IKEA: Το σουηδικό μοντέλο εκμετάλλευσης

Από τους πολιτικούς κρατούμενους της Αν.Γερμανία μέχρι τους μισθωτούς σκλάβους της Ασίας μια πολυεθνική εξαπλώνεται στο χώρο και το χρόνο

 

Πράσινα σαν τα σουηδικά δάση. Ανθρώπινα σαν το κοινωνικό κράτος στην Στοκχόλμη. Χαρούμενα σαν το σουηδικό συγκρότημα ABBA. Κι όμως αυτό το εταιρικό προφίλ, που οικοδομούσαν για χρόνια τα καταστήματα ΙΚΕΑ, κατέρρευσε με την πρώτη εργασιακή αντιπαράθεση. Η απόλυση όσων εργαζομένων αρνήθηκαν τις ατομικές συμβάσεις έφερε στο προσκήνιο και στην Ελλάδα το πραγματικό πρόσωπο μιας πολυεθνικής που θα κάνει τα πάντα για να διατηρήσει την κυριαρχία της στην παγκόσμια αγορά.

 

Ένα ρυάκι κρύου ιδρώτα πρέπει να κύλησε στα πρόσωπα αρκετών στελεχών των γερμανικών IKEA όταν κατάλαβαν το λάθος που είχαν κάνει: Από τα κεντρικά της εταιρείας τους είχαν ζητήσει να ανοίξουν ένα υποκατάστημα στην Κωστάντζα. Επειδή όμως κάποιος παράκουσε, το άνοιξαν στο Κόμπλενζ – «μόλις» 350 χιλιόμετρα μακριά. Η συγκεκριμένη ιστορία, μάς έρχεται από τη δεκαετία του ’70 και οι λεπτομέρειές της χάνονται στα μονοπάτια των αστικών μύθων. Είναι όμως ενδεικτική για τους φρενήρης ρυθμούς με τους οποίους μια επιχείρηση, που ιδρύθηκε το 1943 στη Σουηδία, μετατράπηκε στον μεγαλύτερο πωλητή επίπλων του πλανήτη και ο ιδρυτής της, ο Ίνγκβαρ Καμπράντ, σε έναν από του πλουσιότερους ανθρώπους του κόσμου.

 

Δεκάδες ακόμη μικρές και «χαριτωμένες» ιστορίες έρχονται να διανθίσουν το βιογραφικό της εταιρείας που έφτασε να θεωρείται πρότυπο του ευρωπαϊκού επιχειρηματικού πνεύματος. Όπως λόγου χάρη τα ονόματα που διαλέγουν για κάθε έπιπλο: Ο Ίνγκβαρ Κάμπραντ, επειδή ήταν δυσλεκτικός ήθελε να δίνει απλά σουηδικά ονόματα, τα οποία όμως σε άλλες χώρες σήμαιναν κάτι διαφορετικό. Έτσι οι Άγγλοι γνώρισαν το γραφείο «jerker – o αυνανιστής» και τον πάγκο εργασίας «fartfull – γεμάτος κλανιές» ενώ πολύ πιο πρόσφατα στην Ελλάδα έφτασε το προϊόν «Troika» – ένα μεγάλο ψαλίδι με ενσωματωμένο καρυοθραύστη.

 

Στα στελέχη του ΙΚΕΑ αρέσει να διηγούνται τέτοια ανεκδοτολογικά στοιχεία αλλά και εντυπωσιακές ιστορίες για το πως εξοικονομούν χρήματα στη διαδικασία παραγωγής και μεταφοράς, μειώνοντας το κόστος για τον καταναλωτή. Αρκεί, λένε, να κάνεις λίγο βαθύτερα χαράγματα στην κεφαλή μιας βίδας για να γλιτώσεις 0.1 γραμμάριο μετάλλου. Έτσι, δεδομένου ότι η εταιρεία παράγει κάθε χρόνο 300 εκατομμύρια βίδες, κερδίζεις ένα δισεκατομμύριο σουηδικές κορόνες (περίπου 114 εκ. ευρώ). Αντίστοιχα η μεταφορά μη-συναρμολογημένων επίπλων εξοικονομεί αρκετά εκατομμύρια ευρώ, λόγω μείωσης του όγκου, ενώ η τελική συναρμολόγηση από τον καταναλωτή μειώνει περαιτέρω το κόστος (αν και συνεπάγεται μεταφορά του κόστους εργασίας στον αγοραστή).

