Alfavita Newsroom Πριν από μερικές μέρες, στις 30 του Νοέμβρη, το Ελληνοαμερικανικό Επιμελητήριο, το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθήνας, ο «μη κερδοσκοπικός οργανισμός» Endeavor Greece και η εταιρεία ΕΥ δημοσίευσαν - σε μάλλον πανηγυρικό κλίμα - τα αποτελέσματα μιας μεγάλης έρευνας που πραγματοποίησαν τους προηγούμενους μήνες σε 2.222 φοιτητές και σπουδαστές 35 πανεπιστημίων και ΤΕΙ.
Η έρευνα, με τον εύγλωττο τίτλο «Η επιχειρηματικότητα μέσα από τα μάτια των νέων: κάτι αλλάζει», είχε παρουσιαστεί μερικές μέρες πριν στα πλαίσια του 26ου Συνεδρίου «Η Ωρα της ελληνικής οικονομίας» που διοργανώνει κάθε χρόνο το Ελληνοαμερικανικό επιμελητήριο.
Πρόκειται για μια έρευνα με ενδιαφέροντα αποτελέσματα κι ακόμη πιο ενδιαφέρουσες προεκτάσεις, αν κρίνει κανείς και από το γεγονός ότι για μια απλή έρευνα συναντήθηκαν η φωνή της πρεσβείας των ΗΠΑ στην Ελλάδα, ένα πανεπιστήμιο, η ΕΥ, που αναφέρεται στο μονοπωλιακό κολοσσό Ernst&Young (που «κατέχει ηγετική θέση παγκοσμίως στο χώρο των ελεγκτικών, φορολογικών, χρηματοοικονομικών και συμβουλευτικών υπηρεσιών») και η Endeavor, που έχει να παινεύεται ότι «μέσω των γραφείων της σε 25 χώρες, εντοπίζει τους καλύτερους επιχειρηματίες που ηγούνται καινοτόμων εταιρειών με υψηλό ρυθμό ανάπτυξης, σε διάφορους τομείς και τους βοηθάει να αξιοποιήσουν τις δυνατότητές τους μέσω ενός ασυναγώνιστου δικτύου κορυφαίων επιχειρηματιών και επενδυτών», ενώ «οι 1000+ επιλεγμένοι επιχειρηματίες της παγκοσμίως (...) κατέγραψαν 8 δισ. έσοδα το 2014».
«Τελικό ζητούμενο η επόμενη γενιά»...
Λίγα παραπάνω για τις προεκτάσεις της έρευνας αυτής, που αποτυπώνει ότι στα ελληνικά πανεπιστήμια και ΤΕΙ (κυρίως στις πολυτεχνικές και οικονομικές σχολές απ' όπου και η πλειοψηφία του δείγματος) «εγκαθίσταται ένα εντεινόμενο ρεύμα υποστήριξης της επιχειρηματικότητας» (με ταυτόχρονο «σκεπτικισμό απέναντι στην επικρατούσα τάξη των επιχειρηματιών»), εξηγούν οι ίδιοι οι συντάκτες της, ήδη από την εισαγωγή τους, όπου μπαίνουν «στο ζουμί», αφού όπως λένε, «τελικό ζητούμενο είναι η επόμενη γενιά να περιλαμβάνει στις τάξεις της αφενός μια δυναμική ομάδα νέων επιχειρηματιών με όραμα και διάθεση για δημιουργία και αφετέρου μια ισχυρή πλειοψηφία που θα αντιμετωπίζει θετικά την επιχειρηματικότητα και θα στηρίζει τις προσπάθειές της». Σε απλά ελληνικά, οι συντάκτες της έρευνας λένε ότι στόχος των προσπαθειών δεν είναι άλλος απ' το να δημιουργήσουν τη νέα φουρνιά καπιταλιστών και παράλληλα μια υποταγμένη πλειοψηφία που όχι απλά δε θα αντιδρά στα σχέδια του κεφαλαίου και στην εκμετάλλευση, αλλά θα τα στηρίζει ενεργά, στο όνομα ίσως της «δημιουργικότητας», που σύμφωνα με τους φοιτητές - συμμετέχοντες αποτελεί «το κύριο κίνητρο επιχειρηματικής δραστηριοποίησης» (σε ποσοστό 66%).
Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο ότι «στις 10+1 προτάσεις για τη στήριξη της επιχειρηματικότητας» στις οποίες καταλήγει η έρευνα, γίνεται έκκληση σε ολόκληρο τον πολυπλόκαμο μηχανισμό που οι καπιταλιστές έχουν στα χέρια τους για την αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας και συνολικά του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, αφού, όπως αναφέρουν, «η κρισιμότερη πρωτοβουλία για τη βελτίωση του επιχειρηματικού κλίματος είναι η δημιουργία ενός θετικού αφηγήματος γύρω από την ποιοτική, υγιή επιχειρηματικότητα, με μεγάλες προοπτικές ανάπτυξης. Αυτό προϋποθέτει τη συστράτευση Πολιτείας, επιχειρηματικής κοινότητας, εκπαιδευτικών, μέσων ενημέρωσης αλλά και των ίδιων των νέων, σ' ένα κοινό στόχο», προτείνοντας και συγκεκριμένα μέτρα που αφορούν μαθήματα «εξοικείωσης με την επιχειρηματικότητα» από το δημοτικό (!), «πρακτικά προγράμματα προσομοίωσης δημιουργίας και διαχείρισης μιας επιχείρησης σε μικρές ομάδες φοιτητών», «μεταφορά των αναγκών των επιχειρήσεων στις εκπαιδευτικές αίθουσες» κ.ά., προγράμματα εξάλλου που εφαρμόζονται ήδη «πιλοτικά» εδώ και μια δεκαετία.
Ατενίζοντας την καπιταλιστική ανάκαμψη...
Ο στόχος, βέβαια, αυτής της προσπάθειας, στην οποία καλούν τη νεολαία να συστρατευθεί, όσο κι αν βοηθάει στην ενσωμάτωση των νέων και βάζει εμπόδια στην ταξική συνειδητοποίηση, όσο κι αν κουκουλώνει επαίσχυντα το μηχανισμό της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης (σε τέτοιο βαθμό που το 72% των συμμετεχόντων στην έρευνα να δηλώνει ότι το χαρακτηριστικό του πετυχημένου επιχειρηματία είναι το... όραμα, ένα 74% να θεωρεί ότι η επιχειρηματική επιτυχία είναι «προϊόν σκληρής δουλειάς» κι ένα μόλις 11% να θεωρεί ότι είναι προϊόν εκμετάλλευσης), δεν είναι μόνο ή κυρίως ιδεολογικός, αλλά πρωτίστως οικονομικός. Και φυσικά ανεξάρτητος από τις προθέσεις ή τη συνείδηση της πλειοψηφίας των φοιτητών, που σε ποσοστό 25% δηλώνουν ότι κριτήριό τους για να «επιχειρήσουν» είναι η «προσφορά στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας» (άγνωστο για ποιόν) ή η θέληση να ξεφύγουν από το πολλαπλά αβέβαιο μέλλον του μισθωτού και «να είναι οι ίδιοι αφεντικό του εαυτού τους», όπως δηλώνει το 46%.
