Alfavita Newsroom Κάν' το όπως ο... (γηραιός) Ικαριώτης προκειμένου να κατακτήσεις τη μακροζωία. Αυτός θα μπορούσε να είναι ο τίτλος μιας νέας μελέτης της Α' Πανεπιστημιακής Καρδιολογικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών που παρουσιάζει «Το Βήμα». Η μελέτη που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο επιστημονικό περιοδικό «Cardiology Research and Practice» χαρτογραφεί τα απλά αλλά κυριολεκτικώς ζωτικής σημασίας μυστικά που έχουν χαρίσει στους κατοίκους της Ικαρίας μια θέση μεταξύ των «ευλογημένων» ανθρώπων της Γης, οι οποίοι έχουν τη χαρά να ζουν πολλά, πολλά χρόνια.
Ενα τετράπτυχο επιλογών του τρόπου ζωής - άσκηση, υγιεινή διατροφή, οικογενειακή συνοχή και «χαλαρή» οπτική των πραγμάτων - φαίνεται να είναι εκείνο που, πιθανότατα σε συνδυασμό με τα «ενισχυμένα» γονίδια των Ικαριωτών, τους εισάγει επάξια στο κλαμπ της μακροβιότητας (ένα κλαμπ άκρως... exclusive που αριθμεί μόλις άλλα τέσσερα μέλη παγκοσμίως). Ολοι έχουμε να διδαχθούμε όμως από τη «συνταγή» μακροζωίας της Ικαρίας προκειμένου να σβήσουμε πολλά ακόμη κεράκια στην τούρτα των γενεθλίων μας στα χρόνια που έρχονται. Για την ακρίβεια τόσα κεράκια ώστε να καλύπτουν ολόκληρη την τούρτα!
Ενα «κοκτέιλ» μακροβιότητας με συστατικά του το DNA αλλά και επιλογές ενός υγιεινού (τόσο για την ψυχή όσο και για το σώμα) τρόπου ζωής είναι αυτό που πιθανότατα ...πίνουν οι ηλικιωμένοι Ικαριώτες, σύμφωνα με τον επικεφαλής της νέας μελέτης, καθηγητή Καρδιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και διευθυντή της Α' Πανεπιστημιακής Καρδιολογικής Κλινικής στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο κ. Χρ. Στεφανάδη. Και αν στα γονίδιά μας δεν μπορούμε να παρέμβουμε εμείς οι υπόλοιποι, μπορούμε σίγουρα να «πιούμε» μια παραλλαγή του κοκτέιλ της μακροζωίας, δίνοντας έμφαση στον τρόπο ζωής μας, όπως τονίζει ο καθηγητής.
Η μελέτη
Η νέα πρόσφατη επιδημιολογική μελέτη (δημοσίευση στις 24 Φεβρουαρίου) διεξήχθη το 2009 και για την πραγματοποίησή της εργάστηκε κλιμάκιο 35 γιατρών και συνεργατών της Α' Πανεπιστημιακής Καρδιολογικής Κλινικής, μεταξύ των οποίων ο αναπληρωτής καθηγητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Χρ. Πίτσαβος, η επιμελήτρια της Κλινικής κυρία Χριστίνα Χρυσοχόου, καθώς και ο αναπληρωτής καθηγητής Βιοστατιστικής - Επιδημιολογίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου και συνεργάτης της Κλινικής κ. Δ. Παναγιωτάκος. Στη μελέτη συμμετείχαν συνολικά 1.420 άτομα ηλικίας 30 ετών και άνω από την Ικαρία, μεταξύ των οποίων 187 (89 άνδρες και 98 γυναίκες) «κουβαλούσαν» 80 έτη ή και περισσότερα. Το ποσοστό αυτό των υπερηλίκων αντιστοιχούσε στο 13% του δείγματος - πρόκειται, σύμφωνα με τους ερευνητές, για έναν εξαιρετικά υψηλό δείκτη υπέργηρων ατόμων σε σύγκριση με αυτόν που καταγράφεται στους υπόλοιπους Ελληνες.
