Ας διαπιστώσουμε πρώτα την συνθήκη ανατροφής στο άστυ και τα προάστιά του ώστε να εντοπίσουμε τη διαφορά: Σήμερα τα παιδιά σπάνια συναντούν τους φίλους τους στη γειτονιά τους. Οι πόλεις σχεδιάζονται με βάση το αυτοκίνητο ως κύριο μέσο μεταφοράς. Τα παιδιά που συμμετέχουν σε δραστηριότητες όπως η γυμναστική, το ποδόσφαιρο ή το μπαλέτο-ή ακόμη και για να πάνε σε ένα χώρο παιχνιδιού- εξαρτώνται από τους γονείς τους για τη μεταφορά τους. Οι δραστηριότητες αυτές πραγματοποιούνται σε χώρους κατά κανόνα περιφραγμένους και στεγασμένους. Είναι «νησιά» που τα διαχειρίζονται ενήλικες και στα οποία τα παιδιά περνούν ένα προκαθορισμένο και με συγκεκριμένους σκοπούς χρονικό διάστημα. Έχουν σχεδόν εξαφανιστεί πλέον οι χώροι διαβίωσης που δεν έχουν διαμορφωθεί από ενήλικες. Ακόμα και ο χρόνος που τα παιδιά περνούν με στενούς φίλους μέσα στο δωμάτιο του παιδιού βρίσκεται σε απόσταση ακοής από τους ενήλικες ή κάτω από την επίβλεψή τους.
Από την άλλη, η κοινοτιστική εικόνα ενός τσούρμου παιδιών στο «Λιβάδι», το σούρουπο της τελευταίας Παρασκευής πριν τις Δημοτικές εκλογές: Όλα με έξυπνο κινητό ανά χείρας, κάποια να σχολιάζουν με τοξική αρρενωπότητα, ο λόγος τους μυρίζει μπαρούτι. Το τοπικό σχολείο κρατά εν υπνώσει τον χειρότερο εαυτό χάρη στις άγρυπνες προσπάθειες των αναπληρωτών εκπαιδευτικών-οι μόνιμοι προτιμούν τη Χώρα. Στις εφημερίες των διαλλειμάτων το σύνολο των δασκάλων φυλάει σκοπιά στην αυλή. Η ετοιμότητά τους είναι απολύτως δικαιολογημένη. «Τα καταγεγραμμένα περιστατικά βίας στα σχολεία έχουν αυξηθεί έως και 25%, συγκρίνοντας με το τι συνέβαινε πέρυσι τέτοια εποχή, Σεπτέμβρη μήνα» σχολίαζε χθες, μιλώντας στο «Βήμα της Κυριακής» ο Πρόεδρος της Ομοσπονδίας Γονέων. «Πηγαίνω στο σχολείο και πραγματικά βλέπω στα παιδιά οργή» διαπιστώνει η πρόεδρος Γονέων Αττικής Στέλλα Βαλαβάνη, στο ίδιο άρθρο. «Υπάρχει λύση; Το βέβαιο είναι ότι θα είχαν μειωθεί τα επεισόδια βίας αν υπήρχαν απογευματινές αθλητικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες στα σχολικά συγκροτήματα» Τα βίαια επεισόδια μεταξύ των παιδιών πλέον έφτασαν να θυμίζουν ξεκαθάρισμα λογαριασμών συμμοριών, με θύτες και θύματα ανηλίκους, εντός και εκτός σχολικών συγκροτημάτων. Δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ούτε ο Χιώτικος Νότος διαφέρει. Απλώς, εδώ, τα όποια περιστατικά περνούν κάτω από τα ραντάρ της δημοσιότητας αλλά ίσως να μην προλαβαίνουν να γίνουν αποκρουστικά, χάρη στην αόρατη, ευεργετική ακόμη, κοινοτιστική χείρα, ας πούμε αυτή που μπήκε χθες βράδυ στα «Λουλούδια», το κτήμα του καθηγητή Θεοτοκά, και μου έκλεισε τη βρύση που είχα ξεχάσει ανοιχτή, αφήνοντας το πολύτιμο νερό να φεύγει άδικα. Βαθιά, την ευχαριστώ!
