Οι φονικές καταστροφές του τελευταίου διαστήματος, από την Ελλάδα έως το Χονγκ Κογκ, εγκαινιάζουν ένα νέο modus vivendi στις σχέσεις των ανθρώπων με τη φύση και καθιστούν επιτακτική ανάγκη τη βίαιη προσαρμογή τους στις νέες κλιματικές συνθήκες. Στη μικρο-κλίμακα του θεσσαλικού κάμπου, αστάθμητο παράγοντα για τη ζωή και την ευημερία των ανθρώπων του αποτελούν οι «διαθέσεις» του ποταμού Πηνειού, «ευχή» και «κατάρα» για τον κάμπο.
Η θωράκιση πάντως της περιοχής με αντιπλημμυρικά έργα μεγαλύτερης αντοχής από ό, τι στο παρελθόν, χωρίς «εκπτώσεις» στην ποιότητά τους, η εγκατάλειψη του εφησυχασμού και της χαλαρότητας από όλους (πολίτες, κυβερνήσεις, τοπική αυτοδιοίκηση, λοιπούς…), ο σχεδιασμός και η οργάνωση είναι «σταθερές» για να βαδίσουμε με σχετική ασφάλεια σε ένα ιδιαίτερα επισφαλές περιβάλλον.
Ας μη λησμονούμε άλλωστε ότι ο θεσσαλικός κάμπος με τη μικρή ή μεγάλη, αναλόγως των καιρικών συνθηκών, παραγωγικότητά του διατρέφει το ένα τέταρτο περίπου του πληθυσμού της χώρας και η ετήσια σοδειά του αποτελεί «βαρόμετρο» για την ελληνική οικονομία και το εύρος των εισαγωγών.
Στο κείμενο που ακολουθεί παρακολουθούμε τις πρωτοβουλίες της τελευταίας κυβέρνησης του Ελευθέριου Βενιζέλου (1928-1932) να αντιμετωπίσει το οξύ πρόβλημα που ανέκυπτε συχνά εξαιτίας της υπερχείλισης του Πηνειού από τις πλημμύρες και να αυξήσει την παραγωγή δημητριακών στο θεσσαλικό κάμπο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι παρεμβάσεις της κυβέρνησης Βενιζέλου με την εκτέλεση μεγάλων παραγωγικών έργων (κυρίως στην πεδιάδα της Μακεδονίας) την περίοδο αυτή απέδωσαν καρπούς μόλις το 1957 όταν επιτεύχθη η επιδιωχθείσα αυτάρκεια χάρη και στις πρωτοβουλίες των πρωτοπόρων γεωπόνων της εποχής.
Τα στοιχεία που επισυνάπτονται εδώ αντλήθηκαν από το ψηφιακό αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», το οποίο μελέτησα διαδικτυακά. Αποτελεί δε εξαιρετικό «εργαλείο» για τη μελέτη της περιόδου με τον αμητό των πληροφοριών του.
Στο θεσσαλικό κάμπο, λοιπόν, η αναγκαιότητα πραγματοποίησης έργων για την εκμετάλλευση του ποταμού Πηνειού για αρδευτικούς σκοπούς είχε διαπιστωθεί από τις αρχές του περασμένου αιώνα. Ενδεικτικά, σε αναφορά του προς τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο, με ημερομηνία 11 Οκτωβρίου 1910, ο Κωνσταντίνος Γράτσος, κάτοικος Αρτοτίνας Δωρίδας, αφού επισήμανε ότι μέχρι τότε δεν είχε εκτελεστεί κανένα έργο για την εκμετάλλευση του ποταμού, ανέλυσε το σχέδιό του για την ανύψωση της στάθμης των νερών του Πηνειού, ώστε να καταστεί δυνατή η ύδρευση ολόκληρης της θεσσαλικής πεδιάδας. Στο τέλος της επιστολής του προς τον Βενιζέλο, ο Γράτσος παρακαλούσε τον Έλληνα πρωθυπουργό να λάβει υπόψη την πρότασή του.
