Οι «screenagers» δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν

Η δυνατότητα της τεχνολογίας να προσαρμόζεται στην καθημερινή ρουτίνα των ανθρώπων κάνει ακόμη πιο δύσκολη τη διαδικασία σχηματισμού νέων μνημών. Ο εγκέφαλος λειτουργεί όπως ο υπολογιστής: έχει την προσωρινή μνήμη για να εκτελεί τις τρέχουσες εργασίες και τη μεγαλύτερη και βαθύτερη μνήμη, στην οποία πρέπει να περάσουν οι πληροφορίες ούτως ώστε να απομνημονευθούν, τονίζει ο Νίκολας Καρ στο βραβευμένο βιβλίο «The Shallows».

Θα έχω την προσοχή σου για οκτώ δευτερόλεπτα. Το 2000 ήταν δώδεκα, αλλά έπεσε στα οκτώ. Αυτό είναι το θέμα. Αν διαβάζεις το κείμενο στο χαρτί, τα πράγματα θα είναι καλύτερα. Αν το διαβάζεις στην οθόνη του υπολογιστή, πιθανότατα στο διπλανό παράθυρο παρακολουθείς το mail, ενδεχομένως τη ροή καταχωρήσεων στον λογαριασμό σου στο Facebook και το Twitter και, αν είσαι γνήσιος επαγγελματίας του σήμερα, δίνεις μεγάλη βαρύτητα στο LinkedIn. Είσαι ακόμη εδώ; Ωραία. Η ηλικία σου παίζει ρόλο, καθώς στους νέους το πρόβλημα είναι μεγαλύτερο. Σύμφωνα με έρευνα του Pew Research Center στις ΗΠΑ, περισσότεροι από 2.400 εκπαιδευτικοί θεωρούν ότι οι μαθητές έχουν μεγαλύτερη δυσκολία συγκέντρωσης από προηγούμενες γενιές. Το 87% εξ αυτών συμφωνούν με την άποψη ότι οι ψηφιακές τεχνολογίες του σήμερα συμβάλλουν στη δημιουργία μίας γενιάς με προσοχή που αποσπάται εύκολα.

Αν δεν σε έχει ήδη οδηγήσει αλλού ο ειρμός της σκέψης, αν συνεχίζεις να διαβάζεις αυτό εδώ το κείμενο, τότε καταλαβαίνεις ότι η χρήση των κοινωνικών δικτύων και των μηνυμάτων στο κινητό συναποτελούν μία διαδικασία συνεχούς εξοικείωσης και επικοινωνίας με μικρά και σύντομα κείμενα. Οι σκέψεις, θέσεις και απόψεις που αναπτύσσονται σε εκτεταμένα πονήματα ενδέχεται να αποτελούν για σένα μία ενασχόληση του παρελθόντος, απαραίτητη μόνο για πολύ ειδικές περιπτώσεις.

Οπως εξηγεί στο βραβευμένο βιβλίο «The Shallows» ο Νίκολας Καρ, η δυνατότητα της τεχνολογίας να προσαρμόζεται στις καθημερινές ρουτίνες των ανθρώπων κάνει ακόμη πιο δύσκολη τη διαδικασία σχηματισμού νέων μνημών. Σύμφωνα με τον Καρ, ο εγκέφαλος λειτουργεί όπως ο υπολογιστής: έχει την προσωρινή μνήμη για να εκτελεί τις τρέχουσες εργασίες και τη μεγαλύτερη και βαθύτερη μνήμη, στην οποία πρέπει να περάσουν οι πληροφορίες ούτως ώστε να απομνημονευθούν. Οπως αναφέρει ο Καρ, «οποιαδήποτε διάσπαση της προσοχής στις διεργασίες της προσωρινής μνήμης -όπως ο έλεγχος του mail ή η αποστολή ενός μηνύματος στο κινητό την ώρα που διαβάζετε ένα άρθρο- μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τη διαγραφή των πληροφοριών προτού αυτές μεταφερθούν για απομνημόνευση». Ο νευροεπιστήμονας Μάικλ Μέρτσενιχ υποστηρίζει στο βιβλίο του Καρ ότι η τεχνολογία επαναπρογραμματίζει μαζικά τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο εγκέφαλός μας. Το πέρασμα από το χαρτί στην οθόνη δημιουργεί μία νέα πραγματικότητα με άμεσες επιπτώσεις στην ανθρώπινη συνείδηση.

