Alfavita Newsroom Ο ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗΣ
«Όποιος προσπαθήσει να ξεχωρίσει την πολιτική από την ηθική δεν θα καταλάβει ποτέ καμία από τις δύο» (Απόλλώνιος ο Περγεύς)*1
Είναι άραγε η σχέση ηθικής και πολιτικής υπαρκτή και αν ναι είναι άραγε αναγκαία ; Για τους αρχαίους έλληνες φιλοσόφους αλλά και τους περισσότερους διανοητές της ανθρωπότητας η απάντηση είναι κατηγορηματικά θετική, αφού οι δύο έννοιες θεωρούνται περίπου αδιαχώριστες. Για την πλειοψηφία των υπερασπιστών της αναγκαίας σύζευξης των δύο αυτών εννοιολογικών χώρων η υπεροχή των ηθικών έναντι των πολιτικών κριτηρίων είναι δεδομένη και αυτονόητη. Κάποιοι άλλοι είναι περισσότερο επιφυλακτικοί*2.
Για τους σύγχρονους νεοφιλελεύθερους όμως η απάντηση είναι αρνητική. Για τον νεοφιλελευθερισμό η ηθική συμπεριφορά είναι ένα οπισθοδρομικό βαρίδι, που δεν μπορεί να αποτελεί πολιτικό ζητούμενο. Αντίθετα πρέπει να θεωρείται ως ένας βασικός παράγοντας αναποτελεσματικότητας ο οποίος, ως εκ τούτου, στερείται ουσιαστικής πολιτικής χρησιμότητας. Ηθικές επιταγές, αναστολές και διλήμματα το μόνο που κάνουν είναι να καθυστερούν την γρήγορη λήψη και υλοποίηση αναγκαίων (για ποιους ;) δραστικών αποφάσεων και μέτρων.
Βέβαια η άποψη αυτή, για ευνόητους λόγους, κατά κανόνα δεν διακηρύσσεται πανηγυρικά. Στη πραγματικότητα όμως, για όσους δεν εθελοτυφλούν, αυτή ακριβώς είναι η θέση που πρεσβεύει ο νεοφιλελευθερισμός. Απλώς εκείνο που επιχειρεί να κάνει, τηρώντας τα προσχήματα, είναι αντί να «καταργήσει» ολωσδιόλου την ηθική στην πολιτική να καλλιεργήσει στην θέση της μια νέα μορφή ηθικής, την «ρεαλιστική ηθική των αποτελεσμάτων και των σκοπών», σε αντίθεση με την παραδοσιακή «ιδεοληπτική ηθική των αξιών και των αρχών». Πρόκειται, κατ’ ουσία, για ένα πολιτικό κυνισμό, που επιχειρείται να δικαιολογηθεί ως αντίδοτο σε ένα υποθετικό «ηθικό δεσποτισμό».
Παρά τις δυσκολίες του προσδιορισμού του εννοιολογικού περιεχομένου της ηθικής και τον χρονικά και τοπικά ευμετάβλητο χαρακτήρα του περιεχομένου αυτού υπάρχει, επί αιώνες, ένας βασικός και αναγνωρισμένος πυρήνας θεμελιωδών, οικουμενικών αξιών, αρχών, δικαιωμάτων και ελευθεριών, τόσο ατομικών όσο και κοινωνικών, με εντονότατη ηθική δομή ή διάσταση, των οποίων η προαγωγή, η υπεράσπιση και η προστασία αποτελούσε, παραδοσιακά, πεδίο πρωταρχικού ενδιαφέροντος και απόλυτης προτεραιότητας για την πολιτική εξουσία των δυτικών δημοκρατιών.
Αυτό όμως σήμερα έχει πάψει να ισχύει, τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό, και έχει δημιουργηθεί μια νέα κατάσταση, που προήλθε μέσα από μια ραγδαία εξελικτική πορεία, που ξεκίνησε από την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα, με την επικράτηση στην παγκόσμια πολιτική σκηνή των νεοφιλελεύθερων ρευμάτων.
Ο φιλελευθερισμός σύγχρονης κοπής όχι μόνο έχει εγκαταλείψει τον δημοκρατικό καπιταλισμό με το ανθρώπινο πρόσωπο, αλλά δεν ενδιαφέρεται ούτε καν για ένα καπιταλισμό με ανθρώπινο προσωπείο.