 

Οι καινοτόμες αυτές ιδέες είναι, ενδεχομένως, εξαιρετικές για να αναφέρονται στα συνέδρια TED αλλά δυστυχώς δεν έχουν καμία σχέση με τα πραγματικά μυστικά κερδοφορίας των ΙΚΕΑ. Γιατί και σε αυτή την περίπτωση, όταν η καινοτομία εξαντλήθηκε, ο μόνος τρόπος για να μειωθεί περαιτέρω η κερδοφορία ήταν η ολομέτωπη επίθεση στους εργαζόμενους.

 

 

Ο Χούγκο Ντίντριχ θυμάται ακόμη τις σκοτεινές ημέρες της δεκαετίας του ’80, όταν ήταν πολιτικός κρατούμενος στην Ανατολική Γερμανία. Όπως και πολλοί ακόμη αντικαθεστωτικοί – αλλά και ποινικοί κρατούμενοι – εργαζόταν χωρίς αμοιβή στο Νάουμπουργκ, μια μικρή πόλη 30 χιλιάδων κατοίκων. Κάθε μέρα, καθώς κάρφωνε πόδια σε ξύλινες καρέκλες, έβλεπε τις τεράστιες κούτες με το λογότυπο των IKEA να φεύγουν από το εργοστάσιο.

Τα ΙΚΕΑ δεν ήταν φυσικά η μοναδική επιχείρηση που χρησιμοποιούσε την εργατική αξία (για υπεραξία δεν γίνεται λόγος) των φυλακισμένων ενός δικτατορικού καθεστώτος. Για την ακρίβεια, αν δεν υπήρχαν τόσες δυτικογερμανικές εταιρείες να δίνουν υπεργολαβίες στα κάτεργα του Έρικ Χόνεκερ, ίσως η κερδοφόρος αυτή διαδικασία να είχε εγκαταλειφθεί αρκετά χρόνια νωρίτερα.

 

Η υπόθεση πάντως θα έρθει τελικά στο φως της δημοσιότητας σχεδόν δύο δεκαετίες αργότερα αναγκάζοντας την ΙΚΕΑ να αναθέσει σε εμπειρογνώμονες της Ernst & Young τη διερεύνησή της. Το πόρισμα, γνωστό και αναμενόμενο: Τα υψηλόβαθμα στελέχη της εποχής είχαν πλήρη επίγνωση του τι ακριβώς συνέβαινε στα εργοστάσια και τις βιοτεχνίες της Αν. Γερμανίας αλλά δεν έκαναν τίποτα για να το σταματήσουν. Η Ernst & Young πάντως σημείωνε με νόημα ότι «η Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας δεν έκανε, εκείνη την περίοδο, διακρίσεις ανάμεσα σε πολιτικούς και ποινικούς κρατούμενους… με αποτέλεσμα αρκετοί αθώοι άνθρωποι να καταλήξουν στην φυλακή» – προφανώς δηλαδή οι ποινικοί κρατούμενοι «καλώς» εργάζονταν σαν σκλάβοι για πολυεθνικές της Δύσης.

 

