Κοινωνία 10.04.2017 - 18:02

Σκηνοθετώντας έναν πόλεμο

Κινηματογραφικές πρόβες πολέμων

Τέλη Μαρτίου του 1999. Αν δεν με προδίδει η μνήμη μου, πρέπει να ήταν Παρασκευή. Σε ένα κανάλι προβάλλεται μια νερόβραστη κομεντί, από αυτές που την δεκαετία του ’90 έβγαιναν με το σωρό: Ονομάζεται «Πρωτοσέλιδος Έρωτας» (I love trouble, 1994) και πρωταγωνιστεί η Julia Roberts και ο Nick Nolte. Φτιαγμένη με την παραδοσιακή συνταγή των χολιγουντιανών rom-com, η ταινία είναι ευχάριστη και αρκούντως διασκεδαστική. Λίγο πριν το τέλος της ωστόσο, το κλασικό σήμα του Έκτακτου Δελτίου Ειδήσεων θα την διακόψει άγαρμπα, και το κλασικό «κυρίες και κύριοι διακόπτουμε το πρόγραμμά μας καθώς…» θα συνδέσει το τηλεοπτικό κοινό με την Γιουγκοσλαβία και συγκεκριμένα με την έναρξη των βομβαρδισμών του ΝΑΤΟ. Για πολλές ώρες, μια παράξενη όσο και τρομακτική νυχτερινή λήψη θα συνοδεύει διάφορες αναλύσεις ανταποκριτών: Όλα είναι λουσμένα σε ένα πράσινο ηλεκτρικό φως (της νυχτερινής λήψης) και ανά μερικά δευτερόλεπτα μεγάλες λάμψεις γεμίζουν την οθόνη. Ο βομβαρδισμός και η «ειρηνευτική επέμβαση» ταυτίζονται νοηματικά μέσα από τα χείλη των ανταποκριτών σε ένα πρωτόγνωρο (για μένα τότε) μπαστάρδεμα εννοιών. Η δυστοπική πρασινωπή εικόνα μοιάζει με μια αρκετά μονότονη πειραματική ταινία: Ο πόλεμος μεταφράζεται σε ένα μπαράζ άηχων λάμψεων σε μια σκοτεινή πόλη: Η έντασή του εκφράζεται μονάχα μέσω των παθιασμένων ανταποκρίσεων. Το έκτακτο δελτίο πρέπει να κράτησε μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Ο πόλεμος είχε «τρυπώσει» με ένα παράδοξο μίγμα εικόνων και εννοιών στην ελαφρότητα της καθημερινότητας, ως μια εξαίρεση, ένα έκτακτο δελτίο ειδήσεων.

Είκοσι χρόνια μετά, ο πόλεμος, που δεν είναι ακριβώς «εξαίρεση» αλλά μια παρατεταμένη κανονικότητα, σπανίως εμφανίζεται ως «έκτακτο δελτίο». Φυσικά, καθοριστικό ρόλο έχει η τεράστια αλλαγή στα μέσα πρόσληψης της πληροφορίας: Τα social Media και το διαδίκτυο δεν «διακόπτουν» κάποιο πρόγραμμα αλλά βρίσκονται σε παραλληλία με κάθε πιθανό πρόγραμμα. Σε δυο ανοιχτά παράθυρα θα μπορούσε ένα αντίστοιχο γυμνασιόπαιδο του δυτικού κόσμου να βλέπει και τον Πρωτοσέλιδο έρωτα (ή όποια ταινία επιθυμεί) και ταυτόχρονα να ενημερώνεται για ανοιχτά πολιτικά μέτωπα. Ωστόσο, πέρα από τον τρόπο πρόσληψης έχει αλλάξει και η ίδια η εικόνα του πολέμου.

Πριν από λίγες ημέρες δεν υπήρχαν μονότονες νυχτερινές λήψεις- διάφορα φρικτά βίντεο με τις επιδράσεις χημικών αερίων πάνω σε παιδιά άρχισαν να κοινοποιούνται μαζικά στα social media. Οι κάμερες καταγραφής δεν είναι σε κάποια μακρινή ασφαλή απόσταση, αλλά εστιάζουν πάνω στα πρόσωπα των παιδιών. Λίγες μέρες μετά, μια «κοινή γνώμη» που έχει αγανακτήσει από τις εικόνες θα ενημερωθεί πως η πολεμική μηχανή των ΗΠΑ έκανε και την δική της εμφάνιση στην Συρία. Οι βομβαρδισμοί του Trump γίνονται σε ένα εξαιρετικά συγκεχυμένο και θολό πλαίσιο: Ποιοι και γιατί χρησιμοποίησαν χημικές βόμβες; Πώς και γιατί αποφάσισαν οι ΗΠΑ να επιτεθούν; Απέναντι στην συνεχή ροή της εικόνας και της πληροφορίας, το βαθύτερο «σκάψιμο» μετατρέπεται σε κάτι που μοιάζει με χάσιμο χρόνου.

