Κοινωνία 14.05.2017 - 16:58

Σινεμά και δεινόσαυροι

Σε όλες τις ταινίες φυσικά, ο άνθρωπος κερδίζει στο τέλος. 

Άνθρωποι εναντίων ερπετών

Πότε ακριβώς άρχισαν τα προϊστορικά τέρατα να συναρπάζουν την φαντασία μικρών και μεγάλων; Μια βιαστική απάντηση θα τοποθετήσει την «δεινοσαυρομανία» κάπου στις αρχές της δεκαετίας του ’90, όπου πράγματι οι δεινόσαυροι έκαναν μια εντυπωσιακή είσοδο σε όλα τα επίπεδα: Παιχνίδια, κουκλάκια, βιβλία, εγκυκλοπαίδειες, τηλεοπτικές σειρές και φυσικά, η μεγάλη ατμομηχανή που ίσως γέννησε όλα τα παραπάνω, το Jurassic Park του μεγάλου παραμυθά, Στίβεν Σπίλμπεργκ.

Μπορεί η (καταναλωτική) μανία για δεινόσαυρους όντως να γνώρισε μια μεγάλη ακμή εκείνη την περίοδο, όμως η γοητεία των δεινών ερπετών στην ανθρώπινη φαντασία δεν είναι κάτι σύγχρονο: To 1854, μετά από χρόνια ανακαλύψεων και οστών, τα πρώτα γλυπτά δεινοσαύρων εγκαινιάστηκαν στο Crystal Palace Park στο Λονδίνο. Οι ΗΠΑ χόρευαν για πολλά χρόνια στους ρυθμούς του περίφημου «Πόλεμου των Οστών», όπου η διαμάχη των Edward Drinker Cope και Othniel Charles Marsh για νέες ανακαλύψεις δεινοσαύρων είχε κάτι από τον «Πυρετό του Χρυσού». Οι δεινόσαυροι άρχισαν σιγά σιγά, πριν ακόμα το 1900 να «τρυπώνουν» στη συλλογική φαντασία και στην λογοτεχνία, την ζωγραφική και τις τέχνες.

Όμως ούτε η «πραγμάτωση» της συλλογικής φαντασίας μέσω του σινεμά ούτε οι πρώτες επιστημονικές ανακαλύψεις είναι ακριβή ορόσημα. Αρκετά πριν τον εμβληματικό Τυραννόσαυρο του Jurassic Park, το μεγάλο και άγριο ερπετό είχε περίοπτη θέση στην ανθρώπινη φαντασία: Ακόμα και ο Δράκος που σκοτώνει ο Άγιος Γεώργιος είναι μάλλον μια σχετικά σύγχρονη απεικόνιση. Η παλαιότερη ίσως καταγεγραμμένη μονομαχία ανθρώπου και ερπετού βρίσκεται στο Έπος του Γκιλγκαμές και τα πρώτα διασωθέντα κείμενα της Μεσοποταμίας (πάνω από χίλια χρόνια προ Χριστού).

Οι πρόγονοι των δεινοσαύρων στην ανθρώπινη φαντασία, δηλαδή οι δράκοι, μοιάζουν να έχουν μια οικουμενική παγκόσμια ανάπτυξη: Τόσο οι λαοί της Εγγύς Ανατολής όσο και οι λαοί της Κίνας και της Άπω Ανατολής έχουν βαθιά ριζωμένη στην παράδοσή τους την παρουσία του Δράκου, όπως και πολλές παραλλαγές ερπετόμορφων τεράτων. Αν υπάρχει μια βασική διαφοροποίηση στις παράλληλες μυθολογίες, αυτή βρίσκεται κυρίως στην …καλοσύνη ή μοχθηρότητα των τεράτων. Ο Δίας και ο Απόλλωνας πολλές φορές συγκρούστηκαν και νίκησαν χθόνια ερπετόμορφα τέρατα. Στη Βαβυλωνιακή μυθολογία το χάος απεικονίζεται ως ένα φίδι του σκότους, η Τιαμάτ. Ο Αιγυπτιακός θεός Ρα σκοτώνει κάθε μέρα τον δράκο θεό του σκότους, τον Απόφι. Το φίδι αποτελεί την πρώτη απεικόνιση του Κακού και του διαβόλου στην χριστιανική φιλολογία, όπου ο Διάβολος και πάσης φύσεως δαίμονες έχουν συχνά ερπετόμορφα χαρακτηριστικά. Το ερπετό ως σύμβολο του Κακού διατηρείται ακόμα και σήμερα ως απεικόνιση του κακού, με χαρακτηριστικές τις προπαγανδιστικές αφίσες στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Από την άλλη πλευρά, στην Κίνα, τα τεράστια ερπετά ήταν πολλές φορές απεικονίσεις της σοφίας, της γνώσης και της καλοσύνης. Από τους μεγάλους δράκους της Κινέζικης Μυθολογίας σχεδόν κανένας δεν επιβουλεύεται το Κακό.