Γι αυτόν πολιτική και ηθική αποτελούν ή πρέπει να αποτελούν δύο παράλληλες, αυτόνομες δεοντολογικές περιοχές δραστηριοτήτων, συμπεριφορών, αξιών, ιδεών και σκέψεων, που δεν μπορούν και δεν πρέπει να συναντώνται ή ακόμη και όταν ή όπου συναντώνται, τα μεταξύ τους σημεία επαφής επιβάλλεται να είναι χαλαρά και να μην ευνοούν την ανάπτυξη ιδιαίτερων δεσμών ή την δημιουργία σταθερών σχέσεων.
Ηθικές αρετές όπως η πραότητα, η διαλλακτικότητα, η εντιμότητα, η μέριμνα για τον συνάνθρωπο, η μετριοφροσύνη, η μετριοπάθεια κλπ θεωρούνται αδυναμίες, που υποτιμώνται βαθύτατα, στην σύγχρονη νεοφιλελεύθερη πολιτική σκηνή όπως κατ’ επανάληψη είχε τονίσει και ο Ιταλός φιλόσοφος και πολιτειολόγος Norberto Bobbio.
Για τους νεοφιλελεύθερους «η απώλεια της ηθικής» στην πολιτική είναι ευλογία, ακόμη και όταν καταλήγει σε «απώλεια της ίδιας της πολιτικής» υπό την έννοια τουλάχιστον που έχουμε διδαχθεί. Μάλιστα, κατά πολλούς, η συγκεκριμένη αυτή κατάληξη είναι πιθανό να αποτελεί την τελική επιθυμητή ολοκλήρωση του σκοπού του νεοφιλελεύθερου εγχειρήματος.
Όπως προαναφέρθηκε βασικό μέλημα του νεοφιλελευθερισμού, στον πόλεμο του κατά της ηθικής, είναι να μεταμορφώσει εντελώς το θεμελιώδες παραδοσιακό περιεχόμενο της. Να εξαφανίσει την γνωστή εικόνα της ανεπιθύμητης ή και επίφοβης ηθικής, μέσα από την δημιουργία και καλλιέργεια μιας άλλης ηθικής, που δεν θα έχει τον γνωστό και καθιερωμένο περιεχόμενο του όρου.
Έτσι αντί αυτού που παραδοσιακά συνέβαινε και αποτελούσε κύριο μέλημα, δηλαδή να ασκεί η ηθική επίδραση στην πολιτική και να την καθορίζει, τώρα πλέον γίνεται το εντελώς αντίθετο: η πολιτική επιδρά στην ηθική και την αλλάζει.
Στην επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού στις δυτικές κοινωνίες έχουν συντελέσει και ορισμένοι ευρύτεροι παράγοντες που προυπήρχαν όπως: η κουλτούρα των δυτικοευρωπαίων, που προσκολλημένοι στην ανωτερότητα του «λογικού στοιχείου», υποτιμούν λίγο ως πολύ τον συναισθηματικό παράγοντα (ο οποίος αποτελεί βασικό μοχλό ανάδειξης και εξωτερίκευσης ηθικών-συνειδησιακών προβληματισμών) η από πολλούς διανοητές θεώρηση της ηθικής μέσα από διάφορες «ιδιωτικοποιημένες» ή ωφελιμιστικές προσεγγίσεις, που κατ’ ουσία λειτουργούν κριτικά σε βάρος της παραδεδεγμένης αντίληψης της, η διάδοση των περιβόητων διδαγμάτων του Μακιαβέλι και των υποστηρικτών του, οι ριζοσπαστικές τοποθετήσεις και πρακτικές τύπου Ροβεσπιέρου, που υποτάσσουν την ηθική σε πολιτικούς και σε επαναστατικούς σκοπούς, η καταδειχθείσα υποκριτική ηθικολογία θεσμικών πυλώνων (πολιτικές διακηρύξεις, εκκλησιαστικά κηρύγματα, ακόμη και δικαστικές αποφάσεις), η σκόπιμη αποφυγή ανάδειξης της ηθικής διάστασης ακόμη και από τους ίδιους τους μαρξιστές*3 μολονότι μια τέτοια διάσταση είναι στην πραγματικότητα έντονη στη σοσιαλιστική προσέγγιση.
