Η εξέλιξη της Παιδαγωγικής

Η Παιδαγωγική πέρασε τα πάνδεινα μέχρις ότου καθιερωθεί ως ένα πεδίο απόλυτης επιστημονικής εγκυρότητας. Για μεγάλο διάστημα αντιμετωπιζόταν ως μη έχουσα κατακτήσει εκείνες τις μεθόδους έρευνας με τις οποίες θα μπορούσε να προσκομίζει όλο και πιο νέες και έγκυρες γνώσεις.

Ωστόσο, η αμφισβήτηση αυτή ήταν σε μεγάλο βαθμό ατεκμηρίωτη ακριβώς γιατί ήταν τα ρεύματα του θετικισμού που είχαν επιβάλει τις δικές τους μεθόδους ως μοναδικές για την όποια έρευνα. Σήμερα η παιδαγωγική απολαμβάνει όχι μόνο την κοινή αναγνώριση ως έγκυρη επιστήμη, αλλά βρίσκεται στο προσκήνιο εκτεταμένων μελετών γιατί ο ρόλος της στις σύγχρονες κοινωνίες γίνεται όλο και πιο σημαντικός και πιο καθοριστικός.

Και δεν πρόκειται απλά και μόνο για μια είδους «κόπωση» που έχουν προκαλέσει οι θετικές κυρίως επιστήμες με την ασύμμετρη τεχνολογική τους πρόοδο αλλά για την εκτεταμένη διαπίστωση των ανθρώπων στην καλλιέργεια μιας σειράς επιστημών που θα προαγάγουν σημαντικούς κοινωνικούς θεσμούς προκειμένου οι λαοί να δημιουργήσουν ένα πραγματικά ελπιδοφόρο μέλλον. Έτσι η Παιδεία και η Εκπαίδευση αποκτούν μεγαλύτερες επιρροές στη σύγχρονη κοινωνία, η Ψυχολογία εμφανίζεται όλο και πιο δυναμική με γοργά εξελισσόμενους ρυθμούς και η Κοινωνιολογία και η Ιστορία εμφανίζονται να είναι όλο και πιο αναγκαίες για να εξηγήσουν τα δρώμενα του σύγχρονου πολιτισμού.

Ωστόσο τα βήματα που έχουν γίνει μέχρι τώρα στην πρόοδο της Παιδαγωγικής δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικά˙ συγκρινόμενα δε με την όλη εξελικτική πορεία της κοινωνίας και του πολιτισμού μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η μέχρι τώρα διαδρομή της υπολείπεται κατά πολύ της αντίστοιχης τεχνολογικής προόδου με αποτέλεσμα την εμφάνιση πολλών και σημαντικών ανορθολογισμών και αντιφάσεων στη σημερινή ανθρωπότητα. Κύριο ρόλο σ’ αυτή την αντι-ουμανιστική εξέλιξη έπαιξαν α) οι μηχανισμοί εξουσίας των κοινωνικών συστημάτων που είχαν ως βασικό σκοπό τη χειραγώγηση των ανθρώπων για να αναπαραγάγουν αποτελεσματικά και διαχρονικά την κυριαρχία τους και β) τα πολιτιστικά στερεότυπα και προτάγματα των ίδιων μηχανισμών που ταύτιζαν και ταυτίζουν την έννοια της προόδου με την παραγωγή υλικών αγαθών και με την ανάπτυξη της «Μηχανής».

Σε κάθε εποχή η εικόνα της Παιδαγωγικής ήταν σύμφωνη με την κυρίαρχη ιδεολογία και την κρατούσα κοσμοθεωρία. Σε όσες δε περιόδους – όπως στη σημερινή – εμφανίζεται η Παιδαγωγική με ένα οικουμενικό και ανθρωπιστικό στερέωμα είναι γιατί έχει θεωρητική και μόνο αξία και υπηρετεί σκοπιμότητες για την πλειονότητα των ανθρώπων, που ούτως ή άλλως δεν έχουν κριτική σκέψη, και σε κάθε περίπτωση πρόκειται για μια Παιδαγωγική σχολικής και μόνο εμβέλειας, αφού εκτός της σχολικής ζωής κυριαρχούν τα προτάγματα και οι επιλογές της αγοράς και του καπιταλισμού.

Ας δούμε όμως σε μια γενική αναφορά τη σταδιακή εξέλιξη της Παιδαγωγικής, αφού με αυτό τον τρόπο μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τη σημερινή της εικόνα και προπάντων να συλλάβουμε σε μια πιο άρτια εκδοχή το ρόλο και την αξία της εκπαίδευσης και της αγωγής.