Κάπως έτσι, στην μεγάλη ανάπτυξη των ειδικών εφέ και των τεχνικών δυνατοτήτων του κινηματογράφου, η επιστροφή των δεινοσαύρων ήταν το χρονικό ενός διαχρονικού σχεδόν πάθους για τα αιώνια Ερπετά. Η ιστορία της παλαιοντολογικής έρευνας έχει βασιστεί πάρα πολύ στην μαζική απήχηση που κάθε φορά αποκτούν, όπως και η μόλις προχθεσινή τεράστια ανακάλυψη ενός άριστα διατηρημένο απολιθώματος Νοδόσαυρου.

Δεινόσαυροι με ανακρίβειες

Έχει καθιερωθεί πλέον το ρητό που λέει πως για κάθε ταινία επιστημονικής φαντασίας δεν έχει αξιοποιηθεί ένας/μια επιστήμονας. Όσο ανάγκη έχει το σινεμά την επιστημονική έρευνα για να στήσει καλύτερα τις απεικονίσεις του, τόσο την κρύβει κάτω από το χαλάκι για να χωρέσει την εικόνα στις εμπορικές προδιαγραφές της. Όμως, ειδικά για το Jurassic Park, η επιστημονική ακρίβεια δεν ήταν σε κανένα σημείο το ζητούμενο: Τι και αν τα περισσότερα είδη βρίσκονταν στην Κρητηδική και όχι Ιουρασική περίοδο (είναι η αμέσως επόμενη της Ιουρασσικής, που ολοκληρώνεται 66 εκ. χρόνια πριν με την καταστροφική για τους δεινόσαυρους επίσκεψη του μετεωρίτη που συνέβαλε στην παρακμή και εξαφάνισή τους. Καταστροφική για αυτούς, μάλλον καταλυτική για την εποχή των θηλαστικών και κατ’ επέκταση, για το είδος μας). Τι και αν ήδη γνωρίζουμε πως η μορφή του εμβληματικού Βελοσιράπτορα δεν είναι παρά ένα μπέρδεμα του Δεινόνυχα και του Κομψόγναθου, και μάλιστα χωρίς τα συνοδευτικά πούπουλα που σήμερα ξέρουμε ότι φέραν πάνω από τις φολίδες τους πολλά είδη;

Το λεγόμενο suspend your disbelief στην ταινία του Σπίλμπεργκ έχει λόγο που υπάρχει: Αν δεν καμφθούν οι αντιρρήσεις θα χαθεί η ουσία του φιλμ, που σε μεγάλο βαθμό είναι αυτοαναφορική, μιλώντας για το ίδιο το σινεμά: Ο επιχειρηματίας Χάμοντ προσπαθεί να στήσει ένα μεγαλεπήβολο Πάρκο με δεινόσαυρους χωρίς να λυπάται τα έξοδα, με τον ίδιο τρόπο που ο σκηνοθέτης Σπίλμπεργκ προσπαθεί να στήσει μια μεγαλεπήβολη ταινία με το ίδιο θέμα.