Για του λόγου το αληθές, στη μελέτη σημειώνεται χαρακτηριστικά ότι το μέσο προσδόκιμο ζωής στη χώρα μας είναι τα 79,78 χρόνια, καθώς και ότι το ποσοστό των ατόμων 80 ετών και άνω είναι μικρότερο του 5%. Υπογραμμίζεται επίσης ότι σε παγκόσμιο επίπεδο τα άτομα 80 χρόνων και άνω αντιπροσωπεύουν ποσοστό ελαφρώς μεγαλύτερο από το 1% του πληθυσμού. Στη Βόρεια Αμερική, όπως και στην Ευρώπη, αποτελούν το 3% του πληθυσμού (σε ευρωπαϊκό επίπεδο η Σουηδία κρατά τα σκήπτρα της μακροβιότητας με 5%), στην Ασία, στη Λατινική Αμερική και στις χώρες της Καραϊβικής το 0,9% και στην Αφρική ποσοστό μικρότερο του 0,4% του πληθυσμού. Τα ποσοστά αυτά και μόνο είναι μάλλον αρκετά για να αντιληφθεί κάποιος την... κράση των παππούδων και των γιαγιάδων της Ικαρίας.
Παράλληλα, όπως προκύπτει από τα καινούργια στοιχεία, το 1,6% των ανδρών και το 1,1% των γυναικών που συμμετείχαν στη μελέτη της Ικαρίας ήταν άνω των 90 ετών. Μέσα σε όλα αυτά πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι οι άνθρωποι αυτοί που ακόμη... ζουν και βασιλεύουν γεννήθηκαν στις αρχές του περασμένου αιώνα, οπότε το προσδόκιμο ζωής δεν ξεπερνούσε τα 55 χρόνια. Εζησαν ιστορικές στιγμές, πείνα, πολέμους, Κατοχή, ατενίζοντας το Αιγαίο και έχουν καταφέρει να ατενίζουν ακόμη την ομορφιά του!
Μέλος των blue zones
Ο κ. Στεφανάδης - ο οποίος σημειωτέον είναι Ικαριώτης - εξηγεί στο «Βήμα» ότι η ιδέα για διεξαγωγή της μελέτης ξεκίνησε μετά την παρατήρηση που έκαναν άλλες ερευνητικές ομάδες σχετικά με τον μεγάλο αριθμό υπέργηρων ατόμων στην Ικαρία σε σύγκριση με τον υπόλοιπο ελληνικό πληθυσμό αλλά και τον παγκόσμιο μέσο όρο (σ.σ το όλο θέμα ξεκίνησε από το πανευρωπαϊκό πρόγραμμα Geha, στο πλαίσιο του οποίου το Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών εντόπισε πολλά υπερήλικα αδέλφια στην Ικαρία και δημοσιοποίησε τα αποτελέσματα). «Προηγούμενες ερευνητικές ομάδες αλλά και δημοσιεύματα στον διεθνή Τύπο έφεραν στο επίκεντρο την Ικαρία, αναφέροντας ότι αποτελεί μία από τις περιοχές του πλανήτη με τη μεγαλύτερη μακροβιότητα».
Το ελληνικό νησί θεωρείται πλέον ότι αποτελεί μέλος της ομάδας των «μπλε ζωνών» μακροβιότητας στην οποία έχουν επίσης μια θέση η Σαρδηνία, η Οκινάουα στην Ιαπωνία, η Λόμα Λίντα στην Καλιφόρνια και η Χερσόνησος Νικόγια στην Κόστα Ρίκα. Σε όλες αυτές τις περιοχές το ποσοστό των κατοίκων άνω των 90 ετών βρίσκεται σε πολύ υψηλότερα ποσοστά σε σύγκριση με τον μέσο όρο των ανεπτυγμένων χωρών. Είναι επόμενο λοιπόν αυτοί οι «πρωταθλητές» της μακροζωίας να αποτελούν αντικείμενο ενδελεχών μελετών.
Αξίζει να προσθέσουμε ότι οι ερευνητές των «μπλε ζωνών» αναφέρουν πως σε όλους αυτούς τους πληθυσμούς «παρουσιάζονται, παρά τις διαφορετικές φυλές και εθνικότητες, κοινά χαρακτηριστικά, όπως η οικογενειακή συνοχή, η αποφυγή του καπνίσματος, η διατροφή βασισμένη σε φυτικές ίνες, η ήπια και καθημερινή φυσική δραστηριότητα, η συμμετοχή σε κοινωνικές δραστηριότητες στις οποίες άτομα όλων των ηλικιών είναι ενεργά και ενταγμένα στο σύνολο».