Στην αρχαία Ελλάδα η Παιδαγωγική υπήρξε «θεμέλιος λίθος» του πολιτισμού της. Η εξήγηση είναι απλή. Το πέρασμα από τις δεσποτείες των βασιλείων και των αυταρχικών συστημάτων εξουσίας στο θεσμό της πόλης απαιτούσε μια άλλη κουλτούρα, την κουλτούρα των ελεύθερων πολιτών, των πολιτών με συμμετοχή στην έννοια της πολιτικής και με συνεχή καλλιέργεια του ορθολογισμού. Το όλο σύμπλεγμα «πόλη – πολιτική – πολίτης» απαιτούσε ένα άλλο πολιτισμικό «παράδειγμα» τόσο σε σχέση με τις παλιότερες εποχές των Ελλήνων όσο με τις σύγχρονες αυτοκρατορίες της Ανατολής και του τότε γνωστού κόσμου.

Σε αυτό το σκηνικό η Παιδαγωγική καθίσταται βασικό στοιχείο και συνδέεται άρρηκτα με τη Φιλοσοφία και με τον ευρύτερο στοχασμό του ανθρώπου! Ο μεγάλος δάσκαλος της Αθήνας και των αρχαίων Ελλήνων αλλά και η μεγάλη δύναμη του αρχαίου στοχασμού, ο Σωκράτης, και η ευρεία ομάδα των δασκάλων της εποχής, οι σοφιστές, θα εντρυφήσουν με μεθοδικότητα στην Τέχνη της Παιδαγωγικής και είναι ένας από τους λόγους που «το αρχαίο πνεύμα έγινε ο παιδαγωγός της Δυτικής Ανθρωπότητας» (A. Reble, Ιστορία της Παιδαγωγικής).

Στο Μεσαίωνα θα έχουμε μια θρησκευτική κυριαρχία επί των διάφορων μορφών εκπαίδευσης, αλλά απ’ εδώ θα ξεπηδήσουν οι μορφές των μαζικών σχολείων που θα κυριαρχήσουν στη διάρκεια της νεωτερικότητας. Εδώ δεσπόζει μια εξέχουσα μορφή, ο Κομένιος, ο οποίος «επιχειρεί μίξη του φυσιοκρατικού – ορθολογικού με το θεολογικό στοιχείο» επί του γενικότερου φιλοσοφικού πεδίου αλλά παράλληλα προτείνει «να ιδρυθούν γενικά σχολεία (φανοί του φωτός), να γραφούν διδακτικά εγχειρίδια (δάδα του φωτός), να καθιερωθεί μια ενιαία, παγκόσμια γλώσσα (έλαιο του φωτός), να ιδρυθεί ένα γενικό κολέγιο από λόγιους –παγκόσμια Ακαδημία (υπηρέτης του φωτός)» (A. Reble, Ιστορία της Παιδαγωγικής). Με αυτό το έμβλημα θα γεννηθούν οι απαρχές της θεσμικής εκπαίδευσης των νεώτερων χρόνων. Αλλά η επιρροή του Κομένιου (1592 – 1670) ήταν ευρύτερη αφού «οι ιδέες του για την ανάγκη μιας Πειραματικής Παιδαγωγικής μπορούν να αναζητηθούν στις αρχές του 17ου αιώνα και συγκεκριμένα στις δικές του αντιλήψεις» (A. Γκότοβος, Ο «χρυσούς αιών» της παιδαγωγικής ιδεολογίας και η εμφάνιση της παιδαγωγικής επιστήμης).

Είναι η εποχή όπου η επανάσταση των φυσικών επιστημών θα προετοιμάσει τη βιομηχανική επανάσταση και θα φέρει στην πρώτη γραμμή των κοινωνικών διεργασιών την επιστημονική σκέψη με αιχμή την αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας που θα συνεχιστεί μέχρι σήμερα με αυξανόμενους ρυθμούς. Η ακτινοβολία της επιστήμης αρχίζει να επιδρά και στους τομείς της εκπαίδευσης. «Ο φυσικός ρεαλισμός, ο οποίος σχετίζεται με την εξέλιξη που σημειώθηκε στις θετικές επιστήμες από την εποχή της Αναγέννησης και εξής, άσκησε επίδραση στην Παιδαγωγική. Διότι η γνώση των φυσικών νόμων θα βοηθήσει το παιδί να αποκτήσει σαφή αντίληψη για τον κόσμο και τη ζωή, να ζήσει αρμονικά με το περιβάλλον του και να προσαρμόζεται προς τους κανόνες της ηθικής, καθόσον αρμονία και ηθική σε μεγάλο βαθμό ταυτίζονται» (Η. Μετοχιανάκης, Οι επιδράσεις της φιλοσοφικής σκέψης στη σύγχρονη παιδαγωγική αντίληψη).