Την τελευταία υπερδεκαετή οικονομική κρίση, η Χίος δεν είδε να κατεβαίνει σημαντικά το επίπεδο ζωής της. Όμως πολλές αγροτικές κοινότητές της έμειναν πίσω, τουλάχιστον όσον αφορά κάποιες πλευρές αυτής της ανόδου, έχοντας πολύ χαμηλότερη υποδομή κοινωνικών υπηρεσιών.
Οι λόγοι αυτής της άνισης ανάπτυξης δεν είναι δύσκολο να βρεθούν: η μεγάλη απόσταση από τα κέντρα, η κακή ποιότητα συγκοινωνίας και επικοινωνίας, η μείωση των δημόσιων επιδοτήσεων, η περιορισμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες και οι αδύναμες και μη ανταγωνιστικές μικροεπιχειρήσεις συμμετέχουν εξίσου στο αποτέλεσμα αυτό. Πολλές αγροτικές περιοχές, (όχι μόνο στη Χίο- όχι μόνο στην Ελλάδα!) αδυνατούν να ξεφύγουν από αυτή τη στασιμότητα, η οποία ενισχύεται από χαμηλά επίπεδα εκπαίδευσης, γεγονός που κάνει δύσκολο, για παράδειγμα, να επωφεληθούν από τις νέες τεχνολογίες. Η έρευνα δείχνει ότι η ανεπαρκής εκπαίδευση δεν επηρεάζει μόνο τις αγροτικές οικονομίες, αλλά έχει καταστροφικές επιπτώσεις και στη ζωή των ανθρώπων: στην υγεία τους, στις προοπτικές εργασίας, στην κοινωνική ζωή τους και στις κοινότητες μέσα στις οποίες ζουν.
Μέχρι τη Μεταπολίτευση οι κύριοι παράγοντες κοινωνικοποίησης για τα παιδιά και τους νέους του Πυργίου ήταν η οικογένεια, το σχολείο, η νησιώτικη κοινότητα και η καθημερινή εργασία στη μεγάλη, αργυλώδη, περιφέρεια που απολαμβάνει το χωριό. Σήμερα μια εθνική ή μάλλον μια παγκόσμια συρροή πληροφοριών και εντυπώσεων ανταγωνίζεται να τραβήξει την προσοχή των νέων και γίνεται η βασική πηγή γνώσεων, νοοτροπιών και αξιών. Μέσα από τα έξυπνα κινητά τηλέφωνα και την τηλεόραση τα παιδιά έρχονται σε επαφή και επηρεάζονται από τα ίδια ερεθίσματα, τις ίδιες φαντασιακές σημασίες που έχουν δημιουργηθεί σε ισχυρά και πλούσια αστικά περιβάλλοντα, ιδιαίτερα της μητροπολιτικής Δύσης. Μικρές κοινωνικές ομάδες που ζουν σε αραιοκατοικημένες περιοχές όπως τα δυτικά Μαστιχοχώρια, είναι εύλογα οι πιο ευάλωτες σε αυτές τις πιέσεις και οι πιο ευάλωτες στην απώλεια της κοινοτικής τους ταυτότητας. Επιπλέον οι ερευνητές τονίζουν ότι από την υποχρεωτική εκπαίδευση απουσιάζουν τόσο τα συστηματικά μέσα για να προσελκύσει τους νέους και να διευρύνει τις τοπικές γνώσεις που ήδη αυτοί κατέχουν, όσο και, γενικότερα, οι στρατηγικές για την καλλιέργεια νοοτροπιών, δεξιοτήτων και ιδεών που θα ήταν αναγκαίες για την μελλοντική ευημερία των κοινοτήτων στις οποίες αυτοί ανήκουν. Ακόμα χειρότερα, τα τοπικά σχολεία υποφέρουν από την έλλειψη μόνιμων εκπαιδευτικών με πολυετή διδακτική πείρα.