Ένα σημείο που συχνά παραβλέπεται, ενώ αξίζει ιδιαίτερης προσοχής, είναι πως η βασική επιδίωξη του νεοφιλελευθερισμού, δηλαδή η αποσύνδεση της πολιτικής από τις παραδοσιακές ηθικές διαστάσεις και παραμέτρους της, εξυπηρετείται από το έντονο φαινόμενο της ηθικής απαξίωσης της πολιτικής στην συνείδηση των πληθυσμιακών μαζών.
Η εν λόγω απαξίωση είναι μια στρατηγική, που καλλιεργείται συστηματικά από τους νεοφιλελεύθερους, αφού τους βολεύει ιδιαίτερα. Ο νεοφιλελευθερισμός ωφελείται και διευκολύνεται από την απογοήτευση και την αποστασιοποίηση ευρέων ομάδων πολιτών από την πολιτική, από την αποχή ή την μη ενεργή συμμετοχή (λευκή-άκυρη ψήφος) τους σε εκλογικές διαδικασίες κλπ. Όσο λιγότεροι άνθρωποι ασχολούνται με τον δημόσιο βίο ή εμπλέκονται στα κοινά τόσο ευκολότερα κατευθύνονται ή ελέγχονται πράγματα και καταστάσεις, τόσο πιο εύκολα εκλέγονται «εκείνοι που πρέπει».
Ασφαλώς ο νεοφιλελευθερισμός δεν φέρει την κύρια ευθύνη για την δυσφήμηση της πολιτικής, που χρονικά προηγείται της εμφάνισης του. Το γεγονός αυτό παρέχει στους νεοφιλελεύθερους ένα ευπρόσδεκτο άλλοθι και τους επιτρέπει να αξιοποιούν και να εκμεταλλεύονται δεόντως την εν λόγω δυσφήμηση.
Προς άρση ή διόρθωση των ελαττωμάτων της παραδοσιακής πολιτικής των δυτικών δημοκρατιών οι νεοφιλελεύθεροι επιβάλλουν τις γνωστές συνταγές: την αναγωγή της άσκησης της πολιτικής εξουσίας σε στενά διαχειριστική υπόθεση, με κριτήρια και συμφέροντα ιδιωτικοοικονομικού χαρακτήρα, αλλά και με συμμετοχή προσώπων εκτός παραδοσιακού πολιτικού φάσματος (π.χ. τεχνοκρατών, τραπεζιτών, μεγαλοεπιχειρηματιών, εκπροσώπων του χρηματιστηριακού κόσμου κλπ) την υπερβολική και καταχρηστική τεχνοκρατική κυριαρχία (αφού το τεχνοπώλιο διακατέχεται από την ίδια αποστροφή απέναντι σε ηθικούς φραγμούς), την καταπολέμηση των ιδεολογιών, την αναβάθμιση των τεχνικών και τεχνολογικών κατευθύνσεων και την ταυτόχρονη υποβάθμιση των κοινωνιολογικών και ανθρωποκεντρικών ερευνών και σπουδών, την υποταγή στον εργαλειακό λόγο, την καθιέρωση νέων αφόρητων κοινωνικοοικονομικών και εργασιακών συνθηκών, την οικονομική εξαθλίωση μεγάλων ομάδων πολιτών, τον κοινωνικό αποκλεισμό και την εκρίζωση του κοινωνικού κράτους, την προπαγανδιστική επικοινωνιακή κατάχρηση των μέσων ενημέρωσης, την αντιμετώπιση των ανθρώπινων προβλημάτων ως εξατομικευμένων βαρών και όχι ως κοινωνικών υποχρεώσεων κλπ.
Τα προαναφερόμενα συγκροτούν μια συγκεκριμένη στάση, που στηρίζεται σε συνειδητή ιεραρχική επικράτηση πολιτικών κριτηρίων έναντι ηθικών. Μια στάση που αυτοδιαφημίζεται ως εκσυγχρονιστική και εκλογικευμένη, μολονότι σε μεγάλο βαθμό διέπεται από μεσαιωνικές αντιλήψεις και περιφρόνηση στοιχειωδών αρχών του φυσικού δικαίου.