Η ίδια αυτοαναφορικότητα χαρακτήρισε και την ανανέωση της κινηματογραφικής σειράς με το πρόσφατο Jurassic World, όπου η πρωταγωνίστρια ομολογεί: Θέλαμε ένα μεγαλύτερο πάρκο, με δεινόσαυρους με περισσότερα δόντια, μεγαλύτερους και πιο τρομακτικούς. ΄Ετσι, ο υβριδικός δεινόσαυρος που κατασκευάζεται στα εργαστήρια του Πάρκου απηχεί στην ίδια την κατασκευή της ταινίας, σαν ομολογία ενοχής και εκπτώσεων προς όφελος της εμπορικής επιτυχίας. Η εμπορική επιτυχία φυσικά, ήρθε και με το παραπάνω, με την ταινία να κυριαρχεί στο παγκόσμιο box-office, κατ’ αναλογία με την ταινία του 1993, κερδίζοντας ακόμα και τα μεγάλα χαρτιά των σουπερ-ηρώων.

Στο ενδιάμεσο, αλλά δυο sequel θα εμφανιστούν, χωρίς ωστόσο να φτάσουν (εμπορικά ή καλλιτεχνικά) την δυναμική της πρώτης ταινίας. Στην ταινία Lost World ο Σπίλμπεργκ ξανά θα «παντρέψει» τους δεινόσαυρούς του με την μυθολογία του King Kong, δηλαδή το «τέρας που φέρνουμε με το ζόρι στην μεγαλούπολη», κρατώντας για το φινάλε του έργου έναν Τυραννόσαυρο να περπατάει στους δρόμους μιας κοιμισμένης Νέας Υόρκης. Το 2001, χωρίς τον Σπίλμπεργκ πια στο τιμόνι, ο νεαρός Τζο Τζόνστον θα φτιάξει μια ταινία που γρήγορα ξεχάστηκε (από το κοινό και από τους συντελεστές της), το Jurassic Park III, μια επί της ουσίας αντιγραφή του πρώτου έργου χωρίς τίποτα από την δυναμική του.

Πριν όμως από τις περιπέτειες του Σπίλμπεργκ οι δεινόσαυροι είχαν κάνει αρκετές φορές την εμφάνισή τους. Η μάλλον θεολογική ταινία «Ένα εκατομμύριο χρόνια προ Χριστού» (1966) έγινε διάσημη για δυο σκηνές: Η μια αφορούσε στην Ούρσουλα Άντρες με μπικίνι από γούνα, και η άλλη στην εκπληκτική χρήση του stop motion animation από τον Ray Harryhausen στην κατασκευή των δεινοσαύρων.

Δεινόσαυροι είχαν φυσικά εμφανιστεί στον King Kong, ως κράμα δεινοσαύρου και δράκου θα πρέπει να θεωρηθεί η ραδιενεργή μετάλλαξη του Ιαπωνικού Γκοτζίλα, ενώ η πρώτη ταινία animation κρατάει από το 1914 (Gertie, the Dinosaur). Την ίδια χρονιά, ο Γκρίφιθ θα φτιάξει και την πρώτη ταινία με δεινόσαυρους, με τίτλο Brute Force.

Το Jurassic World, όχι μόνο θα ανανεώσει το μύθο του Προϊστορικού Πάρκου, αλλά θα δρομολογήσει και επισήμως μερικά ακόμα sequel, βάζοντας τους δεινόσαυρους σταθερά στο κινηματογραφικό παιχνίδι για τα επόμενα χρόνια. Όχι βέβαια πως ενδιαμέσως απουσίαζαν:

Τηλεόραση και animation

Πιθανώς τα αγόρια (κυρίως) της δεκαετίας του ’80 αγάπησαν τους δεινόσαυρους τόσο πολύ γιατί βρέθηκαν σε μια εποχή με ιδιαίτερες συγκυρίες: Τον τεράστιο σκελετό Βραχιόσαυρου στο μουσείο Γουλανδρή στην Αθήνα, την πρώτη επέλαση των θεματικών ρομποτικών εκθέσεων όπως το Dinorama, φυσικά το Jurassic Park που για πολλούς ήταν ίσως η πρώτη επίσκεψη στην σκοτεινή αίθουσα (το Lion King ήρθε ένα χρόνο μετά και ο Τιτανικός μας βρήκε στην εφηβεία) αλλά φυσικά και το εμβληματικό, αξεπέραστο Η Γη πριν αρχίσει ο Χρόνος (The Land Before Time, 1988). Ο Σπίλμπεργκ, πριν εγκαινιάσει την τελευταία λέξη της τεχνολογίας των οπτικών εφέ για το Πάρκο του, θα συνεργαστεί στην παραγωγή με τον George Lucas για να κατασκευάζουν ένα υπέροχο animation με μια παρέα νεαρών ορφανών δεινοσαύρων, όπου μετά από μια καταστροφή θα αναζητήσουν την Γη της Επαγγελίας, δηλαδή την Μεγάλη Κοιλάδα στην οποία θα μπορούν να στεριώσουν (εμφανείς οι αναφορές του Εβραίου Σπίλμπεργκ).