Η μείωση του αυτόχθονα πληθυσμού είναι μια έντονη τάση σε πολλές αγροτικές περιοχές της Νότιας Χίου. Ας μη μας ξεγελά η τελευταία αύξηση πληθυσμού για την οποία «ορκίζεται» η ΕΛΣΤΑΤ. Αινιγματική για όσους μένουμε Πυργί τον χειμώνα, σε ένα βαθμό πλασματική μετρώντας μοναχικά νοικοκυριά αλλοδαπών εργατών γης, σε άλλο βαθμό ελπιδοφόρα, αντικρίζοντας τελείως νέα πρόσωπα, κατοίκους πόλεων που ξανανακαλύπτουν την ύπαιθρο και μετακομίζουν σε αυτήν αλλά η ουσία παραμένει: Ελάχιστοι γόνοι των 70χρονων, κατά μέσο όρο, μαστιχοκαλλιεργητών είναι γεωγραφικά δίπλα στους γονείς τους. Αν θέλουμε οι αγροτικές περιοχές της Νότιας Χίου να ξεπεράσουν τις δημογραφικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν, θα χρειαστούν καινοτόμες και πολυλειτουργικές προσεγγίσεις από την αυριανή Τοπική Αυτοδιοίκηση. Οι λέξεις-κλειδιά γι’ αυτό είναι «διαγενεακό», «διαπολιτισμικό», «πολυτομεακό», «πολυχρηστικό».
Τι σημαίνει για τα παιδιά του Πυργίου το σχολείο;
Eίναι εντυπωσιακό πως στην αρχή, όταν τα ρωτάμε, τα παιδιά επαναλαμβάνουν έτοιμες ιδέες όπως «η επιτυχία στις εξετάσεις θα με βοηθήσει να βρω μια καλή δουλειά». Οι νέοι αποδέχονται ότι «επιτυχία» σημαίνει αναπόφευκτα να φύγουν από το χωριό τους. Στο Πυργί, όπως στις περισσότερες κοινότητες της Νότιας Χίου, έχουν συμβεί τεράστιες αλλαγές τις τελευταίες δεκαετίες. Με δεδομένη τη γενική διείσδυση διαδικτύου και της τηλεόρασης στη ζωή των νέων, δεν αποτελεί έκπληξη το ότι γνωρίζουν τόσο λίγα για τον τόπο όπου μεγαλώνουν.
Όμως μόλις συζητηθεί κάπως το θέμα, αποκαλύπτεται ότι παιδιά και ενήλικες στην πραγματικότητα πιστεύουν ότι η εκπαίδευση είναι απαραίτητη. Η πιο σημαντική πρόκληση για όσους/ες υπηρετούμε στα Δημοτικά σχολεία της αγροτικής Ελλάδας είναι το προκλητικό ερώτημα: «Πώς μπορεί το σχολείο να βοηθήσει με τον καλύτερο τρόπο τους νέους να αναπτύξουν μια νοοτροπία που θα τους οδηγήσει να προσφέρουν με όλες τις δυνάμεις τους στην κοινότητά τους;»
Ένα εξίσου σημαντικό ερώτημα που θέτουμε στους μαθητές αλλά και στο προσωπικό του τοπικού σχολείου και τα μέλη της κοινότητας είναι: «Ποιά πράγματα χρειαζόμαστε για μια καλή ζωή και από πού θα θέλατε να τα πάρουμε;». Οι απαντήσεις, παρόλο που παιδιά & νέοι μοιάζουν να έχουν παρασυρθεί από την καταναλωτική κουλτούρα των ΜΜΕ της εποχής μας και της διαφήμισης, αποκαλύπτουν στην πραγματικότητα την έντονη κοινωνική συνείδηση των νέων. Ζητήματα όπως το κλιματικό χάος, η ανεπάρκεια των πόρων και οι μετακινήσεις πληθυσμών θα έχουν κατά πάσα πιθανότητα πραγματικές επιπτώσεις και γι’ αυτό ενδιαφέρονται (και ανησυχούν) γι’ αυτά.
Οι περισσότερες ιδέες για το τί, ίσως, θα χρειαστεί να κάνουμε προέρχονται από το εκπαιδευτικό κίνημα της Τοποκεντρικής Μάθησης που έχει δώσει καρπούς στη Βόρεια Ευρώπη. Γιατί ο τόπος και η κοινότητα μπορούν στον ίδιο βαθμό με την οικογένεια, να διαμορφώσουν την ζωή των παιδιών, διαποτίζοντας την αίσθηση της ταυτότητάς τους, τις κοινωνικές σχέσεις και τις αντιλήψεις τους για τον κόσμο. Αυτή η «αίσθηση» του τόπου περιλαμβάνει τόσο το παρόν όσο και το παρελθόν. Και καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν, μπορεί ακόμη να διαποτιστεί από αντιλήψεις για το μέλλον, τόσο το δικό τους όσο και της κοινότητας στην οποία ζουν.