Το ζήτημα που πραγματεύεται ο Καρ επιβεβαιώνεται και από την ψυχίατρο Στέλλα Χρηστίδη, υπεύθυνη για το τμήμα Διαδικτύου του «18 Ανω», μονάδας απεξάρτησης του ΨΝΑ: «Ισχύει αυτός ο προβληματισμός που θέτετε για το ζήτημα της συγκέντρωσης. Εδώ εγείρεται το ερώτημα εάν αυτή η διαταραχή στη συγκέντρωση προϋπήρχε της χρήσης του υπολογιστή ή εμφανίστηκε μετά. Σε ένα μεγάλο ποσοστό, στις περιπτώσεις που αντιμετωπίζουμε, προϋπήρχε το σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας. Δηλαδή, ένα μεγάλο ποσοστό ατόμων που εμφανίζουν τα συμπτώματα του συνδρόμου αντιμετωπίζουν και εξάρτηση από τη χρήση του υπολογιστή. Η αλήθεια είναι ότι είμαστε στη φάση της έρευνας σε αυτόν τον τομέα. Κάποιοι όμως λένε μήπως τελικά είναι και αποτέλεσμα. Σε ένα μεγάλο ποσοστό εμφανίζεται να είναι. Βλέπουμε δηλαδή ότι η πολύωρη χρήση υπολογιστών που ξεκινά από μικρή ηλικία σε έναν εγκέφαλο που δεν έχει αναπτυχθεί ακόμη φαίνεται ότι έχει επίδραση στις ικανότητες συγκέντρωσης, στη μνήμη, στην προσοχή, συν το γεγονός ότι μαθαίνουν να είναι μόνο εκεί και δεν αναπτύσσουν σωστά τις κοινωνικές δεξιότητες. Οπότε το θέμα της συγκέντρωσης στους ενήλικες που βλέπουμε εμείς, που είναι πάρα πολύ διαταραγμένο, σας επιβεβαιώνω ότι ισχύει σε πολύ μεγάλο ποσοστό. Το δικό μας τμήμα είναι από 18 και άνω, περισσότεροι εξ αυτών φοιτητές, οι οποίοι τα έχουν παρατήσει. Ειδικά τα παιδιά που είναι 14 ώρες καθημερινά στον υπολογιστή φτάνουν στο σημείο να μην ξέρουν τι μέρα είναι, μπερδεύονται. Χάνουν τα ραντεβού τους, δεν έρχονται στην ώρα τους. Και βέβαια, δεν μιλάμε μόνο για τον υπολογιστή. Μιλάμε για οθόνες. Είναι και η τηλεόραση μέσα, γενικότερα είναι η οθόνη που επηρεάζει τον εγκέφαλο. Ξέρουμε πλέον ότι ένας εγκέφαλος αναπτύσσεται μέχρι τα 22-23. Μέχρι τότε πλάθεται και ότι ερέθισμα παίρνει είναι πολύ σημαντικό στην εξέλιξή του».