Υστερα από τη δημοσιότητα σχετικά με το νησί μας και τις «μπλε ζώνες», ήταν φυσικό να προκληθεί μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον, και δη από την ομάδα του κ. Στεφανάδη, ο οποίος κατάγεται από το αιγαιοπελαγίτικο «σπίτι» της μακροβιότητας. Οπως εξηγεί ο καθηγητής, «αποφασίσαμε να διερευνήσουμε στον συγκεκριμένο, σχετικά κλειστό πληθυσμό, τα αίτια που τον διαφοροποιούν σε ό,τι αφορά τη μακροζωία τόσο σε ελληνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο».
Γάμος: «δεσμά» με τη ζωή
Τι έδειξαν λοιπόν τα ενδιαφέροντα για όλους όσοι ονειρεύονται βαθιά γεράματα αποτελέσματα; Οτι απλές αλλαγές του τρόπου ζωής μπορούν να κάνουν τη διαφορά, και αυτό είναι άκρως σημαντικό. Κατ' αρχάς πρέπει να σημειώσουμε ότι οι γηραιότεροι των... γηραιοτέρων Ικαριώτες στέλνουν μέσω της μελέτης μήνυμα υπέρ του έγγαμου βίου. Στα άτομα 80 ετών και άνω μόνο το 1,1% των ανδρών και το 2% των γυναικών δεν είχαν παντρευτεί ποτέ. Σχεδόν εννέα στους 10 άνδρες (87,7%) και τέσσερις στις 10 γυναίκες συνέχιζαν να είναι παντρεμένοι στα 80 έτη τους, ενώ το 9% των ανδρών και το 46,9% των γυναικών είχαν μείνει χήροι. Τα ποσοστά διαζευγμένων ήταν 2,2% για τους άνδρες και 10,2% για τις γυναίκες.
Και μπορεί τα ευρήματα σχετικά με τη χηρεία να επιβεβαιώνουν για άλλη μία φορά ότι οι γυναίκες ζουν περισσότερο από τους άνδρες, ωστόσο από τη συνολική ανάλυση των στοιχείων προέκυψε ότι η Ικαρία αποτελεί επίγειο παράδεισο μακροζωίας των ανδρών. Τη στιγμή που σύμφωνα με τα δημογραφικά δεδομένα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (στοιχεία 2000) η αναλογία γυναικών - ανδρών άνω των 80 ετών είναι 2 προς 1, στην Ικαρία φαίνεται ότι είναι της τάξεως του 1,1 προς 1. Στη μελέτη υπογραμμίζεται πως «το γεγονός αυτό μπορεί να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι οι άνδρες από την Ικαρία ζουν περισσότερο από τους υπόλοιπους άνδρες στον κόσμο».
Μακριά από τη... μοναξιά
Ενα δεύτερο μήνυμα - και άκρως επίκαιρο στις ημέρες μας - που στέλνουν οι Ικαριώτες είναι ότι τα χρήματα δεν φέρνουν τη μακροζωία. Περίπου οι μισοί από τους υπέργηρους συμμετέχοντες στη μελέτη ανήκαν στην κατώτερη οικονομική κλίμακα (δήλωναν μάλιστα ότι τα έσοδά τους δεν τους αρκούν για να καλύψουν τις βασικές ανάγκες τους), ενώ μόνο το 5,7% των ανδρών και το 2,1% των γυναικών ανέφεραν ότι βρίσκονταν σε πολύ καλή οικονομική κατάσταση.
Και αν χρήματα δεν υπάρχουν, υπάρχει... πλούσια οικογενειακή θαλπωρή, η οποία φαίνεται να κάνει τη διαφορά. Κατά μέσο όρο οι πολύ ηλικιωμένοι Ικαριώτες ζουν με άλλα τρία μέλη της οικογένειάς τους, ξορκίζοντας έτσι τη μοναξιά. Ο κ. Στεφανάδης διευκρινίζει ότι «είναι άξιο λόγου το γεγονός πως η οικογενειακή συνοχή αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό όλων των περιοχών που ανήκουν στις “μπλε ζώνες” της μακροζωίας».