Ας κατατεθούν, εδώ, ορισμένες ιδέες, κάποιες πετυχημένες και χρηματοδοτημένες από Ευρωπαϊκά προγράμματα:
-Αντιδρώντας στην πολύ διαδεδομένη άποψη ότι το χωριό τους είναι «βαρετό», σε πολλά πετυχημένα Δημοτικά σχολεία αγροτικών περιοχών τα μεγαλύτερα παιδιά έχουν δουλέψει πάνω σε έναν τουριστικό οδηγό για παιδιά. Στην Κορνουάλη του Ηνωμένου Βασιλείου έφτιαξαν ένα dvd με τίτλο «Τι να κάνετε στο Padstow» όπου παρουσιάζουν την άγρια φύση, τα θαλάσσια αθλήματα, την τοπική ιστορία και τα χόμπι τους. Τα μικρότερα παιδιά πάλι, στο ίδιο σχολείο της Αγγλικής υπαίθρου, ηλικίας 8 ετών, ερεύνησαν από πού προέρχεται το μεγαλύτερο μέρος της τροφής τους. Καλλιέργησαν μόνα τους τρόφιμα και με αφορμή τις αναμνήσεις των μεγαλυτέρων διαπίστωσαν τις αλλαγές που έχουν γίνει στα καταστήματα του χωριού. Οι μαθητές εντυπωσιάστηκαν ανακαλύπτοντας από τις έρευνες και τις επισκέψεις τους πόσο πολλά τρόφιμα παράγονταν παλαιότερα στον τόπο τους και πόσο μεγάλα ταξίδια κάνουν σήμερα τα τρόφιμα.
Ένας ρόλος για το σχολείο, αν θέλουμε να ενισχύσουμε τις τοπικές κοινότητες μέσα σε ένα παγκοσμιοποιημένο κόσμο, είναι η καλλιέργεια επιχειρηματικών προσόντων οργανώνοντας δραστηριότητες στις οποίες τα παιδιά μπορούν να χρησιμοποιήσουν την περιέργεια και τη φαντασία τους και να μάθουν πώς να δουλεύουν μαζί σε ένα περιβάλλον όπου τους επιτρέπεται να προσπαθήσουν και, ενίοτε, να αποτύχουν. Αν θέλουμε να ενθαρρύνουμε την επιχειρηματικότητα, σημασία έχει «να βλέπουμε τις δυνατότητες, όχι τους περιορισμούς». Στα Μαστιχοχώρια της εντατικής μονοκαλλιέργειας, το Νηπιαγωγείο Πυργίου έχει τα τελευταία δύο χρόνια κατορθώσει να μοιράσει μπουκάλια οίνου-ελπίζουμε εκλεκτού, που δημιούργησαν οι μαθητές τρυγώντας το παρακείμενο παρατημένο αμπελώνα «του Κούλιαρη» τον οποίο υιοθέτησε το σχολείο και γυρνώντας την στροφιλιά για την παρασκευή μούστου και σε δεύτερη φάση πετιμεζιού. Στην κουζίνα του Ολοήμερου υπάρχουν κι άλλα τοπικά τρόφιμα: Παστελαριές από τις τοπικές συκιές, τα ονομαστά ντοματάκια από το παραχωρημένο χωράφι της κυρα-Ειρήνης Μπενέτου στα Λουριά- παλιότερα τα παιδιά έχουν καλλιεργήσει πατάτες και μαρούλια βιολογικής καλλιέργειας στο χωράφι του Καμπά, στο Βασιλικάρι. Φέτος θα προτείνουμε στην τοπική σχολική κοινότητα την δημιουργία ενός μικρού θερμοκηπίου για το φύτεμα της «πρασιάς», όπως ονομάζουν οι αγρότες του Χιώτικου Νότου τα φυτώρια καλοκαιρινής ντομάτας, ξυλάγγουρου και πεπονιού από παραδοσιακούς, γηγενείς σπόρους που μπορούν να διατεθούν σε μια ανοιξιάτικη σχολική εκδήλωση. Κάποια άλλα παιδιά μπορούν να παρασκευάσουν παστά ψάρια όπως την περίφημη, αν και άγνωστη, αυγωμένη μένουλα που πιάνουν οι διχτυάριδες των Μεστών κατά τα τέλη Απρίλη-ένας εξαιρετικός μεζές για τον αποκαμωμένο ξωμάχο - τα Ελατουσάκια πάλι μπορούν να κατασκευάσουν κεριά από μελισσοκέρι, τα Ολυμπουσάκια μαρμελάδες από σύκα και μαστιχοαλοιφές. Όλα τα παραπάνω, στρατηγικές ή δραστηριότητες, μπορούν να θεωρηθούν σημαντικές στην προετοιμασία για επιχειρηματικότητα μέσα στο τοπικό περιβάλλον.
