Το φαινόμενο του ναζισμού - Προτάσεις για ταινίες

Παιδιά υποδέχονται τα γερμανικά στατεύματα στην Αυστρία

Με την εκλογική άνοδο του νεοναζιστικού κόμματος στην Ελλάδα μπαίνει στην επικαιρότητα η μελέτη του φαινομένου του ναζισμού - όσον αφορά το ιστολόγιό μας, στον κινηματογράφο. Ήδη διάβασα πριν από λίγες μέρες μια επιλογή ταινιών στο περιοδικό Σινεμά, που όμως θεώρησα αρκετά ελλιπή, μάλλον αμερικανοκεντρική και με έμφαση στις πιο πρόσφατες παραγωγές. Θέλω λοιπόν να δώσω τη δική μου πρόταση για ένα μικρό αντιναζιστικό αφιέρωμα με ταινίες μυθοπλασίας. 

Παιδιά σε ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης

Θα επικεντρωθώ σε ταινίες που αναπαριστούν και προσπαθούν να εξηγήσουν τη ναζιστική περίοδο (ακόμη και πριν το 1933) στη Γερμανία (και στις κατακτημένες χώρες). Κατά τη γνώμη μου, οι ταινίες που γυρίστηκαν με αυτό το θέμα κατά τη διάρκεια του πολέμου ή λίγο μετά δεν έχουν την απαραίτητη απόσταση για να δουν τα πράγματα αντικειμενικά. Συνήθως είναι απλή προπαγάνδα ή "ηρωικές" πολεμικές ταινίες για το πώς βλέπει ο νικητής τον ηττημένο. Μόνο αργότερα κατάφερε ο κινηματογράφος να δει με νηφαλιότητα, αλλά και ανησυχία, το φαινόμενο του ναζισμού. Αφήνω έξω κάποιες ταινίες, όπως Ο Μεγάλος Δικτάτορας του Τσάπλιν ή Η ζωή είναι ωραία του Μπενίνι, όχι λόγω έλλειψης ποιότητας, αλλά επειδή νομίζω δεν απαντούν στο κεντρικό ζήτημα που έθεσα.

[με χρονολογική σειρά:]

Ο Χέλμουτ Μπέργκερ στους Καταραμένους

Οι καταραμένοι [La caduta degli dei - Λουκίνο Βισκόντι, 1969]
Η οικογένεια του μεγαλοβιομήχανου της χαλυβουργίας Γιοακίμ φον Έσενμπεκ σπαράσσεται από εσωτερικές συγκρούσεις με αφορμή τις προσπάθειες των ναζί να θέσουν υπό τον έλεγχό τους τη διεύθυνση της εταιρείας. Μέσα από πάθη και εγκλήματα που μένουν ατιμώρητα, ο Βισκόντι μελετά τη στάση της μεγαλοαστικής τάξης της Γερμανίας απέναντι στην άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Πρωταγωνιστεί μια πλειάδα εξαιρετικών ηθοποιών: Ντερκ Μπόγκαρτ, Χέλμουτ Μπέργκερ, Σάρλοτ Ράμπλινγκ, Ίνγκριντ Τούλιν, κ.α.

Η Λάιζα Μινέλι στο Καμπαρέ

Καμπαρέ [Cabaret - Μπομπ Φόσι, 1972]
Μιούζικαλ που διαδραματίζεται στο Βερολίνο του '30. Η νεαρή Αμερικανίδα Σάλι (Λάιζα Μινέλι) τραγουδάει στο καμπαρέ Κιτ Κατ και μαγεύει το ετερόκλητο κοινό της ενώ έξω η Γερμανία καταρρέει, η κρίση μαστίζει τη χώρα, οι άνεργοι πολλαπλασιάζονται και οι ναζί αρχίζουν να δείχνουν το αληθινό τους πρόσωπο. Στη μόλις δεύτερη ταινία του, ο Φόσι αντιπαραβάλλει με επιτυχία το κιτς και την πολυχρωμία του βερολινέζικου καμπαρέ με την άνοδο του ναζισμού. 

 Το αυγό του φιδιού [The Serpent's Egg - Ίνγκμαρ Μπέργκμαν, 1977]
Η ταινία παρακολουθεί τον Αμερικανό Άμπελ Ρόζενμπεργκ (Ντέιβιντ Κάρανταϊν), άνεργο ακροβάτη του τσίρκου, στην προσπάθειά του να επιβιώσει στο Βερολίνο της πείνας, λίγο μετά την ήττα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Προσπαθώντας να μάθει γιατί αυτοκτόνησε ο αδερφός του, συναντά έναν παλιό γνωστό, τον καθηγητή Βέρεγκους, που τον προσλαμβάνει να εργαστεί σε μια κλινική όπου διεξάγονται μυστηριώδη πειράματα. 