Εκτός από την οικογένεια όμως, δεμένος είναι και ολόκληρος ο κοινωνικός ιστός σε αυτό το κυριολεκτικώς... γεμάτο ζωή μέρος. Το 86,7% των ανδρών και το 76,7% των γυναικών 80 ετών και άνω αναφέρουν ότι συμμετέχουν, έστω και σπάνια, σε κοινωνικές εκδηλώσεις - με ό,τι χαρακτήρα και αν έχουν αυτές, από τον καφέ με τη γειτόνισσα και την πρέφα στο καφενείο, ως τα πανηγύρια του νησιού.
Η οικογένεια αλλά και ο κοινωνικός περίγυρος φαίνεται ότι αποτελούν τους «καλούς αγγέλους» που σώζουν τα ηλικιωμένα άτομα της Ικαρίας από την κατάθλιψη. Αν αναλογιστεί κανείς ότι σε αυτές τις ηλικίες ανθρώπων που βρίσκονται στη δύση της ζωής τους εμφανίζονται «παραδοσιακά» υψηλά ποσοστά κατάθλιψης σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι τουλάχιστον εντυπωσιακό ότι στην κλίμακα της κατάθλιψης με ανώτατο όριο το 15 οι άνδρες είχαν σκορ 3 και οι γυναίκες 4,9. «Το κατώφλι για την εμφάνιση ελαφράς κατάθλιψης είναι το 5 και ούτε αυτό το κατώφλι άγγιζαν οι υπέργηροι Ικαριώτες» λέει ο καθηγητής.
Ασκηση και «μαχαίρι» στο τσιγάρο
Επόμενο μήνυμα που αποστέλλεται από το Ανατολικό Αιγαίο στους απανταχού κυνηγούς μιας μακριάς και καλής ζωής είναι η φυσική άσκηση. Σχεδόν όλοι οι 80χρονοι και άνω Ικαριώτες, άνδρες και γυναίκες, κάνουν έστω και μέτρια άσκηση, περπατώντας ή και δουλεύοντας (ναι, ακόμη και σε αυτές τις ηλικίες) στην ύπαιθρο. Είναι άξιο αναφοράς το γεγονός ότι το 66,6% των ανδρών και το 68,1% των γυναικών κάνουν ήπια άσκηση, ενώ τα ποσοστά της εντατικής άσκησης φθάνουν στους άνδρες το 22,1% - στις γυναίκες το αντίστοιχο ποσοστό είναι μικρό (2,1%). «Το οδικό δίκτυο ήταν πρωτόγονο στην Ικαρία μέχρι και πριν από κάποια χρόνια. Αυτοί οι άνθρωποι πήγαιναν στο σχολείο, στις δουλειές τους, στις κοινωνικές εκδηλώσεις ολόκληρη τη ζωή τους με τα πόδια» σημειώνει ο κ. Στεφανάδης.
Στα μηνύματα ζωής εξ Ικαρίας προσθέστε και τη διακοπή του καπνίσματος. Οι γηραιοί Ικαριώτες δηλώνουν πρώην καπνιστές σε μεγάλο ποσοστό (82%), ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τις γυναίκες είναι 25%. Νυν καπνιστές αναφέρουν ότι είναι το 17% των ανδρών και το 7% των γυναικών - μη «μεταφράσετε» κατά βούληση αυτό το εύρημα όσοι είστε καπνιστές. Σίγουρα δεν σημαίνει ότι το κάπνισμα... χαρίζει ζωή, υπογραμμίζει ο επικεφαλής της μελέτης. «Τα συγκεκριμένα στοιχεία μαρτυρούν ότι υπάρχει ένας συνδυασμός παραγόντων, μεταξύ των οποίων και το κάπνισμα, που επιβαρύνει τον οργανισμό. Πρέπει όμως να σκεφθούμε ότι ίσως υπάρχουν και γενετικοί παράγοντες οι οποίοι προστατεύουν τον συγκεκριμένο πληθυσμό, κάτι το οποίο διερευνούμε. Σε καμία περίπτωση πάντως δεν μπορεί να δικαιολογηθεί η συνήθεια του καπνίσματος, κυρίως από νεότερους ανθρώπους, οι οποίοι με τον σύγχρονο τρόπο ζωής εκτίθενται σε πληθώρα παραγόντων-“εχθρών” της μακροζωίας».