Η αγροτική ανάπτυξη στο Πυργί και τα γύρω Μαστιχοχώρια έχει από μακρού μπορέσει να αξιοποιήσει την ιδιαίτερη κληρονομιά της περιοχής, την υψηλή ποιότητα της μαστιχοκαλλιέργειας και των φθινόντων υπολοίπων τοπικών προϊόντων και το γοητευτικό τοπίο της. Παρ’ όλα αυτά όμως, εξακολουθεί να γνωρίζει σημαντική γήρανση του γηγενούς πληθυσμού της, μετανάστευση και «εποίκηση» από αστικούς και αλλοδαπούς πληθυσμούς με αποτέλεσμα το χάσμα ανάμεσα σε νέους και ηλικιωμένους κατοίκους και την απώλεια τοπικών γνώσεων και δεξιοτήτων. (Δεν ξεχνώ την γαστρονομική απώλεια του τοπικού παξιμαδιού, το μιγάδι, που μου γνώρισε η αείμνηστη κυρα-Ρήνη. Ο αδελφός της όργωνε το σιταροχώραφο στη Λουράδα με γυμνά πόδια!) Η κρατική οικονομική παρακμή είχε αποτέλεσμα να μην έχουν οι κοινότητες των Μαστιχοχωρίων την οικονομική δυνατότητα για υπηρεσίες αστικού τύπου όπως η ενσωμάτωση και αποκατάσταση ομάδων όπως τα άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας ή οι δραστηριότητες για παιδιά και νέους. Αυτές όμως ακριβώς οι νέες υπηρεσίες είναι που αποδεικνύονται αποτελεσματικός τρόπος ανταπόκρισης στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι αγροτικές κοινότητες σήμερα. Συμβάλλουν σε μια πιο μακροπρόθεσμη και στρατηγική προσέγγιση της αγροτικής ανάπτυξης, καθώς με την ενίσχυση και καλλιέργεια των δεσμών ανάμεσα σε αγροτικές και αστικές περιοχές πετυχαίνεται αποτελεσματικότερος σχεδιασμός και γίνεται πιο αποτελεσματική χρήση των τοπικών πόρων. Μια ποικιλία δραστηριοτήτων όπως τα κοινωνικά αγροκτήματα που περιγράψαμε, μπορούν να υποστηρίξουν καλές πρακτικές (good practices) στα παιδιά τόσο στις αργίες όσο και σε εργάσιμες ημέρες, καθώς και να τα βοηθήσουν να ξανανακαλύψουν το περιβάλλον και τις τοπικές παραδόσεις τους, να αναπτύξουν επιχειρηματικότητα και να αποκτήσουν εμπειρία σε καινοτόμο εργασία.