Παράλληλα, ήδη από το 1887, η μειωμένη παραγωγικότητα του θεσσαλικού κάμπου εξαιτίας των καταστροφικών πλημμυρών του Πηνειού είχε αποτελέσει αντικείμενο πολλαπλών μελετών που εκπονήθηκαν κατά καιρούς από διάφορους μηχανικούς, ημεδαπούς και αλλοδαπούς. Ωστόσο, οι ελληνικές κυβερνήσεις λόγω των πολεμικών συρράξεων στις οποίες συμμετείχε η χώρα αδυνατούσαν να επιλύσουν το πρόβλημα και να αναλάβουν έργα ακόμη και τοπικού ή προσωρινού χαρακτήρα προς ανακούφιση των Θεσσαλών καλλιεργητών. Έως την περίοδο που εξετάζεται, είχαν ανεγερθεί μόνο προστατευτικά αναχώματα για τη συγκράτηση των νερών του Πηνειού από ιδιώτες, ιδιοκτήτες παρόχθιων γαιών, που κάλυπταν το τελευταίο τμήμα της διαδρομής του Πηνειού στην πεδιάδα της Λάρισας, από το Κουλούρι έως τη Μπάκραινα (Γυρτώνη)1.
Σε υπόμνημα της 10ης Δεκεμβρίου 1928 προς την κυβέρνηση Βενιζέλου, η επιτροπή των ενώσεων των γεωργικών πιστωτικών συνεταιρισμών Θεσσαλίας επανέφερε το ζήτημα της τάχιστης εκτέλεσης προσωρινών αντιπλημμυρικών έργων, αλλά και της επίσπευσης των υδραυλικών έργων Θεσσαλίας για την προστασία των καλλιεργήσιμων εδαφών του θεσσαλικού κάμπου. Είχαν προηγηθεί οι καταστροφές του Δεκεμβρίου 1927 από τις πλημμύρες του Πηνειού2.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, η απουσία παραγωγικών έργων στη θεσσαλική πεδιάδα ‒είτε επρόκειτο για αρδευτικά έργα, όπως αυτά που είχε προτείνει ο Γράτσος, είτε κυρίως για αντιπλημμυρικά‒ ήταν εμφανής. Σε αναφορές της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Γεωργίας της περιόδου αυτής τονιζόταν ότι από τις υπερχειλίσεις του Πηνειού ποταμού και τα ορμητικά νερά των σχηματιζόμενων χειμάρρων του κατακλύζονταν κάθε χρόνο περί τα 950.000 στρέμματα γαιών. Επιπλέον, τα έλη κάλυπταν μία επιφάνεια 170.000 στρεμμάτων. Κατά συνέπεια, οι μισές από τις διαθέσιμες προς καλλιέργεια εκτάσεις μπορούσαν να αξιοποιηθούν, καθώς ένα ποσοστό περίπου 10% των γαιών αποτελούσαν εδάφη που βρίσκονταν μόνιμα σε κατάκλιση (ελώδεις εκτάσεις), ενώ πάνω από 40% των εδαφών ήταν υδρόπνικτα, δηλαδή σε περιοδική κατάκλιση, ακατάλληλα να καλλιεργηθούν3.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι η πραγματοποίηση αντιπλημμυρικών έργων και στην περιοχή της Θεσσαλίας ήταν ζήτημα μείζονος σημασίας για την τελευταία κυβέρνηση Βενιζέλου, καθώς θα συντελούσε αφενός μεν στην εντυπωσιακή αύξηση της επιφάνειας των καλλιεργήσιμων γαιών και της στρεμματικής τους απόδοσης, αφετέρου δε στην καταπολέμηση της ελονοσίας, που μάστιζε τον ντόπιο πληθυσμό4.
