλλον δεν μπορεί να δείξει προς το αύριο. Ο Kylo Ren (Adam Driver, επιβλητικός αυτή τη φορά) είναι τόσο πέρα από το Καλό και το Κακό που τα προηγούμενα κόλπα περί περάσματος στην μια ή την άλλη όχθη μοιάζουν εντελώς ξεπερασμένα για να τον ερμηνεύσουν. Γενικά, από την αρχή του έργου, κάτι παίζει με όλα τα παλιά εργαλεία και κόλπα. Τα περιμένεις, τα «προβλέπεις», τα βλέπεις να χτίζονται, και η ταινία μοιάζει να κλείνει κάπως διαφορετικά το μάτι στο κοινό της: Δεν θα σου δείξω, λέει ο Rian Johnson, μόνο αυτά που ήθελες να δεις. Θα σου δείξω κυρίως αυτά που δεν ήξερες ότι ήθελες. Και δεν είναι μόνο τα porgs σε αυτήν την κατηγορία, αλλά οι ίδιοι οι κανόνες του παιχνιδιού.

Το πετυχαίνει; Ίσως όχι πάντα, αλλά ούτε εύκολος στόχος είναι ούτε φαίνεται σίγουρη η όλη παραγωγή αν όντως θέλει να ρισκάρει τόσο πολύ. Αυτή η αβεβαιότητα γίνεται ένα δημιουργικό shtick: Για κάθε ρίσκο και μικρή ή μεγάλη ανατροπή, εμφανίζεται ένα απόλυτα safe και συναισθηματικά οικείο κόλπο (ένας ήρωας, μια ατάκα, ένα φωτόσπαθο) που υπενθυμίζει πως είσαι ακόμα στο Star Wars που αγάπησες και πως ακόμα και αν γίνει κάποια ανακαίνιση θα έχεις λόγο και εποπτεία. Όχι τυχαία όμως, ακόμα και αυτή η μετριοπαθής τάση για μικρές ανανεώσεις του μύθου έχουν ήδη προκαλέσει αντικρουόμενα συναισθήματα στο κοινό: Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η ταινία θα είναι εμπορική επιτυχία, αλλά πολλές φωνές και αρθρογραφίες εφιστούν την προσοχή πως κάτι «χάλασε» στην συνταγή, κάπως αλλιώς περιμένανε τον Luke, την Leia, την Ray και την γονεϊκή της κληρονομιά (ειδικά σε αυτό πρέπει να πούμε στην ταινία, well played. Very well played).

Η κληρονομιά των Jedi

Όπως είναι εμφανές από την πρώτη ταινία, που με κάποια ασφάλεια θα μπορούσαμε να πούμε πως υπολείπεται αυτής παρά τον ενθουσιασμό που την συνόδευσε, η Ray καλείται να αναλάβει μια κληρονομιά από τον τελευταίο της παλιάς εποχής, τον Luke Skywalker. Όμως η Ray δεν είναι ένας Τηλέμαχος που περιμένει τον πατέρα του να γυρίσει κοιτώντας προς την θάλασσα. Ο Luke είναι αυτός που έχει αποθέσει εαυτόν σε ένα νησί ατενίζοντας τον ορίζοντα, επειδή δεν είναι αβέβαιος αν αυτή η κληρονομιά του αξίζει όντως να κληρονομηθεί. Σε αυτόν τον δισταγμό φαίνεται και ο προβληματισμός της ταινίας, προβληματισμός αν μη τι άλλο δημιουργικός και πρωτότυπος αλλά ακόμα εν ενεργεία: Είμαστε ή δεν είμαστε στην εποχή των Jedi; Ή ορθότερα, τους έχουμε ή δεν τους έχουμε ανάγκη για να έχουμε ελπίδα; Αντίστροφα, το Κακό επικρατεί λόγω των Sith ή κερδίζει έδαφος όσο περιμένουν οι Καλοί το ιππικό του παρελθόντος;

Σκάβοντας τις αντιφάσεις και όχι απαραίτητα το αποτέλεσμα της ταινίας, αναπτύσσεται ένας προβληματισμός που αφορά την ταινία ως πλοκή, την ταινία ως κινηματογραφικό project, τα κινηματογραφικά project ως προϊόντα του σύγχρονου πολιτισμού: Μήπως είναι καιρός για νέες μυθολογίες; Μήπως η «σπίθα» βρίσκεται πια αλλού, έχει ήδη μεταβιβαστεί και απλά χρειάζεται εκ νέου μια πρωτοπορία που θα καθοδηγήσει το φιτίλι στο στόχο;

Ο Han Solo πέθανε, τα αδέρφια Skywalker είναι φαντάσματα (ανατριχιαστική κυριολεξία εδώ) που αντηχούν σαν ολογράμματα αναμνήσεων (έξυπνη κυριολεξία της ταινίας), η ιστορία μπορεί να κάνει κύκλους αλλά οι επαναλήψεις της δεν είναι κονσέρβα, ούτε ακριβώς μια απλή μεταβίβαση κληρονομιάς. Κληρονομιά άλλωστε σημαίνει και μεταποίηση. Αναπροσαρμογή. Διαμόρφωση ενός κάποιου νέου που με την σειρά του θα κληρονομηθεί στους επόμενους.

Άλλωστε, αν υπάρχει ένας κρυφός πόθος της νοσταλγίας αυτός είναι να πάψει να νοσταλγεί. Η επιστροφή στης μυθολογίες της παιδικότητας δεν είναι παρά μια επιστροφή στη στιγμή εκείνη που δεν υπήρχε τίποτα να νοσταλγήσεις- μονάχα να οραματιστείς για το μέλλον.

Το καινούριο επεισόδιο του Star Wars μπορεί να μην είναι ακριβώς μια οραματική ταινία του μέλλοντος, αλλά μέσα από το χορταστικό και πολύχρωμο σύμπαν της επιχειρεί να ρίξει μια κλεφτή ματιά και προς αυτήν την προοπτική.