- Ένα εξαιρετικό υπόδειγμα για το τί θα μπορούσε να δημιουργηθεί στο Πυργί παρέχει η στρατηγική αγροτικής ανάπτυξης στις ιταλικές περιφέρειες της Τοσκάνης και της Εμίλια Ρομάνια. Εκεί, το τοπικό Δημοτικό Σχολείο εξελίχθηκε σε ένα πολυχρηστικό κέντρο. Με την συνεργασία ανάμεσα σε Περιφερειακή Αρχή (Νομαρχία), τον αγροτικό Συνεταιρισμό και εθελοντικές τοπικές οργανώσεις, χτίστηκε μια επέκταση στο σχολείο της Cavriglia (Arezzo) για την δημιουργία ενός πολυχρηστικού κέντρου με το αρχαιοελληνικό όνομα «Κοινή» (Κοine΄), το οποίο προσφέρει χώρο συνάντησης και υπηρεσία πληροφόρησης για τους νέους, εργαστήρια μουσικής & εικαστικών, υπηρεσία κατ’ οίκον εκπαίδευσης, αίθουσα παιχνιδιού με τραπέζια πινγκ-πονγκ και αίθουσα γονέων. Στόχος του ήταν να προσφέρει υπηρεσίες που έλειπαν από την περιοχή, αλλά και να τονώσει τη σχέση ανάμεσα σε γονείς και νέους καλλιεργώντας ευκαιρίες κατάρτισης και εργασίας.
Τα παραπάνω όμως απαιτούν ένα πνεύμα συμπεριληπτικότητας που δεν έχει πάντα προτεραιότητα για τις σημερινές δημόσιες & δημοτικές υπηρεσίες της Χίου. Δύο πρόσφατα παραδείγματα προς επίρρωση του ισχυρισμού για κρυφή αποκλειστική (hidden extractive) ατζέντα είναι ότι το πολυπολιτισμικό Δημοτικό Σχολείο Πυργίου ουδέποτε προτάθηκε να ενταχθεί σε ζώνη ΖΕΠ (Ζώνη εκπαιδευτικής προτεραιότητας), ενώ, από την άλλη, κοινωνικοί λειτουργοί και σχολικοί ψυχολόγοι διατηρούν την έδρα τους- μαζί και την προσήλωσή τους στα ομοιογενή τυχερά σχολεία της Μητροπολιτικής Χίου χωρίς να έχουν διαβεί τις πόρτες των αγροτικών σχολείων του νησιού. Επιπροσθέτως, τα όποια αιτήματα της κοινότητας Πυργίου προς διευθέτηση του σχολικού χώρου για ασφαλή αποβίβαση των μαθητών που μετακινούνται με λεωφορεία έπεσαν στο κενό, τα τελευταία τρία χρόνια. Ας μη λέμε όμως τη μισή αλήθεια: Την τελευταία Παρασκευή του Σεπτεμβρίου, στον συγκεκριμένο επικίνδυνο δρόμο διπλής κυκλοφορίας, κατόπιν καταγγελίας του ΚΤΕΛ, εμφανίστηκαν αστυνομικά όργανα που υπέδειξαν στους περίοικους να μην σταθμεύουν μόνιμα στην είσοδο του Σχολείου (Ευκόλως αφήνεται να εννοηθεί από τους αναγνώστες ποιός πλήρωσε τη νύφη λοιδορούμενος ως «καταδότης»: η νέα Διεύθυνση του Σχολείου που δεν συνδέεται με σχέση συγγένειας ούτε διατηρεί έγγεια περιουσία στη Νότια Χίο..!)
Σε τελική ανάλυση, η Μαστιχοχωρούσικη Τιθηνός- για να θυμηθούμε και την χθεσινή συγχαρητήρια Επιστολή του Πατριάρχη του Γένους προς τον Στέφανο Κασσελάκη,- χρειάζεται πολιτικές που εμπεριέχουν και δεν αποκλείουν τη Νότια Χίο στα προγράμματά τους. Και δεν προδίδουν το προοδευτικό όραμα του Πυργούση Γιώργου Θεοτοκά που από φέτος κοσμεί την προμετωπίδα της σχολικής ιστοσελίδας του Δημοτικού Πυργίου:
“- Θέλω γράμματα! Θέλω γράμματα! Ο Παπασίδερος τόλμησε κάποτε να ανακατωθεί. — Το παιδί αγαπά τα γράμματα, είπε. Πρέπει να σπουδάσει αφού είναι θέλημα Θεού." (Αργώ-Γιώργος Θεοτοκάς)
* Εκπαιδευτικός - Προϊστάμενος Νηπ. Πυργίου
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 18/11
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