Τα αναγκαία αντιπλημμυρικά έργα στη Θεσσαλία έπρεπε να επικεντρωθούν στη διευθέτηση της κοίτης του Πηνειού και των χειμάρρων του.5 Γι’ αυτό, η νεοσύστατη Υπηρεσία Τεχνικών Έργων του Υπουργείου Γεωργίας προέκρινε τον καθαρισμό του Πηνειού από όλα τα φράγματα αλιείας και τις παροχετεύσεις καθώς και από τις τεράστιες προσχώσεις στις εκβολές του ποταμού και τα νησίδια.6
Τη δαπάνη για την ολοκλήρωση των προσωρινών έργων που αφορούσαν στη διαρρύθμιση της κοίτης του Πηνειού ανέλαβε ο Αναγκαστικός Πανθεσσαλικός Συνεταιρισμός που ίδρυσαν οι αγρότες των νομών Λάρισας και Τρικάλων, όπως αναφέρει η οικονομική έκθεση του Διευθυντή της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Γεωργίας Άρη Τσαλίκη, στην οποία επισυνάφθηκε αντίγραφο του υπομνήματος που υπέβαλε ο Τσαλίκης στους πληρεξούσιους των δύο νομών7 καθώς και του πρωτοκόλλου ίδρυσης του συνεταιρισμού.8
Τα παραπάνω έργα βελτίωσαν την αποχετευτική ικανότητα του Πηνειού στο τριπλάσιο περίπου και απέτρεψαν ζημίες σε καλλιέργειες εξαιτίας των πλημμυρών. Οι Θεσσαλοί αγρότες συνειδητοποίησαν τα οφέλη που προέκυψαν από τα έργα, καθώς την προηγούμενη χρονιά πλημμύρες ίδιας έντασης είχαν προξενήσει καταστροφές άνω των πεντακοσίων εκατομμυρίων δραχμών στις εσοδείες τους9. Ανάλογα αυξήθηκε και η δυνατότητα απορροής των υδάτων του Πηνειού10.
Το μέγεθος, εξάλλου, των ωφελειών που θα προσπορίζονταν οι Θεσσαλοί αγρότες από την ολοκλήρωση των μεγάλων αντιπλημμυρικών έργων του Πηνειού ανέδειξε σε μεταγενέστερη έκθεσή του ο Τσαλίκης, στην οποία ανέφερε ότι τα προσωρινά έργα που πραγματοποιήθηκαν αντιστοιχούσαν μόνο στο ένα έβδομο των προβλεπόμενων για τον Πηνειό.11 Στο ίδιο συμπέρασμα είχαν καταλήξει σε έκθεσή τους και οι μηχανικοί Σίνος, Βοΐλας και Γεωργαλάς, οι οποίοι συνιστούσαν ανεπιφύλακτα τη συνέχιση του προγράμματος αντιπλημμυρικών έργων επί του ποταμού Πηνειού, που είχε καταρτίσει και θέσει σε εφαρμογή η Διεύθυνση Τεχνικών Έργων του Υπουργείου Γεωργίας12.
Τα εγγειοβελτιωτικά έργα, ωστόσο, που ολοκληρώθηκαν στην περιοχή της Θεσσαλίας κατά την περίοδο αυτή δεν ήταν της ίδιας κλίμακας με αντίστοιχα έργα που πραγματοποιήθηκαν στις πεδιάδες της Μακεδονίας. Το γεγονός αυτό εξηγούσε σε κάποιο βαθμό την παρατηρούμενη μικρότερη επέκταση της χρήσιμης αγροτικής επιφάνειας στη Θεσσαλία σε σύγκριση με τη Μακεδονία μεταξύ των ετών 1911 και 1950.
Από την άλλη πλευρά, τα θετικά αποτελέσματα που εμφανίστηκαν ως απόρροια της αγροτικής μεταρρύθμισης στη Θεσσαλία αναφορικά με την εντατικοποίηση της καλλιέργειας και την εισαγωγή καινοτόμων καλλιεργητικών μεθόδων, προετοίμασαν ανάλογες εξελίξεις στα εδάφη της Μακεδονίας.
του Βασίλη Πλατή, φιλόλογου-δρος Ιστορίας Α.Π.Θ.
1 Α. Σίνου, Γ. Βοΐλα, Α. Γεωργαλά, «Τα υδραυλικά έργα του Πηνειού εκτελούμενα υπό του Υπουργείου Γεωργίας», Τεχνικά χρονικά, 1 Αυγούστου 1933, έτος Β΄, τ. Δ΄, τεύχ. 39, σ. 774.