Οι στόχοι αυτοί, στόχοι του κεφαλαίου, όχι μόνο δεν έχουν να κάνουν με την κάλυψη των λαϊκών αναγκών, αλλά ακριβώς αφορούν το πώς θα ξελασπώσουν το κεφάλαιο από την κρίση. Το πώς, δηλαδή, θα βρουν «διέξοδο» σε τομείς και κλάδους με μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους απ' ό,τι πριν, αλλά και πώς θα αποδώσουν «πάνω απ' το μέσο όρο» τα τεράστια συσσωρευμένα και λιμνάζοντα κεφάλαια των μονοπωλίων, που αποτελούν και την πραγματική αιτία της βαθιάς καπιταλιστικής κρίσης. Στόχος που αυτονόητα περνάει μέσα από το τσάκισμα των εργατικών - λαϊκών δικαιωμάτων (και των νέων), το φτήνεμα της εργατικής δύναμης, αλλά που απαιτεί και πολλά παραπάνω:
Απαιτεί, για παράδειγμα, η Ερευνα και η τεχνολογία να ενσωματωθούν πιο αποτελεσματικά στο μηχανισμό της εκμετάλλευσης και της καπιταλιστικής κερδοφορίας, ως βασικός μοχλός αύξησης της παραγωγικότητας - αύξησης του βαθμού εκμετάλλευσης των εργαζομένων, που αποτελεί εξάλλου «κλειδί» για την επικράτηση στο κυνήγι του καπιταλιστικού κέρδους, σε σχέση με ανταγωνιστικές ομοειδείς επιχειρήσεις (βλέπε και «Ριζοσπάστης», 18/11/15, σ. 12-13). Αυτό αποτυπώνει και το 78% των δυνητικών επιχειρηματιών που εκτιμούν πως η επιχειρηματική τους προσπάθεια πρέπει να βασίζεται στη χρήση της τεχνολογίας και το 67% στην καινοτομία. Αλλά και στις προτάσεις που καταθέτουν οι συντάκτες και που αποτυπώνουν την ανάγκη του κεφαλαίου για «ενεργή στήριξη νέων επιχειρηματικών σχημάτων από τα πανεπιστήμια», «εφαρμοσμένη έρευνα στα ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα και απλοποίηση του θεσμικού πλαισίου εμπορικής αξιοποίησής της», «επιχειρηματική αξιοποίηση της υπάρχουσας έρευνας που πραγματοποιείται στα ελληνικά πανεπιστήμια», «σύσταση κόμβων για (...) κατοχύρωση πατεντών πνευματικής ιδιοκτησίας», «οργάνωση διπλωματικών εργασιών σε επιχειρήσεις», στόχους που εξάλλου ενστερνίζεται, ιεραρχεί και προωθεί και η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ - ΑΝΕΛ, αποδεχόμενη την ατζέντα του ΟΟΣΑ για την Ερευνα και συνολικά την Εκπαίδευση. Ο στόχος αυτός απαιτεί, εξάλλου, μια μεγάλη δεξαμενή υψηλά ειδικευμένου εργατικού δυναμικού, ενσωματωμένου για τα καλά στη στρατηγική του κεφαλαίου, αφού, όπως λέει η έρευνα, θα λειτουργήσει είτε ως «πρεσβευτές της αλλαγής», αιχμή δηλαδή του δόρατος για τις καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις και τις «σταυροφορίες» στα νέα πεδία κερδοφορίας, είτε ως «δυνητικοί παίκτες», είτε ως «υποστηρικτές», ομάδα που η έρευνα εστιάζει ιδιαίτερα, αφού - όπως λέει - δεν είναι μόνο η πολυπληθέστερη (60%), αλλά και αυτή που «θα στηρίξουν ενεργά το θετικό επιχειρηματικό κλίμα τόσο ως πολίτες, όσο και ως στελέχη επιχειρήσεων του ιδιωτικού τομέα, αλλά ενδεχομένως και φορέων που περιβάλλουν τις επιχειρήσεις, όπως τράπεζες, δημόσιες υπηρεσίες κ.τ.λ.».
