Κοινωνία 21.06.2018 - 20:48

Αναζητώντας την ενότητα της επιστήμης και της γνώσης

Νίκος Τσούλιας

Τι είναι γνώση και τι είναι επιστήμη;

Ο άνθρωπος που είναι εγωιστής,

υπερηφανεύεται ότι έμαθε πολλά,

ο σοφός όμως λυπάται

που δεν έμαθε περισσότερα

Τι είναι γνώση και τι είναι επιστήμη; Αν και θεωρούνται έννοιες περίπου αυτονόητες, δεν είναι πράγματι έτσι. Ας αναφερθούν ενδεικτικά τρεις προσεγγίσεις:

α) Ο M. Heidegger (Επιστήμη και διαλογισμός) θεωρεί την επιστήμη ως τη θεωρία του πραγματικού και επομένως αυτονόητο πεδίο αναφοράς κάθε ανθρώπου.

β) Ο Βάκων στο «Νέον όργανον» αναφέρεται στη «γνώση που είναι εικόνα ή αντίλαλος της ύπαρξης», στο δε «Advancement of Learning» αποφαίνεται ότι «ο Θεός διαμόρφωσε το ανθρώπινο πνεύμα σαν καθρέφτη ή γυαλί, ικανό για την εικόνα του σύμπαντος κόσμου, και χαρούμενο να δέχεται την εντύπωση από τούτον, όπως χαίρεται το μάτι να δέχεται το φως – και δεν ευχαριστιέται μονάχα να βλέπει την ποικιλία των πραγμάτων και τ’ αναγυρίσματα των εποχών, μα και υψώνεται ν’ ανακαλύψει και να διακρίνει τους κανονισμούς και διατάγματα, που μέσ’ απ’ όλες τούτες τις αλλαγές αλάθευτα παρατηρούνται».

γ) Ο Μ. Cornforth (Επιστήμη και ιδεαλισμός), ισχυρίζεται ότι «ο διαλεκτικός υλισμός συλλαμβάνει την επιστημονική αλήθεια ότι η γνώση γεννιέται, αναπτύσσεται και κρίνεται στην κοινωνική εμπειρία και αυτή στάθηκε η βασική του ανακάλυψη στη σφαίρα της γνωσιοθεωρίας».

Αλλά γνώση δεν είναι μόνο ό,τι συγκροτείται από τους θεσμικούς εκφραστές της επιστήμης και της εκπαίδευσης. Ο ίδιος ο απέραντος κόσμος των λέξεων, η γλώσσα και η σκέψη κάθε ανθρώπου διαρθρώνουν τόσο το γενικό μέρος της γνώσης όσο και το ειδικό – προσωπικό μέρος που συχνά μπορεί και να μην εκφράζεται. Συνοψίζοντας – αφήνοντας προφανώς το συγκεκριμένο θέμα σε εκκρεμότητα – θα μπορούσαμε να αποδεχτούμε μια θεώρηση του Π. Καζάκου (Εξηγώντας την κοινωνία), ο οποίος ισχυρίζεται ότι «βλέπουμε» (παρατηρούμε) τον κόσμο μέσα από έννοιες που σχηματίζουμε (και υποθέσεις που διατυπώνουμε) στο πλαίσιο μιας κοινωνικής διαδικασίας όπως αυτή συντελείται στην επιστημονική κοινότητα».

Σε κάθε περίπτωση, η ματιά που ρίχνουμε στον κόσμο και στην πραγματικότητα, η εικόνα που σχηματίζουμε για αυτά και η συνακόλουθη γενική θεωρία τους δεν μπορούν να αποκρυσταλλωθούν από την επιμέρους κυρίαρχη προσέγγιση που έχει καθένας μας, επιμέρους προσέγγιση που προκύπτει κυρίως από τον επαγγελματικό χώρο μας, από την επιστημονική μας παιδεία και από τον περίγυρο της προσωπικής ζωής. Βλέπουμε τον Κόσμο μέσα από μια γωνία και βλέπουμε, εξ ορισμού, ένα μέρος του. Αυτό μας αδικεί. Αυτή η ειδική / προσωπική γνώση δεν σημαίνει – σε καμιά περίπτωση – ότι είναι πάντα έγκυρη ή ότι ακόμη είναι αναπόφευκτα η μόνη δυνατότητά μας, αφού δεν μπορούμε να μάθουμε τα πάντα.