2 Μουσείο Μπενάκη/Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου/φάκ.159/38, Αναφορά επιτροπών των ενώσεων γεωργικών πιστωτικών συνεταιρισμών Θεσσαλίας προς την Σεβαστήν Κυβέρνησιν (Διά του κ. Προέδρου αυτής). Εν Αθήναις, 10 Δεκεμβρίου 1928, σ. 1.
(http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=52009).
3 Μουσείο Μπενάκη/Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου/φάκ.130/21, Α. Τσαλίκη (Γενικού Διευθυντού Τεχνικών Έργων Υπουργείου Γεωργίας), Οικονομική έκθεσις επί των προσωρινών αντιπλημμυρικών έργων του Πανθεσσαλικού Αναγκαστικού Συνεταιρισμού, χ.χ., σ. 3. (http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=27337). Επίσης, Γ.Α. Χατζηλάκου, «Τα αντιπλημμυρικά και εξυγιαντικά έργα στη Θεσσαλία, προϋπόθεση περιβαλλοντικής προστασίας, ανάπτυξης και προόδου», Γ΄ Ιστορικό Συνέδριο. Η ιστορική πορεία του Αγροτικού Ζητήματος στην Καρδίτσα, 8-9 Ιουνίου 2002, σ. 171.
4 Μουσείο Μπενάκη/Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου/φάκ.127/67, Α. Τσαλίκη (Γενικού Διευθυντού Τεχνικών Έργων Υπουργείου Γεωργίας), Απόσπασμα εκ των μελετών των αντιπλημμυρικών έργων Θεσσαλίας. Υπόμνημα προς τους καλλιεργητάς, Εν Θεσσαλία, 1η Ιουλίου 1931, σ. 5. (http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=26936).
5 Στο ίδιο, σ. 2.
6 Τσαλίκη, Οικονομική έκθεσις…, σ. 6.
7 Στο ίδιο, σ. 1-2.
8 Εκτός από τις σταθερές πηγές εξεύρεσης οικονομικών πόρων για την πραγματοποίηση παραγωγικών έργων την περίοδο αυτή (δηλαδή τις κρατικές πιστώσεις, τις πιστώσεις από την Ε.Α.Π., τις πιστώσεις παραμεθόριων περιοχών και άλλες), συνήθης ήταν η πρακτική της ίδρυσης αναγκαστικών συνεταιρισμών των καλλιεργητών, οι οποίοι συνήπταν δάνεια υποθηκεύοντας ακόμη και τα κτήματά τους, καθώς υπολόγιζαν στην κερδοφορία από την αύξηση της παραγωγικότητας των εκτάσεών τους μετά την ολοκλήρωση των εργασιών. Βλ. Μουσείο Μπενάκη/Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου/φάκ.128/2, Α. Τσαλίκη (Γενικού Διευθυντού Τεχνικών Έργων Υπουργείου Γεωργίας), Ανάγκη επισπεύσεως εκτελέσεως των μικρών παραγωγικών έργων, Αθήνα 10/2/1932, σ. 4. (http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=27094).
9 Στο ίδιο, σ. 7.
10 Μουσείο Μπενάκη/Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου/ φάκ.123/47, Μ. Μιχαηλίδη, Απόσπασμα εκ του από 5 Δεκεμβρίου ε.ε. εγγράφου του Προϊσταμένου αντιπλημμυρικών έργων Θεσσαλίας, 1931, σ. 1. (http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=26411). Επίσης, Μουσείο Μπενάκη/Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου/ φακ.128/6, Γνώμαι διαφόρων τοπικών παραγόντων Θεσσαλίας διά την αποτελεσματικότητα των μέχρι τούδε εκτελεσθέντων προσωρινών αντιπλημμυρικών έργων Πηνειού, 1932, σ. 1-5. (http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=27138).
11 Μουσείο Μπενάκη/Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου/ φάκ.128/8, Α. Τσαλίκη (Γενικού Διευθυντού Τεχνικών Έργων Υπουργ. Γεωργίας), Τα αντιπλημμυρικά έργα Θεσσαλίας, Αθήνα 4 Απριλίου 1932, σ. 3. (http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=27142).
12 Σίνου και άλλων, ό.π., σ. 780-782.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 18/11
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