Λάδι, αλκοόλ, καφές και τσάι!
Και η Ικαρία επιβεβαιώνει αυτό που πλήθος μελετών δείχνουν πλέον σε ό,τι αφορά τη διατροφή και τη σύνδεσή της με τη μακροβιότητα: αν θέλετε να ζήσετε πολύ, δείτε τη... μεσογειακά. Η διάσημη πλέον μεσογειακή διατροφή αποτελεί ένα μοντέλο που χαρίζει χρόνια και οι Ικαριώτες το έχουν δει αυτό στην πράξη. Κατανάλωση ελαιολάδου σχεδόν κάθε ημέρα, αλκοόλ με μέτρο (περίπου δύο ποτηράκια για τους άνδρες και ένα για τις γυναίκες ημερησίως), ένας με δύο καφέδες την ημέρα, δημητριακά, φρούτα, λαχανικά, όσπρια, ψάρι και λίγο κόκκινο κρέας φαίνεται να είναι η «συνταγή» της μακράς ζωής. Και όταν μιλούμε για μέτρο, εννοούμε μέτρο και στην ημερήσια πρόσληψη θερμίδων. Στους ηλικιωμένους άνδρες της Ικαρίας αυτή μόλις ξεπερνά τις 1.400 θερμίδες ημερησίως, ενώ στις γυναίκες ίσα που αγγίζει τις 1.100.
Χαλαρά... και στα νησιά
Ενα άλλο μήνυμα (κυριολεκτικώς) ζωής ή θανάτου μπορεί να σας θυμίσει... Βόρεια Ελλάδα αλλά έρχεται κατευθείαν από το Ικάριο πέλαγος: Χαλλλλαρά!!! Οσοι έχουν επισκεφθεί την Ικαρία έχουν δει από κοντά το χαλαρό και ίσως κάποιες φορές ανορθόδοξο ωράριο που ακολουθούν οι κάτοικοι ορισμένων χωριών του νησιού. «Ο παραδοσιακός Ικαριώτης έχει μια πολύ ιδιαίτερη σχέση με το ρολόι» λέει γλαφυρά ο κ. Στεφανάδης. Αυτή η χαλαρότητα, η οποία διώχνει μακριά τον μεγάλο εχθρό της υγείας που ακούει στο όνομα άγχος, εκφράζεται έμπρακτα στην Ικαρία μέσω του αναζωογονητικού μεσημεριανού ύπνου. Το 84% των ανδρών 80 ετών και άνω και το 67% των συνομηλίκων τους γυναικών κοιμούνται μία-δύο ωρίτσες κάθε μεσημέρι. Δύσκολο να καταφέρει κάποιος κάτι παρόμοιο στις μεγαλουπόλεις, όπου το ρολόι είναι ο δυνάστης της καθημερινότητας, σχολιάζουμε εμείς. «Και όμως, το μήνυμα είναι ότι η χαλάρωση, έστω και για λίγη ώρα μέσα στην ημέρα, έστω και στον χώρο της δουλειάς με διαφορετικούς τρόπους, μπορεί να κάνει τη διαφορά» απαντά ο κ. Στεφανάδης.
ΤΟ ΚΛΑΜΠ ΤΟΥ... ΜΠΛΕ ΜΑΡΚΑΔΟΡΟΥ
Μεγάλη ομάδα ερευνητών των blue zones έχει κατατάξει την Ικαρία μεταξύ των ελάχιστων μελών ενός πολύ ιδιαίτερου κλαμπ, αυτού της μακροζωίας, στο οποίο επίσης ανήκουν η Σαρδηνία, η Οκινάουα στην Ιαπωνία, η Λόμα Λίντα στην Καλιφόρνια και η Χερσόνησος Νικόγια στην Κόστα Ρίκα. Οι «μπλε ζώνες» έλαβαν το όνομά τους από έναν... μπλε μαρκαδόρο: με αυτόν τον μαρκαδόρο οι επιστήμονες σημείωναν στον χάρτη της Σικελίας τα χωριά όπου εντοπίζονταν οι περισσότεροι υπερήλικοι και ένωναν τις τελείες στον χάρτη.
