Κοινωνία 07.07.2018 - 11:27

Τεχνοφοβία και «πολιτισμός» της βαρβαρότητας

Η σύγκρουση γύρω από το ρόλο των νέων τεχνολογιών δεν έχει τα χαρακτηριστικά της αντίστοιχης βιομηχανικής φάσης

Μέσα στα χίλια τόσα προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει ο σύγχρονος άνθρωπος είναι και η τεχνοφοβία (technophobia) και το τεχνοάγχος (techno-anxiety). Πρόκειται για δύο ισχυρά σύνδρομα της τεχνολογικής επανάστασης που θέτουν πολλά ερωτήματα και ανοιχτά ζητήματα στους ολοένα και πιο νέους και πιο σύνθετους προβληματισμούς του πολιτισμού των μηχανών.

Η σχέση του ανθρώπου με τις μηχανές είναι πολύ παλιά. Είτε πρόκειται για το Δαίδαλο είτε για τον Ντα Βίντσι είτε για τον Έντισον είτε για τον Μπιλ Γκέιτς των σημερινών ψηφιακών πεδίων, η κοινή αναφορά διαπλέκεται με τη μόνιμη αναζητητική αγωνία του ανθρώπου να επινοήσει, να δημιουργήσει το δικό του κόσμο, να ανασχεδιάσει ό,τι τον περιβάλλει, να γευθεί τον καρπό της διαρκώς νέας γνώσης. Η σύγκρουση γύρω από το ρόλο των νέων τεχνολογιών, που αποτελεί μέρος της γενικότερης κοινωνικής διαπάλης, δεν έχει τα χαρακτηριστικά της αντίστοιχης βιομηχανικής φάσης.

Αυτή η μόνιμη αλλά και εξελικτική πορεία του ανθρώπου με τη τεχνολογία δεν θα είναι ειρηνική. Θα περιλαμβάνει πλείστες όσες συγκρούσεις στο κοινωνικό πεδίο. Θα εγείρει ακόμα περισσότερες ενστάσεις και αμφισβητήσεις στους χώρους της διανόησης. Θα αποτελέσει άλλον έναν καινούργιο και σαφώς αποφασιστικότερο χώρο περιθωριοποίησης και αποκλεισμού μεγάλων πληθυσμιακών στρωμάτων. Θα τμήσει ταυτόχρονα την ανθρωπότητα σε δύο αποκλίνοντα μέρη, τους συμμετέχοντες στις τεχνολογικές διεργασίες της εποχής και τους διάγοντες την παρατεταμένη προβιομηχανική τους ιστορική περίοδο – είτε ως Τρίτος Κόσμος είτε ως εκτεταμένοι θύλακες εντός του Πρώτου Κόσμου, ο Δεύτερος έπαψε να υπάρχει … – τα οποία μέρη θα επικοινωνούν μεταξύ τους όλο και λιγότερο. Μήπως προμηνύει την προαναγγελία του πλήρως διχοτομημένου κόσμου, των μάνατζερς και των εργατών, του Φριτς Λάνγκ στο «Μετρόπολις»;