Επίσης οι νεοφιλελεύθεροι αντιπαθούν κάθε μορφής έλεγχο, που έχει ηθικό (επομένως και ποινικό) υπόβαθρο, για επιλογές και αποφάσεις που λαμβάνονται κατά την άσκηση της πολιτικής εξουσίας εκ μέρους τους, ιδίως όταν την έχουν αναλάβει τεχνοκράτες και μη επαγγελματίες πολιτικοί. Κατά την αντίληψη τους η πολιτική ευθύνη στις περιπτώσεις αυτές δεν πρέπει να αποτελεί παρά μόνο ένα είδος χαλαρής ευθύνης, κρινόμενης εκ του αποτελέσματος. Κατ’ αυτούς το ευκταίο θα ήταν κάτι, πάνω-κάτω, ανάλογο με την ευθύνη ενός επικεφαλής μιας πολυεθνικής εταιρείας, που εξαναγκάζεται σε αποχώρηση, όταν δεν πετυχαίνει τους οικονομικούς στόχους της εταιρείας, χωρίς όμως να υποστεί άλλες κυρώσεις, αλλά ούτε βέβαια να απαξιωθεί ιδιαίτερα.
Η υποκρισία του νεοφιλελευθερισμού είναι τόσο έντονη και τόσο αντιφατική, που, από μόνη της, θα αρκούσε να αποδείξει την πλήρη αδιαφορία του για κάθε είδους ηθικούς και συνειδησιακούς προβληματισμούς.
Εδώ και μια εικοσιπενταετία στον δυτικό κόσμο ο νεοφιλελευθερισμός υποστηρίζει και εφαρμόζει, κατά τρόπο διαρκή και αδιάκοπο, μια καταπιεστική εξουσιαστική πολιτική, την οποία, κανονικά-θεωρητικά, θα έπρεπε ο ίδιος πρώτος να απεχθάνεται. Η εν λόγω πολιτική δρα συστηματικά σε βάρος της κοινωνίας, την οποία, κατά τα άλλα, συχνά, κατηγορούσε ο νεοφιλελευθερισμός, ως άκρως παρεμβατική και αδικαιολόγητα περιοριστική.
Όμως οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές δεν είναι δέσμιες καμίας αρχής ή ιδέας, παρά μόνο της ιδιοτελούς εξυπηρέτησης συμφερόντων, όπως τα συμφέροντα αυτά γίνονται αντιληπτά και κρίνονται κάθε φορά. Το γεγονός αυτό είναι φυσιολογική απόρροια της απουσίας ηθικών προκαταλήψεων ή συνειδησιακών αναστολών.
Εκείνο που υποτίθεται πως ο νεοφιλελευθερισμός ιδεολογικά σφόδρα μισεί, δηλαδή την κρατική ανάμιξη και παρεμβατικότητα δεν διστάζει να την επιζητεί και αξιώνει με θέρμη, όταν και όποτε συμφέρει. Και μάλιστα αυτό γίνεται πάντοτε σε βάρος της κοινωνίας. Το κράτος (δηλαδή οι φορολογούμενοι πολίτες) πρέπει να σώσει τράπεζες, να πληρώσει ρίσκα των μεγάλων επιχειρήσεων, να χρηματοδοτήσει κερδοσκοπικές επιχειρηματικές πρωτοβουλίες, να αλλάξει το σύνολο των εργασιακών σχέσεων, παρεμβαίνοντας καταλυτικά στον κατά τα άλλα «ιερό» ιδιωτικό τομέα κλπ
Η ίδια υποκρισία εκδηλώνεται και με τον συστηματικό περιορισμό των θεωρούμενων παλαιότερα ως «απαραβίαστων» ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων, τα οποία στη σύγχρονη εποχή η νεοφιλελεύθερη πολιτική δεν διστάζει να τα παραβιάζει κατάφωρα, προς εξυπηρέτηση ιδίων συμφερόντων. Οι νεοφιλελεύθεροι, προβάλλοντας ισχυρισμούς, δικαιολογίες και επιχειρήματα μακιαβελικής αντίληψης δεν διστάζουν πλέον να καταφεύγουν σε ένα σωρό αυθαιρεσίες, τις οποίες παλαιότερα όλοι οι φιλελεύθεροι καπιταλιστές θα κατέκριναν ως ανελεύθερες πρακτικές κρατισμού, που προσιδιάζουν μόνο σε ολοκληρωτικά καθεστώτα.