Ο μύθος του πολυπράγμονος ανθρώπου

Μία από τις πιο σημαντικές εκφάνσεις του μύθου γύρω από τον Ναπολέοντα τον εμφανίζει ως πολυπράγμονα, να μπορεί να υπαγορεύει πολλές επιστολές ταυτόχρονα. Σύμφωνα με τον μύθο ή την πραγματικότητα, αυτή του η ικανότητα ήταν που τον έκανε να ξεχωρίζει και στο πεδίο της μάχης. Δηλαδή το γεγονός ότι μπορούσε να καθοδηγεί τις διαφορετικές μονάδες του στρατού του, αναλύοντας τα δεδομένα για κάθε μία από αυτές ταυτόχρονα. Στη σημερινή εποχή, η έννοια του «multitasking» (πολυ-επεξεργασία) αποτελεί το αντίβαρο στη μείωση της ικανότητας συγκέντρωσης και κατ’ επέκταση της εμβάθυνσης. Σύμφωνα με το βιβλίο του Ρίτσαρντ Γουάτσον, «Future Minds», η γενιά των «screenagers» αρέσκεται να κάνει πολλά πράγματα παράλληλα, να εξατομικεύει τις εμπειρίες της, να διαβάζει κείμενα με μη γραμμικό τρόπο, να βλέπει εικόνες και από αυτές να παίρνει τις «χίλιες λέξεις». Για τη γενιά αυτή η μνήμη είναι το πεδίο αναζήτησης του Google, ενώ οι προσωπικές σχέσεις περνούν μέσα από τις οθόνες. Οπως αναφέρει χαρακτηριστικά το βιβλίο, «η εικονικότητα διαγράφει την ανάγκη για απευθείας ανθρώπινη επαφή και αυτό σημαίνει ότι μία ολόκληρη γενιά ανατρέφεται προτιμώντας να αντιμετωπίζει μία μηχανή παρά έναν άνθρωπο». Η άγνοιά της για το παρελθόν διευρύνεται και μαζί της η ευρύτερη κατανόηση των κοσμοϊστορικών γεγονότων, την ώρα που ένα Like είναι αρκετό για ένα ευτυχισμένο παρόν.

Την ίδια ώρα, αναπτύσσεται η γενιά των «iKidz» που είναι σήμερα κάτω των 10 ετών και που στα πέντε τους χρόνια γνωρίζουν ήδη το Google ως ρήμα. Οπως καταγράφεται στο βιβλίο «Future Minds», αυτή είναι η γενιά που δεν μπορεί να ξεχωρίσει το εικονικό από το πραγματικό περιβάλλον. Η τεχνολογία και το Διαδίκτυο αποτελούν την παιδική χαρά και, δεδομένα, η πολυπραγμοσύνη θα αποτελέσει έμφυτο χαρακτηριστικό αυτής της νέας γενιάς. Αρκετοί μελετητές του εγκεφάλου και της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όμως, αμφισβητούν την ύπαρξη της δυνατότητας εκτέλεσης πολλών εργασιών ταυτόχρονα. Οπως αναφέρει ο καθηγητής του ΜΙΤ και νευροεπιστήμονας Ερλ Μίλερ, «οι άνθρωποι δεν μπορούν να κάνουν πολλά πράγματα ταυτόχρονα και, όταν το πιστεύουν, απλώς ξεγελούν τον εαυτό τους». Σύμφωνα με τον δρα Μίλερ, αυτό που συμβαίνει είναι απλώς η μετακύλιση της προσοχής από τη μία δραστηριότητα στην επόμενη, δίχως να συμβαίνει τίποτα παραπάνω από ένα πράγμα την κάθε φορά. Οπως υποστηρίζει ο καθηγητής, «αλλάζοντας από τη μία εργασία στην άλλη, νομίζεις ότι έχεις στο μυαλό σου παράλληλα όσα πράγματα κάνεις. Στην πραγματικότητα, όμως, κάνεις μόνο ένα».