Προφανώς κάτι τέτοιο δεν είναι ζητούμενο. Ζητούμενο είναι η επιδίωξη μιας διαρκούς αναζήτησης της γενικής παιδείας – στα βασικά της σημεία – για να μπορούμε να έχουμε μια συνολική θέαση της πραγματικότητας. Και η όποια ειδική / προσωπική «ματιά» να είναι συμπληρωματική ή εμβαθυντική ως προς τη γενική μόρφωση. Ισχυρίζομαι πώς η έμφαση στην ειδική / προσωπική προσέγγιση χωρίς την κατάκτηση των γενικών απόψεων όχι μόνο δεν προσφέρει τίποτα, αλλά και μας παγιδεύει σε μια κοιλάδα προκατάληψης, όπου τα σύνορα του μικρού ορίζοντα της κοιλάδας θεωρούνται και σύνορα της όλης περιοχής.

Εξειδίκευση στην εξειδίκευση, διαρκής επιμερισμός του πεδίου της γνώσης και το πρόβλημα εμφανίστηκε έντονο ακόμα και μέσα στην ίδια την επιστημονική κοινότητα. Εμφανίστηκε ως αδυναμία συνεννόησης και ουσιαστικής επικοινωνίας των ειδικών όταν προσπαθούν να μελετήσουν από κοινού το ίδιο θέμα. Και κάπως έτσι – αρκετά απλουστευτικά - αρχίσαμε να μιλάμε για τη διεπιστημονικότητα ως αδήριτη ανάγκη για να προχωρήσει η έρευνα. Αλλά και αυτή η διεπιστημονικότητα προσδιορίστηκε σε γειτονικά χωράφια (π.χ. φυσική - μαθηματικά, χημεία - βιολογία) και τα προβλήματα παρέμειναν. Διατηρείται ένα μεγάλο χαντάκι που χωρίζει τις θετικές από τις θεωρητικές επιστήμες. Και αυτή η διαίρεση δεν αφορά μόνο το επισκοπούμενο πεδίο αλλά και τη μεθοδολογία· με τις θετικές επιστήμες να επικρίνουν τις θεωρητικές ως προς την αντικειμενικότητα του τρόπου συγκρότησης της γνώσης. Ένα άλλο νεότερο χαντάκι τραβήχτηκε στο εσωτερικό των θεωρητικών επιστημών θέτοντας την ψυχολογία στην απέναντι πλευρά.

Αλλά, για να επανέλθουμε στο κεντρικό μας θέμα, το ερώτημα είναι σαφές: Πώς μπορείς να κατανοήσεις την ομορφιά του Κόσμου όλου αν δεν γνωρίζεις στις γενικές τους γραμμές Μαθηματικά, Φυσική, Ιστορία, Κοινωνιολογία, Χημεία, Βιολογία; κλπ κλπ, αν δεν διαβάζεις ποίηση και λογοτεχνία, αν δεν μπορείς να κατανοήσεις τα βασικά σημεία της οικονομίας και της πολιτικής; αν δεν εντρυφείς στα πεδία της Φιλοσοφίας και της Επιστημολογίας; αν δεν έχεις άποψη για το θρησκευτικό φαινόμενο; αν δεν έχεις συνάφεια με το λαϊκό πολιτισμό και τον απέραντο κόσμο της μουσικής; αν δεν έχεις συγκροτημένη άποψη για την τέχνη; αν δεν έχεις δεξιότητες στις νέες τεχνολογίες; αν δεν μπορείς να παρακολουθήσεις τις εξελίξεις στην βιοτεχνολογία και στην αστρονομία; αν, αν…

Δεν προλαβαίνουμε για όλα αυτά· είναι η προφανής απάντηση. Ακόμα και αν αυτό συμβαίνει – γιατί θεωρώ αυτονόητο ότι γνώση όλων αυτών δε σημαίνει και επιστημονική κατάκτηση όλων των σημείων των επιμέρους αντικειμένων -, ισχυρίζομαι η ζωή για αυτό ακριβώς προορίζεται, για ένα διαρκές ταξίδι στη Γνώση και στο Αξιερώτητο. Αυτό είναι – κατά τη γνώμη μου – και ένα από τα βασικά νοήματα της ζωής. Γιατί τι άλλο πιο όμορφο μπορεί να κάνει κάποιος στη ζωή, εκτός από το να καλλιεργεί τα «χωράφια» της Αγάπης – Έρωτα και της Γνώσης;