Παρόλα αυτά ο νεοφιλελευθερισμός συνεχίζει απτόητος και χωρίς ιδιαίτερα μεγάλες αντιδράσεις. Το γεγονός αυτό οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στην πολύ επιμελή προεργασία, την οποία επί χρόνια είχε φροντίσει να κάνει, με στόχο την εδραίωση του, μέσα από την κάμψη των ηθικών απαιτήσεων, αντιστάσεων και αντοχών των κοινωνιών. Μια σειρά από πετυχημένα αποτελέσματα της προεργασίας αυτής απέβησαν βασικοί παράγοντες για την σημαντική πτώση του ηθικού και συνειδησιακού επιπέδου των κοινωνιών των δυτικών δημοκρατιών.
Μεταξύ αυτών: η απορρύθμιση των μέσων ενημέρωσης, η καλλιέργεια άκρατου πνεύματος ατομικισμού και καταναλωτισμού, η σκόπιμη πολιτισμική υποβάθμιση, η παροχή άφθονης εύπεπτης ψυχαγωγίας, η δημιουργία κλίματος αποπολιτικοποίησης ιδίως στις νέες ηλικίες, η τεχνολογική έκρηξη, ο επικοινωνιακός βομβαρδισμός κλπ.
Ο νεοφιλελευθερισμός κατόρθωσε όντως να αλλάξει (ή, κατά τους πιο αισιόδοξους, να αναστείλει) τα ηθικοπολιτικά αντανακλαστικά, κριτήρια και πρότυπα των πολιτών της δύσης, με συνέπεια να δημιουργηθούν παθητικές, αδρανείς και αδιάφορες κοινωνίες, που αποτελούν εύκολη λεία για τον νεοφιλελευθερισμό και την νέα, ή μάλλον την ανύπαρκτη, ηθική που καλλιεργεί.
Υπάρχουν στις δυτικές κοινωνίες πολλοί που θεωρούν την σύγχρονη νεοφιλελεύθερη επικράτηση ως μια κατάσταση λογική και σωστή και οπωσδήποτε απόλυτα ανεκτή. Υπάρχουν άλλοι που δεν καταλαβαίνουν τι συμβαίνει γύρω τους και ασχολούνται ακόμη με το να αναθεματίζουν τον κομμουνισμό. Αυτή η αδυναμία συνειδητοποίησης δεν είναι αποτέλεσμα μόνο επικοινωνιακής κατήχησης ή παραπλάνησης, αλλά κυρίως μείωσης και εξασθένησης του ανθρώπινου ηθικού δυναμικού.
Η κατάσταση όμως αυτή δεν μπορεί να μείνει για πολύ καιρό αμετάβλητη. Άλλωστε ο νεοφιλελευθερισμός, με την πάροδο των ετών, έχει γίνει πολύ πιο άγριος. Οι πολύχρονες και συσσωρευμένες συνέπειες του είναι ήδη πολύ πιο μόνιμες, μαζικές και εκτεταμένες και ως εκ τούτου πιο ευχερώς αντιληπτές.
*1. Σπουδαίος Έλληνας μαθηματικός και αστρονόμος της Αλεξανδρινής εποχής.
*2. Βλ. για παράδειγμα Myriam Revault d’ Allonnes: «Πρέπει η πολιτική να γίνει ηθική;», Εστία 2004. Η συγγραφέας αναπτύσσει άποψη περί επιζήμιας ακύρωσης του ανεξάρτητου χαρακτήρα της πολιτικής στην περίπτωση αιτήματος ηθικοποίησης της. Στο ίδιο επίπεδο αμφισβήτησης, αν και διαφορετική, η άποψη ότι η υποκρισία μπορεί να είναι πιο «ηθική» από την ακεραιότητα: βλ. Ruth Grant: «Hypocrisy and Integrity: Machiavelli, Rousseau and the Ethics of Politics» University of Chicago Press 1997.
*3. Για την σχέση μαρξισμού και ηθικής βλ.K.Popper: «Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της», Δωδώνη (1980), St. Lukes: «Marxism and Morality», Oxford University Press (1987), Γ. Μανιάτη: «Η Διαλεκτική της Χειραφέτησης», Στοχαστής (2011) σελ. 247-336.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 6/11
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