Wag the Dog και ο πόλεμος ως live feed

Θα μπορούσαμε κάλλιστα να περιγράψουμε την σύγχρονη ιστορία της πολεμικής μηχανής των ΗΠΑ ως ένα χρονικό καλά σκηνοθετημένων κατασκευών. Αν από τα μαθήματα της Ιστορίας ακόμα διδασκόμαστε μια ιδιαίτερη διαλεκτική ανάμεσα στα αίτια και τις αφορμές για όλες τις πολεμικές συγκρούσεις (από τον Τρωϊκό Πόλεμο μέχρι της νεότερης ιστορίας), τα πολεμικά ταξίδια των ΗΠΑ ανά την υφήλιο καταργούν την Ωραία Ελένη με εντελώς κατασκευασμένα «αδειανά πουκάμισα»: Πληροφορίες για κρυμμένα όπλα μαζικής καταστροφής (πυρηνικά, χημικά), προπαγάνδα για «εχθρούς της ανθρωπότητας», «ειρηνευτικές» δράσεις και πολλά ακόμα. Δεν χρειάζονται παρά μερικά χρόνια μετά την κάθε επέμβαση για να καταρρεύσουν τα προσχήματα που την είχαν δρομολογήσει. Οι ΗΠΑ μπορούν πάντα να μετανιώνουν για κάθε επέμβασή τους, μέχρι φυσικά την επόμενη που δεν επιδέχεται αμφισβήτησης.

To 1997, o Barry Levinson θα σκηνοθετήσει μια πρωτότυπη πολιτική σάτιρα επιστρατεύοντας μερικούς κορυφαίους ηθοποιούς: Ο Robert de Niro και ο Dustin Hoffman θα πρωταγωνιστήσουν στην ταινία «Ο Πρόεδρος, ένα ροζ σκάνδαλο και ένας πόλεμος» (Wag the Dog) που θα βασιστεί σε ένα παράλογο και τραβηγμένο σενάριο: Ο Πρόεδρος λέει των ΗΠΑ θα βρεθεί στην δίνη ενός σεξουαλικού σκανδάλου που δείχνει πως θα ακυρώσει τις προσπάθειές του για επανεκλογή. Τότε, ένας σύμβουλός του θα επιστρατεύσει έναν σκηνοθέτη του Χόλιγουντ για να «στήσουν» από το μηδέν έναν πόλεμο (και μάλιστα στην Αλβανία, καθώς κανείς δεν ξέρει κατά που πέφτει) ώστε να μεταβιβάσουν την προσοχή της κοινής γνώμης και να δώσουν στον Πρόεδρο έναν ρόλο σωτήρα και ειρηνοποιού που θα σταματήσει τον φρικτό, φρικτό πόλεμο.

Το 1998 άνηκε σε μεγάλο βαθμό στην Μόνικα Λεβίνσκι, ενώ το 1999 η επέμβαση του ΝΑΤΟ στην Γιουγκοσλαβία «έσβησε» κάθε άλλη επικαιρότητα. Η τέχνη μιμείται την ζωή, συνηθίζουμε να λέμε, μα αν όντως υπάρχουν «προφητικές» ταινίες, μια από αυτές είναι το Wag the Dog του Barry Levinson.