Ο τεχνοφόβος προέρχεται από πολλές πλευρές. Μία εκκινεί από την κοινωνική ομάδα (την πολυπληθέστερη) του γενικότερου αποκλεισμού που γνωρίζει και ήδη βιώνει την πραγματικότητα του νέου τεχνολογικού της απομονωτισμού. Οι άνθρωποί της νιώθουν ότι χάνουν εσαεί και το παιχνίδι της γνώσης (την ουσία της ζωής), που πάντα αποτελούσε δικαίωμα εκ των ων ουκ άνευ, αφού η νέα όψη της γνώσης, η τεχνογνωσία, απευθύνεται κυρίως στην κυρίαρχη τάξη και στο στενά συνδιαρθρωμένο με αυτή επιστημονικό ιερατείο και με μια προσκόλληση ευρύτερων τμημάτων που απολαμβάνουν προϊόντα της παραγωγής, αφήνοντας στους νέους πληβείους τη στυφή γεύση μιας ανούσιας, αποσπασματικής και ελλιπούς πληροφόρησης για το τι γίνεται, αλλά και με τη φροντίδα να μην αποκτούν ποτέ τη δυνατότητα κριτικής σκέψης που θα προκαλούσε αμφισβητήσεις και ενστάσεις. Μια άλλη πλευρά έχει ως αφετηρία τη διανόηση, αυτή τη διανόηση που πλέκει το νήμα της ιστορίας των ιδεών, αγωνίζεται για τον εξανθρωπισμό των κοινωνιών και αντιστέκεται στην υποταγή του ανθρώπου στον υλικό πολιτισμό και στον κατασκευασμένο κόσμο.

Τα κριτήρια που διαμορφώνουν τον τεχνοφόβο δεν είναι μόνο κοινωνικά ή κοσμοθεωρητικά. Μπορούν να αποτιμηθούν εν πολλοίς με τα προαναφερθέντα στοιχεία αλλά επιπλέον και με ηλικιακούς δείκτες. Αν και αυτός ο τρόπος προσέγγισης δεν φαίνεται απόλυτα ορθολογικός – ως μεθοδολογικά και επιστημονικά ελλιπής –, είναι μια προσέγγιση που μπορεί να θεωρηθεί ως σχετική.

Η «τρίτη ηλικία» των ανθρώπων – μια επινόηση για να διαιρείται συνεχώς η έννοια του πολίτη – αντιμετωπίζει ουσιαστικά με αδιαφορία τα τεχνολογικά τεκμαινόμενα. Θεωρεί πως πρόκειται για κάτι που δεν την αφορά σχεδόν εξ ορισμού και συχνά ουδόλως ανησυχεί. Απλώς γεύεται τις πιο «απτές» εξόδους των νέων τεχνολογιών, εξόδους που θεωρούνται απαραίτητες για την διόγκωση του καταναλωτισμού.

Ο εφηβικός και νεανικός κόσμος εναποθέτει ή επενδύει πολλές από τις προσδοκίες του σε αυτές τις νεότευκτες υλικές περιοχές. Νιώθει ότι αναδύεται μια νέα εποχή που διακρίνεται σχισματικά από τις προηγούμενες και πως αυτή η εποχή δεν είναι εντελώς μόνο δική τους αλλά και επαρκής για τη δημιουργία του μέλλοντος. Επομένως ο φόβος είναι μεν υπαρκτός, όπως συμβαίνει σε κάθε καινούργιο και άγνωστο, αλλά είναι φόβος επιμέρους και αφομοιώσιμος.

Εκείνες οι ηλικίες που υφίστανται τις μεγάλες αντιφάσεις στα συναισθήματά τους και στους σχεδιασμούς τους είναι οι λεγόμενες «μεσαίες», αυτές που σηκώνουν το κύριο βάρος της παραγωγικής διαδικασίας και της κοινωνικής οργάνωσης. Εδώ οι νεοπροσλαμβάνουσες παραστάσεις είναι ανατρεπτικές ως προς την κυρίαρχη βιωμένη πλευρά της ζωής. Ο σπαργανώδης αφηγηματικός λόγος της «μέσης ηλικίας» δοκιμάζεται στους στροβιλισμούς των μεγάλων τεχνολογικών καινοτομιών, συχνά φαντάζει γραφικός και στομώνει από την ελλειμματικότητα του αμυδρού ονείρου, που βιώνεται όλο και πιο ξεθωριασμένο. Ο φόβος της τεχνολογικής απόρριψης είναι ουσιαστικά φόβος πρόωρης εξόδου από την ενεργή δραστηριότητα, τη δραστηριότητα που παράγει γεγονότα και φτιάχνει το αύριο και όχι τη δραστηριότητα – απασχόληση.