Καθώς βέβαια οι εργατικές δικτατορίες άρχισαν να εκλείπουν στην Γηραιά Ήπειρο οι πολυεθνικές της Δυτικής Ευρώπης έπρεπε να αναζητήσουν φτηνό εργατικό δυναμικό στην μακρινή Ασία. Και τα IKEA ακολούθησαν και αυτά το «δρόμο του μεταξιού» για να καταλήξουν στη χώρα των Sweatshop – των σύγχρονων κάτεργων της μισθωτής σκλαβιάς. Το 2005 υπήρξαν καταγγελίες για παιδική εργασία σε κινεζικά εργοστάσια, γεγονός που ανάγκασε και πάλι τη σουηδική εταιρεία να «επανεξετάσει» τις δραστηριότητές της. Για άλλη μια φορά οι υπεύθυνοι των ΙΚΕΑ δεν έκαναν τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από δεκάδες ακόμη επιχειρήσεις των ΗΠΑ και της ΕΕ που εκμεταλλεύονταν τις νεο-αποικιακές συνθήκες στα εργοστάσια της Ασίας. Για μια επιχείρηση, όμως, που πλάσαρε τον εαυτό της σαν το γνησιότερα τέκνο του σουηδικού κοινωνικού κράτους, κάθε σχετική πληροφορία αποκτούσε διαφορετικό βάρος.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η οργάνωση για τα δικαιώματα των εργαζομένων International Labour Rights Forum, κατέταξε τα IKEA σε περίοπτη θέση στο «Sweatshop Hall of Shame» – το πάνθεον των εταιρειών με τις χειρότερες συνθήκες εργασίας στον πλανήτη.

 

Και όσο περνούσε ο χρόνος, τόσο τα γραφεία Τύπου των ΙΚΕΑ σπαταλούσαν περισσότερες εργατοώρες για να απαντούν σε καταγγελίες καταπάτησης εργασιακών δικαιωμάτων. Το 2011 μαζί με την αμερικανική θυγατρική, Swedwood, δέχθηκαν σφοδρή κριτική γιατί ανέθεσαν στο διαβόητο δικηγορικό γραφείο Jackson Lewis να αντιμετωπίσει τα αιτήματα των εργαζομένων στο εργοστάσιο του Ντένβιλ. Το συγκεκριμένο γραφείο φημίζεται για την ικανότητά του να σπάει εν τη γεννέσει τους τα συνδικάτα που προσπαθούν να ιδρύσουν οι εργαζόμενοι σε μεγάλες επιχειρήσεις. Τα ΙΚΕΑ μπορεί να μην έφτασαν στις ακραίες αντεργατικές συμπεριφορές της αλυσίδας σούπερ μάρκετ Walmart (που αφαιρούσε τις καρέκλες από τους ηλικιωμένους υπαλλήλους για να παραιτούνται πριν από τη συνταξιοδότηση) αλλά κατάφερε να στιγματίσουν ανεπανόρθωτα το όνομά τους και στις ΗΠΑ.

 

Όσο για την Ελλάδα, η απόλυση όσων εργαζομένων δεν δέχθηκαν τις ατομικές συμβάσεις εργασίας με παράλληλη μείωση μισθού, έφτασε μέχρι και τη βουλή από τον βουλευτή του ΚΚΕ Χρήστο Κατσώτη χωρίς όμως κανένα αποτέλεσμα. Οι εργαζόμενοι συγκεντρώθηκαν έξω από το κατάστημα στη Λεωφόρο Κηφισού και κινητοποίησαν και την Ομοσπονδία Ιδιωτικών Υπαλλήλων που ανέφερε ότι οι μειώσεις δεν δικαιολογούνται με δεδομένο ότι «τα ΙΚΕΑ, όχι μόνο εξακολουθούν να επιδεικνύουν σταθερή και σημαντική κερδοφορία καθ’ όλη τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, αλλά διευρύνουν συνεχώς τις πωλήσεις τους και τα μερίδια της αγοράς στο χώρο τους». Σε ανακοίνωσή της πάντως η ιδιοκτίτρια HOUSEMARKET AE του ομίλου FOURLIS έκανε λόγο για «ανεξέλεγκτη κλιμάκωση της κρίσης που άγγιξε τον όμιλο, με αποτέλεσμα να παρουσιαστούν για πρώτη φορά ζημιογόνα οικονομικά αποτελέσματα».

 

 

Το δεύτερο μεγάλο μυστικό της επιτυχίας των ΙΚΕΑ δεν αφορά τόσο τους εργαζόμενους αλλά τους φορολογούμενους των χωρών, που φιλοξενούν τα μπλε και κίτρινα σουηδικά μεγαθήρια. Σε πρόσφατο αφιέρωμά του το γερμανικό περιοδικό Spiegel παρομοίαζε τα IKEA με ένα τεράστιο χταπόδι τα πλοκάμια του οποίου εξαπλώνονται σε όλη την Ευρώπη.