Εικονική πραγματικότητα

Ερευνητές, αναφερόμενοι στους έφηβους του σήμερα, τους αποκαλούν «screenagers», συνδυάζοντας στα αγγλικά τις λέξεις οθόνη και έφηβος, και εστιάζουν στο γεγονός ότι προτιμούν να κάθονται μπροστά στην οθόνη, χάνοντας τα όρια που κάνουν διακριτή την εικονική πραγματικότητα. Ομως, αυτή αποτελεί μόνο μία όψη της χρήσης των υπολογιστών. Κανείς δεν μπορεί να τη διαχωρίσει από τη λελογισμένη χρήση και τη διάχυση της γνώσης που προσφέρουν. Πολύ περισσότερο, το φουτουριστικό μέλλον των νέων τεχνολογιών, ήδη, υπόσχεται την προέκταση της απομνημόνευσης με τεχνητά μέσα, που ενδέχεται να κάνει πραγματικότητα τη σκηνή από την ταινία «Μάτριξ», όπου η Τρίνιτι καλεί τον χειριστή της και του ζητά να της «περάσει», μέσα σε δευτερόλεπτα, τις απαραίτητες γνώσεις για τον χειρισμό ενός ελικοπτέρου... Ως αντίδοτο στην προσκόλληση στην οθόνη, η κ. Χρηστίδη προτρέπει τους γονείς να καθοδηγήσουν τα παιδιά να μάθουν να αναπτύσσουν κοινωνικές δραστηριότητες. Να τους δίνουν κατεύθυνση προς την άθληση, τις τέχνες. Να ασχοληθούν με κάτι άλλο. Και να είναι μαζί τους.

Οι συνέπειες της οθόνης στον εγκέφαλο των μικρών παιδιών

Αναμφίβολα, οι οθόνες είναι γύρω μας για να μείνουν και η μόνη υγιής απάντηση είναι η προσπάθεια για καλύτερη δυνατή αξιοποίησή τους, η μετατροπή της σχέσης παθογένειας σε δημιουργίας. Oσο και αν φαντάζει δύσκολο πολλοί ερευνούν αυτό το πεδίο, επιχειρώντας να ανακαλύψουν τη σωστή δοσολογία, τη σύνθεση των καθημερινών οδηγιών χρήσης. O ελληνικής καταγωγής Δημήτρης Χρηστάκης, καθηγητής παιδιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Ουάσιγκτον, έχει συνυπογράψει το βιβλίο «Elephant in the Living Room: Make Television Work for Your Kids» και έχει ασχοληθεί εκτεταμένα με τις επιπτώσεις των οθονών στην ανάπτυξη του παιδικού εγκεφάλου. Οι έρευνές του εστιάζουν στη δημιουργική ενασχόληση των παιδιών με τις οθόνες, ούτως ώστε να παράγονται επωφελή αποτελέσματα για την αναπτυξιακή διαδικασία. Oπως αναφέρει στην «Κ», «υπάρχει αυτή η δυνατότητα και πρέπει να υπάρχει γιατί οι συσκευές αυτές δεν πρόκειται να φύγουν. Είναι εδώ και θα είναι μαζί μας για πολύ καιρό ακόμη. Τα παλιά και τα νέα μέσα αποτελούν μέρος της ζωής μας και η πραγματική ερευνητική ατζέντα είναι να βρούμε τους τρόπους να τα χρησιμοποιούμε με υγιές τρόπο. Για παράδειγμα, ζητάμε από τους γονείς να αντικαταστήσουν τα βίαια προγράμματα με ποιοτικά».