Φυσικά, η σχέση του αμερικάνικου κινηματογράφου και της πολεμικής μηχανής είναι πολύ βαθιά και μακρόχρονη. Άλλοτε είναι μια μορφή κριτικής, ενοχής και εξιλέωσης (μεγάλος όγκος ταινιών έχουν αναφερθεί στον παραλογισμό του πολέμου στο Βιετνάμ και στο ανοιχτό τραύμα του), άλλοτε ηρωικά χρονικά και ενίοτε απλή προπαγάνδα: Ως τέτοια μπορούμε να δούμε και μη πολεμικές ταινίες, με χαρακτηριστική περίπτωση εκείνο το θρυλικό Rocky όπου ο ανθεκτικός πυγμάχος τα έβαλε με το Σοβιετικό «υπερόπλο», Ivan Drago. Πολλές φορές, οι ταινίες μοιάζουν να έχουν συγκεκριμένο στόχο: Η πολύ πετυχημένη εμπορικά σειρά «24» κατασκεύασε έναν ήρωα που εμπέδωσε το «όλα επιτρέπονται» στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, ενώ το αισθητικό στιλιζάρισμα του (κριτικά αναγνωρισμένου) «Black Hawk Down» (Ridley Scott) έκανε την φρίκη του πολέμου μια ένεση αδρεναλίνης – όχι τυχαία, αν και στημένη στο να είναι «αντιπολεμική» η ταινία αυτή αποτελεί προπαγανδιστικό «βοήθημα» για να πείσει νέα παιδιά να καταταχθούν. Στο «Zero Dark Thirty» της Kathryn Bigelow, το χρονικό του κυνηγητού για τον Bin Laden μετατρέπεται σε ένα δίωρο live feed για τα likes του facebook: Τα φρικώδη βασανιστήρια της CIA αντιπαραβάλλονται με την σκιαγράφηση επίμονων και μεθοδικών πρακτόρων που «σώζουν τον κόσμο, με οποιοδήποτε τίμημα». Από την άλλη πλευρά, η ταινία «Charlie Wilson’s War» (Mike Nichols, 2007) σκιαγραφεί τον Tom Hanks ως έναν από τους αρκετούς γερουσιαστές που συνέβαλαν στον εξοπλισμό της Αλ Κάιντα όταν έστρεφε τα όπλα της προς την Σοβιετική Ένωση- και όταν τελικά καταλαβαίνει το σύγχρονο τέρας του Φρανκενστάιν που έχει υποβοηθήσει, είναι πια αργά.

Το Wag the Dog ωστόσο είναι μια ταινία που στέκεται «έξω» από την Ιστορία (δεν αναφέρεται σε κανέναν γνωστό πόλεμο ή ιστορικό γεγονός). Ίσως για αυτό καταφέρνει να αποδομήσει με άνεση όχι τόσο τον πόλεμο όσο την «εικόνα του πολέμου», τους μηχανισμούς που στήνονται για να δικαιολογήσουν πολεμικές επεμβάσεις και να μετατοπίσουν τα ερωτήματα στο δημόσιο διάλογο. Θα λέγαμε πως είναι μια ταινία που δεν προφήτεψε το «σκάνδαλο Λεβίνσκι», αλλά την καίρια ισχύ της μαζικής «εικόνας» στο να προετοιμάσει και να νομιμοποιήσει την δράση της πολεμικής μηχανής.

Σήμερα δεν χρειάζεται κάποιος σκηνοθέτης να στήσει κάποιο «σκηνικό» για να ενεργοποιήσει κοινωνικά αντανακλαστικά. Ωστόσο, φαίνεται όλο και περισσότερο η επέλαση της πληροφορίας έναντι μιας κριτικής σκοπιάς: Μπορεί αυτό να φωτογραφίζει τα social media ωστόσο είναι μια επέλαση που αφορά πολλές όψεις- αξίζει να ρίξουμε μια ματιά και στην επέλαση της πληροφορίας στην εκπαίδευση, πολλές φορές εις βάρος του γνωστικού κριτηρίου. Για τις πρόσφατες εξελίξεις δεν χρειάστηκε καμία έρευνα (ποιος έριξε τα χημικά, έριξε όντως κάποιος χημικά κλπ) και καμία βαθιά ανάλυση: Η πληροφορία παράγει αντανακλαστικά συναισθήματα και η πλατφόρμα των social media «επιβάλλει» αναλύσεις και γνώμες που δεν ξεπερνούν τους 140 χαρακτήρες. Πάνω στα ελαφριά φτερά των viral εφημερόπτερων μπορεί να ξεδιπλώνονται στρατηγικές πολύ μεγάλου βάθους, ενώ η ανθρώπινη δυστυχία ως «παράπλευρη απώλεια» διαρκεί πάντα πολύ περισσότερο από ένα βίντεο μερικών δευτερολέπτων που κοινοποιείται μαζικά.

Τελικά, όσο και αν αλλάζει η πλατφόρμα που η πολεμική παράσταση λαμβάνει χώρα, το πρόβλημα μάλλον βρίσκεται στον ρόλο. Και ο ρόλος του θεατή παράγει και την συνείδηση του θεατή. Σε πείσμα των «σκηνοθετών» του πολέμου στην Αλβανία στο Wag the Dog, ας αρνηθούμε τον ρόλο του θεατή στην πολύ πραγματική φρίκη του πολέμου.