Παράλληλα, πολλές παιδικές σειρές της τηλεόρασης θα αναφερθούν στους δεινόσαυρους: Είτε αρματωμένοι με όπλα (Dino Riders), είτε ως ρομπότ (στους Transformers), είτε μαζί με ανθρώπους στους Flinstones, είτε ακόμη και ως σαπουνόπερα μιας τυπικής μικροαστικής οικογένειας (η πρωτότυπη σειρά Dinosaurs (1991-1994) θα συνθέσουν μια επέλαση η οποία θα συνεχιστεί και με ακριβότερες παραγωγές, άλλοτε πετυχημένες (Dinosaur, 2000) και άλλοτε λιγότερο πετυχημένες, όπως ο πρόσφατος Καλόσαυρος (Good Dinosaur, 2015) όπου το βασικό κλειδί της πλοκής είναι πως ο μετεωρίτης πέρασε ξυστά και οι δεινόσαυροι αναπτύχθηκαν περίπου όπως οι πρωτόγονες ανθρώπινες κοινότητες (ευρηματικό, όμως μέτρια εκτελεσμένο).

Παράλληλα, τα εκπαιδευτικά ντοκιμαντέρ με θέμα τους δεινόσαυρους θα αξιοποιήσουν σε βάθος την τεχνολογία και το CGI, δρομολογώντας εξαιρετικές παραγωγές.

Θα ήταν όμως μερική αυτή η επισκόπηση αν δεν συνυπολογιστεί και το τεράστιο πλήθος παιχνιδιών όπως και η παραγωγή μεγάλου όγκου περιοδικών (Δεινόσαυροι της deAgostini) και εγκυκλοπαιδειών.

Ο φόβος του ερπετού

Σε όλες τις ταινίες φυσικά, ο άνθρωπος κερδίζει στο τέλος.

Ο κινηματογράφος άλλωστε είναι ένας ολοκληρωμένος εξορκιστής των ανθρώπινων φόβων, όπως παλιότερα οι προφορικές μυθολογίες για τους θεούς και τους ημίθεους που κατατρόπωσαν τα χθόνια ερπετά. Στις περισσότερες ταινίες ωστόσο, οι δεινόσαυροι δεν είναι παρά πεινασμένα και μπερδεμένα ζώα: Η επίθεσή τους απέναντι σε εμάς δεν είναι παρά ένα κυνηγητό για ένα γρήγορο σνακ.

Άλλωστε, οι Κακοί έχουν συνήθως ανθρώπινη μορφή. Στο Jurassic World ο κακός θέλει να χρησιμοποιήσει στρατιωτικά τους δεινόσαυρους, ενώ ο βιολόγος που τους ‘’μαγειρεύει’’ αφήνεται να λαμβάνει οδηγίες από την βιομηχανία του πολέμου για να φτιάξει το κακό υβρίδιο. Ακόμα και μεγάλος αρχιτέκτονας του Πάρκου, ο Τζον Χάμοντ, ο κροίσος που δεν λυπήθηκε τα έξοδα για να ξαναζωντανέψει τα προϊστορικά ερπετά, μοιάζει με έναν γερασμένο, ταλαίπωρο Θεό που δημιουργεί χωρίς συνείδηση, περισσότερο για δική του ευχαρίστηση. Τα χθόνια ερπετά των συλλογικών φόβων ενυπάρχουν πάντα στην ανθρώπινη φύση.