ΤΑ ΓΟΝΙΔΙΑ ΔΕΝ ΑΡΚΟΥΝ
Μήπως πίσω από όλα αυτά κρύβονται τα γονίδια της μακροζωίας τα οποία διαθέτουν οι Ικαριώτες; Το γενετικό υπόβαθρο είναι πολύ σημαντικό και χρήζει πράγματι ιδιαίτερης μελέτης, σύμφωνα με τον καθηγητή. «Διεξάγουμε ήδη γενετική μελέτη σε αυτόν τον πληθυσμό και αναμένουμε μέσα στο επόμενο διάστημα να εξαγάγουμε αποτελέσματα. Εκτιμούμε ότι κάποια γονίδια παίζουν ρόλο στο μεγάλο προσδόκιμο ζωής του συγκεκριμένου κλειστού πληθυσμού».
Ωστόσο ο γενετικός παράγοντας δεν παίζει σίγουρα τον μοναδικό ρόλο στη μακροζωία των Ικαριωτών, και όχι μόνο _ μήνυμα ουσιώδες για όλους εκείνους που δεν έχουν «προικιστεί» με τα γονίδια της μακροβιότητας. Οι επιλογές του τρόπου ζωής ορίζουν επίσης σε μεγάλο βαθμό τα χρόνια που μας μένουν να ζήσουμε. Και αυτές οι επιλογές είναι στο χέρι του καθενός μας. Οπως μάλιστα εξηγεί ο κ. Στεφανάδης, οι νεότερες γενιές των ίδιων των Ικαριωτών φαίνεται να μην εκμεταλλεύονται το πιθανό γενετικό πλεονέκτημα των προγόνων τους κάνοντας λανθασμένες επιλογές στον τρόπο ζωής τους. «Οι πρώτες ενδείξεις μελετών μας σε Ικαριώτες κάτω των 60 ετών δείχνουν ότι εμφανίζουν νοσήματα όπως η στεφανιαία νόσος, η οποία αποτελεί κύριο εχθρό της υγείας, σε ποσοστά που δεν διαφοροποιούνται σημαντικά από εκείνα που απαντώνται στον υπόλοιπο πληθυσμό. Ετσι φαίνεται ότι τα γονίδια δεν είναι αρκετά για να χαρίσουν τη μακροζωία». Μένει στα χρόνια που έρχονται να αποδειχθεί μέσω των μελετών προς τα πού γέρνει περισσότερο η ζυγαριά της μακροβιότητας - προς τους γενετικούς ή τους περιβαλλοντικούς παράγοντες.
Οι μελέτες της Α' Πανεπιστημιακής Κλινικής στους κατοίκους της Ικαρίας συνεχίζονται και σύμφωνα με τον έλληνα καθηγητή μπορούν να παράσχουν εξαιρετικά πολύτιμες πληροφορίες για την υγεία, τη μακροζωία, τα γονίδια και τον τρόπο ζωής. «Οι Ικαριώτες μάς προσφέρουν ένα μοντέλο μακροζωίας μέσα στην ίδια τη χώρα μας». Ο κ. Στεφανάδης τονίζει ότι η μελέτη αυτή διεξάγεται χωρίς χρηματοδότηση, με θυσίες των γιατρών της Α' Πανεπιστημιακής Καρδιολογικής Κλινικής. «Με βάση το υλικό της Ικαρίας έχουν ήδη δημοσιευθεί δύο μελέτες και αναμένεται να δημοσιευθούν μελλοντικά δεκάδες άλλες. Θα ήταν λοιπόν σημαντικό οι αρμόδιοι να δημιουργήσουν έναν μόνιμο επιδημιολογικό σταθμό στο νησί για μελέτη του πληθυσμού των ηλικιωμένων, ο οποίος αποτελεί θησαυρό όχι μόνο για τους επιστήμονες αλλά και για ολόκληρη την ανθρωπότητα». Θα σας προτείναμε με πυξίδα τα μηνύματα από την Ικαρία να επιδοθείτε σε αυτό το κυνήγι του... κρυμμένου θησαυρού, αφού το έπαθλο είναι ανεκτίμητο (όσο και η ίδια η ζωή!).
ΤΟ ΒΗΜΑ
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 25/11
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