Ο στόχος της καπιταλιστικής ανάκαμψης απαιτεί, εξάλλου, προσέλκυση και επένδυση κεφαλαίων σε νέους και σχετικά «φρέσκους» κλάδους, με μεγαλύτερα περιθώρια κέρδους και επαναπροσανατολισμό άλλων, όπως αποτυπώνουν όχι μόνο οι πρόσφατες προτάσεις του ΣΕΒ για τις αναγκαίες καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις, αλλά και το 27% των «δυνητικών επιχειρηματιών» που θέλει να δραστηριοποιηθεί στην Πληροφορική και τις Τηλεπικοινωνίες, κάτι που σύμφωνα με την έρευνα «εξηγείται αν ληφθεί υπόψη (...) η σχετικά μικρή αρχική επένδυση ειδικά για παραγωγή λογισμικού», δηλαδή το σχετικά μικρό μέγεθος του απαραίτητου αρχικού κεφαλαίου στον κλάδο ή για την ακρίβεια σε ένα τμήμα του. Δεν είναι, εξάλλου, τυχαίο ότι μέσα στις προτάσεις των συντακτών καταγράφεται ακριβώς η ανάγκη «σύνδεσης της Ερευνας με την εθνική στρατηγική ανάπτυξης», με τη στρατηγική δηλαδή του κεφαλαίου, που στην προσπάθειά του να επανακάμψει στο διεθνή ανταγωνισμό, ιεραρχεί κλάδους όπως οι Τηλεπικοινωνίες, ο Τουρισμός, οι Υπηρεσίες, η Ενέργεια και τα Τρόφιμα - Ποτά, που άλλωστε συγκεντρώνουν και τις περισσότερες προτιμήσεις των «δυνητικών επιχειρηματιών», πολύ πάνω από την «εντυπωσιακά χαμηλή θέση» που βρίσκεται ο κλάδος της Μεταποίησης, «αντανακλώντας τη δυσκολία άντλησης κεφαλαίων». Ούτε είναι τυχαίο ότι στις προτάσεις τους οι συντάκτες της έρευνας προτείνουν την αναμόρφωση των ΜΟΚΕ (Μονάδων Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας) σε πανεπιστήμια - ΤΕΙ, με βάση την κλαδική εξειδίκευση και τη συνεργασία με κλαδικούς και κοινωνικούς φορείς, τη «δημιουργία θερμοκοιτίδων για νέες επιχειρήσεις εντός των πανεπιστημίων, με κλαδική εξειδίκευση (π.χ. αγροτοδιατροφικός τομέας, ηλεκτρονικό επιχειρείν κ.λπ.) και σε συνεργασία με κλαδικούς και χρηματοδοτικούς φορείς», αλλά και «προγράμματα εκπαίδευσης και συνεχιζόμενης κατάρτισης για νέους επιχειρηματίες σε επιλεγμένους κλάδους (π.χ. Τεχνολογία, Τουρισμός)». Γι' αυτό και η έρευνα «πανηγυρίζει», αφού ο προσανατολισμός αυτός εμπεδώνεται και τα ευρήματα δείχνουν ότι «η παραδοσιακή κυριαρχία της εστίασης φαίνεται για πρώτη φορά να αμφισβητείται από την επερχόμενη γενιά επιχειρηματιών» και αντίθετα το προφίλ των πιθανών επιχειρηματικών εγχειρημάτων είναι «εστιασμένο στη χρήση της τεχνολογίας, στην καινοτομία και την εξωστρέφεια», «με έμφαση σε τομείς που αξιοποιούν πλεονεκτήματα της χώρας», «έρχεται σε αντίθεση με το μέχρι σήμερα εσωστρεφές μοντέλο ανάπτυξης», που όπως μαθαίνουμε «υπήρξε μια από τις βασικές παθογένειες που συνέβαλαν καθοριστικά στην κρίση που εκδηλώθηκε το 2009». Αποτυπώνοντας παράλληλα και τη στρατηγική του κεφαλαίου για ακόμη μεγαλύτερο «μπουκάρισμα» στο διεθνή καπιταλιστικό ανταγωνισμό, αξιοποιώντας φυσικά και τις «βέλτιστες διεθνείς πρακτικές», κυρίως του Ισραήλ, στο οποίο η έρευνα κάνει ειδική αναφορά.