Το τενεκεδένιο ταμπούρλο

Το τενεκεδένιο ταμπούρλο [ Die Blechtrommel - Φόλκερ Σλέντορφ, 1979]
Από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Γκίντερ Γκρας. Στο Ντάντσιχ του μεσοπολέμου, ο μικρός Όσκαρ στην ηλικία των 3 χρονών αποφασίζει να σταματήσει να μεγαλώνει διαμαρτυρόμενος για τη φρενίτιδα που βλέπει γύρω του. Ο ήχος του ταμπούρλου του είναι η δυσοίωνη προειδοποίησή του για την επερχόμενη λαίλαπα, που οι άνθρωποι του περιβάλλοντός του αρνούνται να δουν βυθισμένοι στη μικροαστική τους παθητικότητα.


Μεφίστο [Mephistο - Ίστβαν Ζάμπο, 1981]

Ο Κλάους Μαρία Μπραντάουερ στο Μεφίστο

Εμπνευσμένη από τον μύθο του Φάουστ (και του Μεφιστοφελή), η ιστορία μάς μεταφέρει στο Βερολίνο του '30, όπου ο Χέντρικ Χόφγκεν κάνει καριέρα ως ηθοποιός θεάτρου. Ο επιφανειακός φιλελευθερισμός και οι σοσιαλιστικές του ιδέες γρήγορα δίνουν τη θέση τους στην ανάγκη για κολακεία και εξουσία. Για να καθιερωθεί στον χώρο του συνεργάζεται με τους ναζί, που θα του προσφέρουν τη δύναμη που ζητά με οποιοδήποτε αντάλλαγμα. 

Λιλί Μαρλέν [Lili Marleen - Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ, 1981]
Στην Ελβετία, η Γερμανίδα τραγουδίστρια Βίλι (Χάνα Σιγκούλα) είναι ερωτευμένη με τον Εβραίο συνθέτη Ρόμπερτ (Τζιανκάρλο Τζιανίνι), που βοηθάει Εβραίους να ξεφύγουν από τα νύχια των ναζί. Η Βίλι επιστρέφει στη Γερμανία και γίνεται εμβληματική φιγούρα του Γ' Ράιχ με το τραγούδι της "Λιλί Μαρλέν". Όταν ο Ρόμπερτ πηγαίνει κρυφά στη Γερμανία για να στήσει ένα παράνομο δίκτυο διαφυγής, όλα μπαίνουν σε άμεσο κίνδυνο.

Η λίστα του Σίντλερ [Schindler's List - Στίβεν Σπίλμπεργκ, 1993]
Ένας Γερμανός επιχειρηματίας, ο Όσκαρ Σίντλερ (Λίαμ Νίσον), πηγαίνει στην Πολωνία αναζητώντας ευκαιρίες για εύκολο κέρδος. Αγοράζει ένα παλιό εργοστάσιο και προσλαμβάνει Εβραίους από το γκέτο μια και κοστίζουν φτηνά. Όταν όμως αρχίζουν οι επιχειρήσεις εκκαθάρισης, ο Σίντλερ συγκλονισμένος αποφασίζει να διασώσει όσους περισσότερους Εβραίους μπορεί προφασιζόμενος ότι είναι απαραίτητοι για το εργοστάσιο, που παράγει πολεμικό υλικό.

Ο Άντριεν Μπρόντι στον Πιανίστα

Ο πιανίστας [The Pianist - Ρόμαν Πολάνσκι, 2002]
Ο Πολωνοεβραίος πιανίστας Άαρον Σπίλμαν ζει όλες της μέρες της ναζιστικής κατοχής της Βαρσοβίας, τους εξευτελισμούς, το γκέτο, τον εγκλεισμό συγγενών και φίλων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο ίδιος γλιτώνει και κρύβεται στο γκέτο, απ' όπου παρακολουθεί όλες τις θηριωδίες των ναζί. Ένας Γερμανός τον ανακαλύπτει αλλά συγκινημένος από το πιανιστικό του παίξιμο αποφασίζει να τον βοηθήσει να επιβιώσει.

Αμήν [Amen - Κώστας Γαβράς, 2002]
Ο Κουρτ Γκερστάιν είναι χημικός στην υπηρεσία των Ες-Ες. Προμηθεύει θανατηφόρο αέριο, Zyklon B, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης χωρίς να γνωρίζει την αληθινή χρήση του. Όταν διαπιστώνει με τα ίδια του τα μάτια για τι πραγματικά χρησιμεύει - φοβερή σκηνή! -, ξεκινάει μια προσπάθεια να ενημερώσει το Βατικανό για το τι συμβαίνει. Έρχεται τότε αντιμέτωπος με την υποκρισία της Καθολικής Εκκλησίας που καλύπτει το Ολοκαύτωμα με την ένοχη σιωπή της.