Oπως μας είπε ο δρ Χρηστάκης, «σύμφωνα με έρευνες που έχουμε κάνει, όσο περισσότερη τηλεόραση βλέπουν τα παιδιά κάτω από την ηλικία των τριών, τόσο πιθανότερο είναι να εμφανίσουν προβλήματα συγκέντρωσης στο σχολείο. Ειδικότερα, για κάθε ώρα που βλέπουν τηλεόραση ημερησίως, οι πιθανότητες εμφάνισης προβλήματος συγκέντρωσης αυξάνονται κατά 10%. Επίσης, ανακαλύψαμε ότι αν υπάρχει μεγαλύτερη διέγερση της διανοητικής διαδικασίας στα παιδιά, όπως η ανάγνωση από τους γονείς, οι επισκέψεις σε μουσεία, κτλ., μειώνονται οι πιθανότητες εμφάνισης διάσπασης της προσοχής. Συγκεκριμένα, κάθε ώρα διέγερσης της διανοητικής διαδικασίας μειώνει την πιθανότητα κατά 30%. Αυτές είναι οι δύο όψεις του προβλήματος. Υπάρχουν συγκεκριμένα πράγματα που μπορούμε να κάνουμε νωρίς στη ζωή του παιδιού μας και να ενισχύσουμε την ικανότητα συγκέντρωσης και το αντίθετο. Πολύ περισσότερο, το περιεχόμενο, αυτά που βλέπουν τα παιδιά στην τηλεόραση είναι κομβικό γι’ αυτή τη διαδικασία. Ποιοτικά εκπαιδευτικά προγράμματα δεν αυξάνουν την πιθανότητα εμφάνισης διάσπασης της προσοχής, σε αντίθεση με βίαια προγράμματα, τα οποία αυξάνουν την πιθανότητα κατά 110%».

Στο ερευνητικό πεδίο του δρος Χρηστάκη είναι και η χρήση tablets από παιδιά κάτω των δύο ετών. Και αν σε κάποιους μπορεί να φαντάζει υπερβολή, για τους πιο «φρέσκους γονείς» μάλλον αποτελεί μία διασκεδαστική πραγματικότητα, καθώς δεν αργούν τα παιδιά να πάρουν στα χέρια τους τα κινητά και τις ταμπλέτες πριν ακόμη βγάλουν τις πάνες ή παρατήσουν την πιπίλα. Σύμφωνα με τον δρα Χρηστάκη, «ακόμη γνωρίζουμε πολύ λίγα σε σχέση με το πώς οι ταμπλέτες και οι υπόλοιπες διαδραστικές τεχνολογίες επηρεάζουν τις διανοητικές ικανότητες των παιδιών. Η έρευνα είναι αδύνατον να ανταγωνιστεί τους ρυθμούς με τους οποίους προχωρά η τεχνολογία και αυτές οι συσκευές είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς. Κατά την άποψή μου, υπάρχει ένας έμμεσος και ένας άμεσος τρόπος με τον οποίο τα μέσα επηρεάζουν τη συμπεριφορά και την ανάπτυξη του παιδιού. Ο άμεσος βασίζεται στο περιεχόμενο που βλέπουν τα παιδιά και στις μορφές, τις πλατφόρμες με τις οποίες έρχεται σε επαφή με αυτό. Αυτό που βλέπουμε επηρεάζει τον τρόπο που ενεργούμε, τουλάχιστον στην περίπτωση των παιδιών. Ο έμμεσος τρόπος ορίζεται από τις δραστηριότητες που εκτοπίζονται. Για να το πω απλά, όσες ώρες ασχολούνται με τις οθόνες αφαιρούνται από άλλες δραστηριότητες, που δυνητικά θα μπορούσαν να είχαν αναπτυξιακά οφέλη».

Στην έρευνά του ο δρ Χρηστάκης συγκρίνει την παρακολούθηση τηλεόρασης και την ενασχόληση με ταμπλέτες, εξετάζοντας στοιχεία όπως η διάδραση, η παραμετροποίηση, η πρόοδος, η φορητότητα, η ανάδραση και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι αν αυτοί ενυπάρχουν, τότε μπορεί να γίνει αποδεκτή η χρήση των ταμπλετών, «για μισή με μία ώρα ημερησίως. Τα μικρά παιδιά είναι ξύπνια 8 με 12 ώρες κάθε ημέρα. Υπάρχουν πολύ σημαντικά πράγματα για να κάνουν και να μάθουν σε αυτό το χρονικό διάστημα».