Η όλη συζήτηση για το θέμα μας μπορεί να αποδραματοποιηθεί. Μήπως δηλαδή όλοι αυτοί οι κραδασμοί είναι ένα αναπόφευκτο σύμπτωμα που εμφανίζεται κάθε φορά στην ιστορία του ανθρώπου σε εποχές μετάβασης και γοργής ανάδειξης του «καινούργιου»; Και κάτι τέτοιο σημαίνει ότι όσοι έχουν αντιρρήσεις στα τεχνολογικά μελλούμενα και παρόντα δεν είναι εξ ορισμού κάποιοι σύγχρονοι «Λουδίτες», δεν είναι όσοι δεν θα περιλαμβάνονται σ’ αυτές τις εξελίξεις. Τα πράγματα είναι πολύ πιο σύνθετα. Η αυγή της βιομηχανικής εποχής δεν προκαλούσε μόνο κάποιους φόβους από τον κόσμο των μηχανών. Κουβαλούσε μαζί της ένα συλλογικό όραμα, μια ευρεία προσδοκία, την κοινωνία της αφθονίας. Και αυτό το συλλογικό όνειρο ενσωμάτωνε κάθε είδους αντίρρηση.

Τώρα η αυγή της τεχνολογικής εποχής δεν υπόσχεται, δεν επισύρει κάποια μορφή ευτυχίας. Και το δηλώνει… Τώρα η τεχνολογική εποχή αφορμώμενη από τα ερείπια της βιομηχανικής περιόδου ξεφτάει το νήμα της ανθρώπινης ιστορίας με κάποιον αντίστροφο τρόπο. Εκκινεί από το γεγονός ότι ο μαζικός πολιτισμός της βιομηχανικής εποχής απέτυχε να δημιουργήσει μια πραγματικότητα που να περιλαμβάνει όλους τους ανθρώπους και υφαίνει στους αργαλειούς των «τσιπς» και την εικονική πραγματικότητα που θα τη γεύονται οι παντός είδους αποδέκτες των τερματικών «αντ’ αυτής»· της μιας και αδιαίρετης πραγματικότητας.

Οι σκιές των μοναχικών ανθρώπων θα κινούνται στα απέραντα πεδία των προσομοιώσεων συνθέτοντας τα σχήματα των ομοιόμορφων φαντασιώσεων, του κοινού και ανούσιου ονείρου, του ονείρου που θα έχει χάσει την ψυχή του, που δε θα συνδέεται με τις κρυφές χαρές και τις μύχιες επιθυμίες μας, που θα είναι κίβδηλο και ασυνεχές καθ’ ό,τι εικονικό… Το συναίσθημα θα ξεπηδάει μέσα από τις τεχνικές της μίξης εικόνων και ειδώλων, μέσα από τα απροσδιόριστα σύνορά τους.

Η συνείδησή μας θα είναι σχεδόν εφησυχασμένη από την πληρότητά μας επί του πεδίου του φαίνεσθαι. Το ηθικό και το ωφέλιμο θα πηγαίνουν «χέρι – χέρι» στα οιονεί γεγονότα της απόλυτης επιλογής μας, εκεί όπου η ανείπωτη επιθυμία μας θα «βιώνεται» πριν ακόμα μορφοποιηθεί από εμάς. Η σκέψη μας θα είναι τελείως …απελευθερωμένη, αλλά θα είναι χειραγωγημένη και αλλοτριωμένη. Δεν θα μας βασανίζει με το «αν μπορεί» ή με το «αν πρέπει» να γίνει το άλφα ή το βήτα, δεν θα θέτει συνεχώς αναπάντητα ερωτήματα, αλλά θα γεύεται όλες τις απαντήσεις ακόμα και σε όσες δεν έχουμε θέσει ερωτήματα. Όλα τα πράγματα θα σερφάρουν στον κυβερνοχώρο και αυτός θα είναι στα ακροδάκτυλά μας ανάμεσα στο υπαρκτό και στο ανύπαρκτο. Δεν θα είναι η θρησκεία το όπιο των λαών – κατά τη γνωστή ρήση – αλλά το τεχνολογικό τοπίο, το οποίο θα γίνει ο νέος λατρευτικός τόπος.