Οι τελευταίες μέρες της Σόφι Σολ [Sophie Scholl - Die letzten Tage - Μαρκ Ρότεμουντ, 2005]
Είναι η αληθινή ιστορία μιας Γερμανίδας φοιτήτριας που συνελήφθη το 1943 μαζί με τον αδερφό της επειδή διένεμαν αντιναζιστικό υλικό ως μέλη της αντιστασιακής οργάνωσης "Λευκό Ρόδο". Η ταινία επικεντρώνεται στην ανάκριση και αργότερα στη δίκη της, χρησιμοποιώντας μια δωρική σκηνοθεσία που αναδεικνύει τον ηρωισμό της νεαρής κοπέλας και την κτηνωδία των ναζί. Υπήρχαν, λοιπόν, και Γερμανοί που αντιστάθηκαν στον χιτλερικό όλεθρο, πληρώνοντας με τη ζωή τους.

Όποιος θέλει κάτι πιο ολοκληρωμένο και χορταστικό, μπορεί να αναζητήσει την τηλεοπτική παραγωγή του Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ, Μπερλίν Αλεξάντερπλατς, διάρκειας 894' (!). Ο Φραντς Μπίμπερκοπφ ζει στο Βερολίνο του Μεσοπολέμου, αφού έχει εκτίσει κάποια ποινή στη φυλακή. Προσπαθεί να απεμπλακεί από το περιβάλλον του που τον καταπιέζει. Παρά τις προσπάθειές του, όμως, παρασύρεται από μια κοινωνία που βουλιάζει όλο και περισσότερο δημιουργώντας το κατάλληλο έδαφος για την έλευση του ναζισμού.


Τέλος, αν σας ενδιαφέρει ο νεοναζισμός και το τι σημαίνει το φαινόμενο του ναζισμού στη μεταπολεμική ή και στη σημερινή κοινωνία, θα πρότεινα ενδεικτικά τις ταινίες:

Ο Τιμ Ροθ στο Made in Britain

Made in Britain [Άλαν Κλαρκ, 1982]
Ταινία γυρισμένη για τη βρετανική τηλεόραση που περιγράφει τη ζωή του Τρέβορ (Τιμ Ροθ, σε πρώτη εμφάνιση), ενός νεαρού σκίνχεντ με μια σβάστικα ανάμεσα στα φρύδια και σοβαρά προβλήματα βίαιης συμπεριφοράς.

Μαθήματα Αμερικάνικης Ιστορίας [American History X - Τόνι Κέι, 1998]
Ο Ντέρεκ (Έντουαρντ Νόρτον) βγαίνει από τη φυλακή. Ο μικρός του αδερφός τον θαυμάζει επειδή υπήρξε αρχηγός συμμορίας νεοναζί που διέπραττε διάφορα ρατσιστικά εγκλήματα. Ο μεγάλος αδερφός, έχοντας συνειδητοποιήσει τη λάθος πορεία του, θα προσπαθήσει να εμποδίσει τον μικρό να πάρει τον ίδιο βίαιο δρόμο. 

Μαθήματα φόβου

Μαθήματα φόβου [Apt Pupil - Μπράιαν Σίνγκερ, 1998]
Ένα νεαρό αγόρι μαθαίνει ότι ο γείτονάς του είναι εγκληματίας πολέμου που κρύβεται στην Αμερική. Τον εκβιάζει ότι θα τον καταγγείλει στις αρχές εκτός κι αν του μιλήσει για τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο μικρός επηρεάζεται από την αφήγηση περισσότερο απ' ό,τι αρχικά είχε πιστέψει.
Σφραγισμένα χείλη [The reader - Στίβεν Ντάλντρι, 2008]
Ένας φοιτητής της νομικής ανακαλύπτει ότι ο εφηβικός του έρωτας είχε υπηρετήσει σε στρατόπεδο συγκέντρωσης Εβραίων και χρόνια μετά δικάζεται ως υπεύθυνη για τον θάνατο πολλών κρατουμένων. Η ταινία βασίστηκε στο μυθιστόρημα του Μπέρνχαρντ ΣλινκΔιαβάζοντας στη Χάνα και διαπραγματεύεται το ζήτημα της ιστορικής μνήμης και της ατομικής ευθύνης.

Το κύμα [Die Welle - Ντένις Γκάνσελ, 2008]
Το πείραμα ενός δημοκρατικού καθηγητή Λυκείου στη σημερινή Γερμανία να διδάξει στους μαθητές του έμπρακτα το τι σημαίνει ολοκληρωτισμός στην καθημερινότητά τους βγαίνει εκτός ελέγχου με φρικτά αποτελέσματα για όλους.

Το κύμα

Τις περισσότερες από αυτές τις ταινίες μπορείτε να τις βρείτε είτε σε βιντεοκλάμπ είτε στο διαδίκτυο. Θα ήμουν ιδιαίτερα ευγνώμων αν μέσω σχολίων μού προτείνατε και άλλες ταινίες που ενδεχομένως διέφυγαν της προσοχής μου.