Η επιστήμη όχι μόνο επικρατεί επί του θρησκευτικού φαινομένου όσον αφορά τη δόμηση του νεοαναδυόμενου πολιτισμού της νεωτερικότητας και προφανώς την εικόνα της εκπαίδευσης και της Παιδαγωγικής, αλλά αρχίζει να παίρνει τη θέση της θρησκείας αφού επηρεάζει όλο και πιο καθοριστικά τη ζωή των ανθρώπων της επόμενης φάσης της ιστορίας της ανθρωπότητας.

Η εποχή της εκβιομηχάνισης αλλάζει το πολιτιστικό παράδειγμα της ιστορίας του Δυτικού Κόσμου. Νέες ανάγκες και προτεραιότητες αναπτύσσονται. Η μαζική παραγωγή στην οικονομία αρχίζει να μετασχηματίζει την κοινωνία με κύρια χαρακτηριστικά τη «μαζικότητα» σε κάθε οικονομική διεργασία και τον «καταναλωτισμό» σε κάθε πτυχή της ζωής του ανθρώπου. Τώρα οι ευρύτερες εξελίξεις προσαρμόζουν κατάλληλα και τους ποικίλους θεσμούς της εκπαίδευσης και της μόρφωσης. «Εμφανίζεται η μονόπλευρη νοησιαρχική κατεύθυνση της κοσμοθεωρίας, η μηχανοποίηση και ο κατακερματισμός της ζωής και η παιδαγωγική θεωρία εμπλουτίζεται από την πειραματική ψυχολογία και την νεο-καντιανή φιλοσοφία» (A. Reble, Ιστορία της Παιδαγωγικής).

Στις απαρχές του 20ου αιώνα έχουμε νέα έκρηξη των φυσικών επιστημών και εμφανίζεται η Σχολή της Φραγκφούρτης (Κριτική Θεωρία) που ανάγει σε κεντρικό στόχο της αγωγής τη χειραφέτηση του ανθρώπου. Αναπτύσσεται η Κριτική θεωρία – κριτική παιδαγωγική κατά τη δεκαετία του ’60. Εμπνευστές της Σχολής της Φραγκφούρτης είναι οι νεομαρξιστές M. Horkheimer, Th. Adorno, H. Marcuse, J. Habermas. Μία από τις βασικές της θεωρήσεις είναι και η εξής. «Η επιστήμη δεν μπορεί να μένει ουδέτερη σε σχέση με την κοινωνία και οφείλει να οδηγήσει τον άνθρωπο στη χειραφέτηση. Ως μέθοδος προτείνεται η διαλεκτική, βάση της οποίας αποτελεί η ιδεολογική – κριτική προσέγγιση της κοινωνίας. Η κοινωνική θεωρία και κριτική έχει ως στόχο την κοινωνική αλλαγή» (A. Reble, Ιστορία της Παιδαγωγικής). Στην Ελλάδα αρκετοί εμπνευσμένοι παιδαγωγοί και δη εκείνοι του Εκπαιδευτικού Ομίλου θα βρεθούν στην πρώτη γραμμή των θεωριών για κοινωνικές αλλαγές και για εκδημοκρατισμό των κοινωνιών. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι τα ρεύματα αυτά είναι ρεύματα μιας κουλτούρας αμφισβήτησης αφού «επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στην χειραφέτηση του ατόμου και στην απελευθέρωσή του από κάθε μορφή καταπίεσης» (Η. Μετοχιανάκης, Οι επιδράσεις της φιλοσοφικής σκέψης στη σύγχρονη παιδαγωγική αντίληψη).