Τα νευρωνικά δίκτυα ωθούν την τεχνητή νοημοσύνη σε όλο και πιο πολύπλοκες δομές. Η τεχνολογική ευφυΐα με τη συνέργεια της νανομηχανικής φιλοδοξεί να λύσει τους περιορισμούς του ανθρώπινου στοχασμού. Η ρομποτική αναπτύσσει το δικό της απέραντο κόσμο των ομοιόμορφων και έξυπνων μηχανών. Τα πεπειραμένα συστήματα (expert systems) και οι συνδυαστικοί χώροι των υπολογιστών των όλο και πιο νέων γενιών θα μπορούν να εκφέρουν γνώμη, να προτείνουν, να συμβουλεύουν. Μια ατέλειωτη εργαλειομηχανή με νοητικές δυνατότητες θα δώσει άλλη ποιότητα και δυναμική στα βαριά και «κουτή» τεχνόσφαιρα της βιομηχανικής ιστορικής φάσης. Ως προς τι λοιπόν οι ενστάσεις και οι φόβοι; Οι θεωρητικοί μάλιστα του απόλυτου τεχνολογικού πολιτισμού θέτουν το όλο ζήτημα σε μια απλή βάση: αφού η τεχνολογική εξέλιξη είναι μια νομοτελειακή πορεία, γιατί να μη συμβιβαστούμε με αυτή την προοπτική σε μια λογική προσαρμογής μας ή έστω μια στοιχειώδους εκλογίκευσή της;

Αλλά και η άλλη πλευρά έχει άλλες αφετηρίες και άλλους στόχους· δεν εντοπίζει τη σύγκρουση στο επιμέρους αλλά στο κύριο πεδίο της διαμάχης. Τι είδους εκλογίκευση μπορεί να γίνει σε έναν πολιτισμό που χωρίζει τους ανθρώπους σε όλο και μεγαλύτερες διαφορές, που τεμαχίζει την κοινωνία όπως στη φουτουριστική μεγάλη – πόλη «Metropolis» σε «"managers" live in luxurious skyscrapers and the workers live and toil underground»; Θα συζητηθεί το πραγματικό περιεχόμενο και η έννοια της προόδου; Θα αναρωτηθούμε στο πώς από την «πρόοδο» κάποιων τεχνολογικά εξελιγμένων χωρών στήθηκαν το Άουσβιτς και το Νταχάου; Θα τεθούν στο «τραπέζι του διαλόγου» τα μεγάλα προβλήματα της ανθρωπότητας; Η ιστορία θα υφαίνει το νήμα της με «αδράχτι» την τεχνολογική εικόνα; Και τι θα γίνει με την πείνα, τη φτώχεια, τους πολέμους, το ρατσισμό; Θα παραμένουν ως νομοτελειακά και αναπόφευκτα συμπτώματα της πραγματικής πραγματικότητας;

Ο φόβος λοιπόν δεν είναι κυρίως γι’ αυτή καθαυτή την τεχνολογία. Είναι φόβος απέναντι στην εξουσία της βαρβαρότητας και στη χαύνωση της τεχνολογικής ευδαιμονίας. Είναι ο φόβος απέναντι στο μέρος του «εαυτού μας» που όχι μόνο δεν έχει στα ζητούμενα τον εξανθρωπισμό του πολιτισμού μας, αλλά επιδιώκει την εκμετάλλευση και τη χειραγώγηση του μεγάλου μέρους της ανθρωπότητας και εντάσσει την τεχνολογική πανοπλία σε αυτό το σκοπό.