Η αλήθεια, βέβαια, είναι ότι καλά τα παραμύθια περί «τόλμης» και «οράματος» που επικαλούνται συνεχώς οι συντάκτες της έρευνας, αλλά οι νέες «σταυροφορίες» του κεφαλαίου σε τομείς και κλάδους με μεγαλύτερα ποσοστά κέρδους και μάλιστα σε διεθνές επίπεδο δεν μπορούν παρά να γίνουν με τη σχετική ασφάλεια και τις «πλάτες» του καπιταλιστικού κράτους, με την ακόμα πιο ενεργή και πολύπλευρη στήριξή του. Γι' αυτό και η «γκρίνια» των ανυπόμονων μελλοντικών επιχειρηματιών, που σε ποσοστό 78% θεωρούν ότι το κράτος είναι «λίγο ή καθόλου φιλικό προς την επιχειρηματικότητα». Ενώ χαρακτηριστικό είναι κι ένα εκ πρώτης όψεως αντιφατικό σημείο που εντοπίζει η έρευνα: ότι δηλαδή ενώ το 65% θεωρεί ως βασική δυσκολία για την έναρξη επιχείρησης την έλλειψη κεφαλαίων, ταυτόχρονα ένα σχετικά μικρότερο ποσοστό (45%) θεωρεί ότι η παρέμβαση του κράτους πρέπει να είναι πρωτίστως άμεσα οικονομική (επιδοτήσεις σε νέους επιχειρηματίες), σε σχέση με το 63% που θέλει «μείωση της γραφειοκρατίας» κι ένα 48% που ζητάει «βελτίωση του θεσμικού περιβάλλοντος». Θωράκιση δηλαδή της κερδοφορίας με όλους τους δυνατούς τρόπους και «αποτελεσματικό» κράτος - βοηθός της καπιταλιστικής κερδοφορίας, αφού βέβαια τα 7 προηγούμενα χρόνια η τιμή της εργατικής δύναμης πήγε στα τάρταρα, ενώ και το καπιταλιστικό κράτος βρίσκεται με άδεια ταμεία, μετά και τον προηγούμενο γύρο προκλητικής στήριξης των καπιταλιστών. Και βέβαια με την «υποσημείωση» των συντακτών της έρευνας, που στις προτάσεις τους αναπαράγουν όλες τις γνωστές προκλητικές απαιτήσεις των καπιταλιστών όπως: «εισαγωγή φορολογικών κινήτρων για επενδύσεις σε νεοφυείς επιχειρήσεις», «απαλλαγή από ΦΠΑ και εργοδοτικές εισφορές για τους πρώτους 24 μήνες λειτουργίας» (!), «καθιέρωση νέας μορφής επιχειρηματικής οντότητας αποκλειστικά για φοιτητές/ερευνητές (...) με κύριο χαρακτηριστικό το χαμηλό ρίσκο ως προς τις διαδικασίες δημιουργίας, λειτουργίας, παύσης», «διευκόλυνση συμμετοχής σε ευρωπαϊκά προγράμματα (...) και αύξησης διαθέσιμου ποσού για δαπάνες μισθοδοσίας», «κάλυψη τραπεζικού δανεισμού σε start-up». Κάτι σαν να λέμε «και τα ποτά κερασμένα» για τους κατά τ' άλλα «τολμηρούς» καπιταλιστές, που απαιτούν εδώ και τώρα ακόμη περισσότερες ανατροπές στις εργασιακές σχέσεις και χτύπημα των δικαιωμάτων της εργατικής τάξης.
«Χαμένα μυαλά» για ποιον;
Εν κατακλείδι, η έρευνα και οι προτάσεις που τη συνοδεύουν, εκφράζουν ακριβώς κάποιους από τους στόχους του κεφαλαίου, στόχοι που αντιστρατεύονται τα συμφέροντα της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων, αλλά και της νεολαίας που προέρχεται από αυτή. Αυτοί οι στόχοι, διαθλασμένα και φυσικά κάθε άλλο παρά αυθόρμητα, αλλά αντίθετα υπό την επιρροή ολόκληρου του πολυπλόκαμου μηχανισμού που έχουν στα χέρια τους οι καπιταλιστές (κράτος, εκπαίδευση, ΜΜΕ και πρώτα απ' όλα την ίδια την παραγωγή), αντανακλούν και στις συνειδήσεις φοιτητών και σπουδαστών, που σε μεγάλο βαθμό θεωρούν ότι η ικανοποίηση των αναγκών τους συνδέεται ή και ταυτίζεται με τους στόχους του κεφαλαίου, ότι είναι δρόμος που μπορεί να προσφέρει διέξοδο ατομική και κοινωνική. Κρύβοντας παράλληλα και το πού βρίσκεται η πραγματική διέξοδος και γι' αυτό το τμήμα της νεολαίας: στην κατάργηση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας στα συγκεντρωμένα μέσα παραγωγής και την αντικατάστασή της με την κοινωνική ιδιοκτησία, με κεντρικό σχεδιασμό και εργατικό έλεγχο, στην οικονομία και κοινωνία που θα έχει στο επίκεντρό της όχι το κεφάλαιο και το κέρδος, αλλά τις εργατικές - λαϊκές ανάγκες. Και γι' αυτό το λόγο θα αξιοποιεί και θα «απογειώνει» σχεδιασμένα όλες τις τεράστιες σύγχρονες δυνατότητες της επιστήμης και της τεχνολογίας, την υψηλή ειδίκευση των εργαζομένων, επιστημόνων, ερευνητών, αντί να τις στοιβάζει στη «βιτρίνα» της καπιταλιστικής κοινωνίας, προς αναζήτηση εκμεταλλευτών και «μεγαλοεπενδυτών».