 

Ακόμη και σήμερα η ακριβής δομή της επιχείρησης παραμένει γόρδιος δεσμός για τα μεγαλύτερα λογιστικά γραφεία αλλά και τις φορολογικές υπηρεσίες. Τα ΙΚΕΑ στηρίζονται σε ένα τεράστιο πλέγμα μη κερδοσκοπικών και κερδοσκοπικών επιχειρήσεων, που δραστηριοποιούνται σε χώρες με ειδικό καθεστώς, όπως η Ολλανδία, το Λουξεμβούργο και το Λιχτενστάιν αλλά και σε φορολογικούς παραδείσους στις Ολλανδικές Αντίλλες και το Κουρακάο. Μεγάλο τμήμα της δραστηριότητας παρουσιάζεται σαν φιλανθρωπικό έργο. Ακόμη και ο νεοφιλελεύθερος Economist όμως σημείωνε κάποτε ότι το ποσοστό της φιλανθρωπίας ισοδυναμεί με «λογιστικό λάθος στρογγυλοποίησης στα βιβλία της επιχείρησης».

 

Η αλήθεια είναι ότι καθώς η επιχείρηση γιγαντωνόταν σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου ανάμεσα στις καταγγελίες άρχισαν να παρεισφρέουν και θεωρίες συνωμοσίας αλλά και μάλλον απλουστευτικά σχόλια ανταγωνιστών. Ο Κλάους Κέλερ, λόγου χάρη, λέκτορας πολιτικής επικοινωνίας στο πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, ισχυρίστηκε πριν από μερικά χρόνια ότι τα ΙΚΕΑ δίνουν στα πιο φτηνά χαλιά τους τα ονόματα πόλεων της Δανίας ενώ κρατούν τις σουηδικές πόλεις για να ονοματίζουν τα καλύτερα προϊόντα τους. «Πρόκειται περί πολιτισμικού ιμπεριαλισμού» βροντοφώναξε ο Δανός καθηγητής, κερδίζοντας μερικά λεπτά δημοσιότητας.

 

Ακόμη και αυτού του είδους οι καταγγελίες όμως έφερναν στην επιφάνεια ορισμένα από τα βαθύτερα χαρακτηριστικά του νέου επιχειρηματικού πολιτισμού, που εκπροσωπούσαν τα ΙΚΕΑ. Όπως η Coca Cola και τα McDonald’s, έτσι και η σουηδική πολυεθνική αποτελούσε πλέον ένα από τα γνησιότερα τέκνα της οικονομικής παγκοσμιοποίησης. Τα πανομοιότυπα καταστήματά της, στα οποία οι πελάτες κινούνται πάντα κατά την αντίστροφη φορά των δεικτών του ρολογιού για να καταλήξουν στο ταμείο, αποτελούσαν θύλακες μιας αποστειρωμένης καταναλωτικής κουλτούρας. Ακόμη και ο περίφημος κατάλογος του ΙΚΕΑ έλαβε χαρακτηριστικά καταναλωτικής λατρείας σε αρκετές χώρες του κόσμου. Τα 200 εκατομμύρια αντίτυπα, που κυκλοφορούν κάθε χρόνο, ξεπερνούν κατά τρείς φορές τις εκδόσεις της βίβλου σε ολόκληρο το χριστιανικό κόσμο. Ακόμη και στην Τουρκία όμως, όταν πριν από μερικά χρόνια τα μέσα ενημέρωσης κατέγραφαν με ανησυχία τις αυξημένες πωλήσεις του βιβλίου «Ο αγών μου», ένας αρθρογράφος της εφημερίδας Radikal έσπευσε να καθησυχάσει τους αναγνώστες του: «Μην φοβάστε» τους είπε «ο κατάλογος του ΙΚΕΑ κυκλοφόρησε πολύ περισσότερο από το έργο του Αδόλφου Χίτλερ». Μια μάλλον ατυχής σύγκριση αν σκεφτεί κανείς ότι ο ιδρυτής των IKEA ήταν στα νιάτα του μέλος της ναζιστικής νεολαίας της Σουηδίας.

 

Περιοδικό Unfollow Ιανουάριος 2013