Παράλληλα αναπτύσσονται και άλλα ιδεολογικά ρεύματα και η Νέα Παιδαγωγική καλλιεργεί νέες ελπίδες για να γίνει η εκπαίδευση θεσμός κοινωνικών αλλαγών και δημοκρατικών μετασχηματισμών. «Οι οπαδοί της θεωρίας του πραγματισμού προσανατολίζονται περισσότερο στο παρόν και στο μέλλον και λιγότερο στο παρελθόν… Με την προοδευτική αγωγή σχετίζεται άμεσα το κίνημα της Νέας Αγωγής (J. Dewey κλπ), της οποίας θεμελιώδεις αρχές ήταν η ανάπτυξη των έμφυτων ικανοτήτων και ενδιαφερόντων του παιδιού, η εγκατάλειψη της αυταρχικής αγωγής, η παροχή περισσότερης ελευθερίας στο παιδί και η διεξαγωγή της σχολικής εργασίας κατά τέτοιο τρόπο, ώστε το παιδί να νοιώθει πιο κοντά στη ζωή» (Η. Μετοχιανάκης, Οι επιδράσεις της φιλοσοφικής σκέψης στη σύγχρονη παιδαγωγική αντίληψη). Αυτή η μορφωτική και εκπαιδευτική δυναμική συμβαδίζει με τα ευρύτερα κοινωνικά ρεύματα του Γαλλικού Μάη και με τη ριζοσπαστικοποίηση της μεσαίας τάξης που θα δημιουργήσει και το Κοινωνικό κράτος και το Κράτος δικαίου στη Δυτική Ευρώπη. Είναι η περίοδος όπου τα κοινωνικά κινήματα αλλάζουν την πολιτική ατζέντα και αναγκάζουν το κεφαλαιοκρατικό σύστημα στις αναπτυγμένες χώρες να προχωρήσει σε σημαντικές παραχωρήσεις στον κόσμο της εργασίας και να εφαρμόσει μια πολιτική «κοινωνικής αλληλεγγύης».

Αλλά η πορεία εκδημοκρατισμού και κοινωνικής προόδου αρχίζει να ανακόπτεται με τις πολιτικές του νεοφιλελευθερισμού στη δεκαετία που έχουν ως έμβλημά τους το Θατσερισμό στο Ηνωμένο Βασίλειο και θα επεκτείνονται σ’ όλη την Ευρώπη˙ στη δε χώρα μας η τάση του νεοφιλελευθερισμού θα αρχίζει να απλώνεται στη δεκαετία του 1990. Έκτοτε η πολιτική του νεοφιλελεθερισμού και η επικυριαρχία των δυνάμεων της αγοράς θα διευρύνουν την ατζέντα τους. Η σημερινή κυρίαρχη πολιτική της διεθνοποιημένης οικονομίας, της παγκοσμιοποίησης και της ισχυροποίησης του χρηματιστηριακού κεφαλαίου θα περιστείλει όλες τις βασικές όψεις του κοινωνικού κράτους, θα περιορίσει τα δικαιώματα των εργαζομένων και θα αρχίσει να ιδιωτικοποιεί όλο και μεγαλύτερα κομμάτια της θεσμικής εκπαίδευσης με αιχμή αρχικά τον τομέα της Κατάρτισης και στη συνέχεια την Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση. Αυτή η όλη εξέλιξη επιφέρει και σημαντικές αλλαγές στο χαρακτήρα της Παιδαγωγικής αφού «με την παγκοσμιοποίηση αυξάνεται η ευρύτερη παιδαγωγική δύναμη της κοινωνίας σε βάρος της αντίστοιχης του σχολείου». (I. Πυργιωτάκης, Εισαγωγή στην παιδαγωγική επιστήμη). Αλλά η εν λόγω τάση δεν παραπέμπει σε μια αντίληψη εκδημοκρατισμού της εκπαίδευσης αλλά σε μια ακόμα πιο εργαλειακή θέση της στην παραγωγική διαδικασία, γιατί η παιδαγωγική δύναμη της κοινωνίας επικαθορίζεται από την «αντιπαιδαγωγική δύναμη της οικονομίας».

      Σήμερα η Παιδαγωγική δεν έχει ως κύριο πρόβλημά της την επιστημονική της καθιέρωση ή την κοινωνική της νομιμοποίηση, όπως συνέβαινε σε παλιότερες εποχές. Σήμερα αμφισβητείται και αποδομείται ο βαθύτερος πυρήνας της, το αξιακό της πεδίο. Τα μεγάλα σύμβολα – προτάγματά της: η αλληλεγγύη, η συνεργασία, η αγάπη, η κοινωνικότητα διαβρώνονται από τα ιδεολογικά εργαλεία της αγοράς: το κέρδος, την ιδιώτευση, την ατομικότητα, τον ανταγωνισμό, τον οικονομισμό. Σήμερα η Παιδαγωγική αντιλαμβάνεται ότι το πνεύμα της έχει μια πλασματική επιρροή, ασκείται δηλαδή μόνο εντός των «σχολικών συνόρων». Και όλο αυτό το σκηνικό της μεγάλης πολιτισμικής αντίφασης το γεύεται και το βιώνει κάθε γονέας με έναν ανάγλυφο τρόπο στο ερώτημα: «με βάση ποιες αξίες να διαπαιδαγωγήσω τα παιδιά μου, με εκείνες του σχολείου ή με εκείνες της αγοράς»;