Καινοτομία... 130 ετών
Οσο κι αν οι συντάκτες της έρευνας, όπως και συνολικά οι καπιταλιστές, το πολιτικό τους προσωπικό, τα αστικά ΜΜΕ κ.τ.λ., αποτυπώνουν το «φαινόμενο των start-up» σαν «κάτι πραγματικά πρωτόγνωρο», «εντελώς καινούργιο», «διέξοδο από την κρίση» και άλλα τέτοια και παρά τις όποιες νέες διαστάσεις του φαινομένου, που ξεφεύγουν από τους σκοπούς του άρθρου, η «κεντρική ιδέα» δεν είναι και τόσο νέα. Στην πραγματικότητα, συνδέεται ακριβώς με τους νόμους της καπιταλιστικής παραγωγής, τις ανάγκες και τους όρους αναπαραγωγής του κεφαλαίου από... γενέσεώς του, έτσι όπως ακριβώς αποτυπώνονται και στο παρακάτω απόσπασμα από τον τρίτο τόμο του «Κεφαλαίου» (σ. 327). Ελεγε ο Μαρξ:
«Η παραγωγή σταματάει, όχι επειδή έχουν ικανοποιηθεί οι ανάγκες, αλλά όταν το σταμάτημα αυτό το απαιτούν η παραγωγή του κέρδους και η πραγματοποίησή του.
Αν πέσει το ποσοστό του κέρδους, τότε, από τη μια μεριά το κεφάλαιο εντείνει τις δυνάμεις του για να μπορέσει ο ξεχωριστός κεφαλαιοκράτης, χρησιμοποιώντας καλύτερες μέθοδες κ.λπ., να συμπιέσει την ατομική αξία της μονάδας του εμπορεύματός του κάτω από τη μέση κοινωνική αξία του και να βγάλει έτσι, με δοσμένη την αγοραία τιμή, ένα έκτακτο κέρδος. Από την άλλη μεριά, αναπτύσσεται η κερδοσκοπία και η γενική εύνοια της κερδοσκοπίας από τις μανιώδεις προσπάθειες, με νέες μέθοδες παραγωγής, με νέες επενδύσεις κεφαλαίου, με νέες τυχοδιωκτικές περιπέτειες να εξασφαλίσουν κάποιο έκτακτο κέρδος, που να είναι ανεξάρτητο από το γενικό μέσο όρο και που να υψώνεται πάνω από αυτόν.
Το ποσοστό του κέρδους, δηλαδή η ανάλογη προσαύξηση του κεφαλαίου, έχει σημασία πριν απ' όλα για όλες τις νέες καταβολάδες κεφαλαίου που σχηματίζονται αυτοτελώς. Και αν ο σχηματισμός κεφαλαίων περιερχόταν αποκλειστικά στα χέρια λίγων, έτοιμων μεγάλων κεφαλαίων, για τα οποία η μάζα του κέρδους ισοσταθμίζει το ποσοστό του κέρδους, θα έσβηνε γενικά το ζωογόνο πυρ της παραγωγής. Θα αποκοιμούνταν. Το ποσοστό του κέρδους είναι η κινητήρια δύναμη στην κεφαλαιοκρατική παραγωγή...».
Τ. Γαλ.
Πηγή: Ριζοσπάστης
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 25/11
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
