Τα απογοητευτικά αποτελέσματα στο μάθημα της Φυσικής των φετινών Πανελλαδικών εξετάσεων θέτουν ζητήματα τα οποία δεν ήταν δυνατόν να συζητηθούν εν θερμώ, δηλαδή, ενόσω διεξαγόταν η βαθμολόγηση των γραπτών. Τώρα που ο σχετικός ορυμαγδός έχει κοπάσει είναι, πλέον, εφικτό να επιχειρηθεί μια διαφορετική προσέγγιση του σοβαρού αυτού προβλήματος. Διαφορετική ως προς το ότι δεν θα περιορίζεται στις πασίγνωστες (και ολοσχερώς λαθεμένες!) απαντήσεις του τύπου ΄τα θέματα ήταν για καλά διαβασμένους΄ κλπ. Ούτε στις, επίσης γνωστές (αλλά όχι λιγότερο λανθασμένες!) απαντήσεις ότι φταίει ΄ο τρόπος εκλογής των ανθρώπων που βάζουν τα θέματα΄ ή ότι ΄τα θέματα δεν ήταν στο πνεύμα του σχολικού βιβλίου΄ ή ότι ΄η εξεταζόμενη ύλη είναι πολύ εκτεταμένη΄ κλπ.
Είναι σημαντικό να εξετάσουμε μήπως τα αποτελέσματα των εξετάσεων δεν οφείλονταν στις τυχαίες επιλογές μιας επιτροπής εξεταστών1 αλλά ήταν καθόλα αναμενόμενα επακόλουθα μιας εκπαίδευσης η οποία υπονομεύει συνειδητά την μάθηση και αντιμάχεται λυσσαλέα τον Ορθό Λόγο.
Υπάρχει, άραγε, συνολική υπονόμευση στην Φυσική;
First things first (τα πιο σημαντικά πράγματα πρώτα) λένε οι άνθρωποι που έχουν πείρα στην διαχείριση δύσκολων ζητημάτων. Επιτρέψτε μου, λοιπόν, να ξεκινήσω από ένα από τα πρώτα πράγματα. Το λεγόμενο εγχειρίδιο, που διεθνώς αποκαλείται textbook, και είναι το απαραίτητο εργαλείο κάθε μαθητή στην δύσκολη προσπάθειά του να μάθει. Όταν ήμουν υποψήφιος υπήρχαν αρκετά εγχειρίδια Φυσικής: Αλεξόπουλος, Περιστεράκης, Βολάνης, Κάρκαλος, Πουλάκης, Κουγιουμτζόπουλος, Κανέλλος, Μακρόπουλος κ.ο.κ. Για όσους ήθελαν να ψάξουν περισσότερο υπήρχε ο, πιο προχωρημένος, Halliday-Resnick (κλασικό εγχειρίδιο παγκόσμιας κλάσης). Σήμερα οι μαθητές δεν έχουν κανένα εγχειρίδιο. Θα αναρωτηθείτε. Εξαφανίστηκαν τα εγχειρίδια αυτά; Φυσικά και δεν εξαφανίστηκαν!!! Οι σημερινοί μαθητές αδυνατούν να τα μελετήσουν. Μήπως αδυνατούν εξαιτίας του τρισκατάρατου διαδικτύου, της κυριαρχίας της εικόνας, της καταραμένης παγκοσμιοποίησης; Ή, αντίθετα, μήπως πρόκεται για μια μακρά εξέλιξη της εκπαίδευσης στην οποία είχαμε:
Συνεχείς μειώσεις της διδακτέας ύλης που οδήγησαν στην διάλυση της εννοιολογικής δομής της Φυσικής (καταργήθηκε η διάκριση Στατικής-Δυναμικής, καταργήθηκε η Οπτική [θα τελειώσουν την Ιατρική, την Φυσικομαθηματική και το Πολυτεχνείο μαθητές που δεν έχουν ακούσει τίποτε για Κάτοπτρα, για Φακούς, για Μικροσκόπια και Τηλεσκόπια;], καταργήθηκε η Ατομική Φυσική, το ίδιο η Φυσική των Ρευστών [οι έλληνες μαθητές δεν ακούνε ποτέ στο Λύκειο την Αρχή του Αρχιμήδη], καταργήθηκε η αλληλουχία: Ηλεκτροστατική→ Ηλεκτρικό ρεύμα → Μαγνητισμός → Μαγνητική Επαγωγή → Ηλεκτρομαγνητισμός → Επαγωγή → Αυτεπαγωγή → Αμοιβαία Επαγωγή κλπ. Έτσι ο Ηλεκτρομαγνητισμός φαίνεται να μην έχει κανένα προαπαιτούμενο! Καταργήθηκε η Θερμότητα αλλά εισήχθη η Θερμοδυναμική χωρίς κανείς να νοιαστεί αν αυτή είναι διδάξιμη όταν οι μαθητές έχουν τόσα πολλά ΄κενά΄. Η δυσκολία που εμφανίστηκε σε όλα τα ερωτήματα (1-4) στο ΘΕΜΑ Γ, δεν πρέπει, επομένως, να μας παραξενεύει καθόλου. Ας προσθέσουμε σε όλα τούτα και τα ακόλουθα: 1) Στην Α Λυκείου απαγορεύεται (sic) η διδασκαλία της τροχαλίας (που αποτελεί βασικό συστατικό της ύλης της Γ Λυκείου) και εισάγεται – από φέτος - η δύναμη μεταβλητού μέτρου (νόμος του Hooke) που μέχρι πέρυσι ανήκε στην ύλη της Γ Λυκείου, 2) η Φυσική Γενικής Παιδείας της Β Λυκείου - θεμελιώδης για ότι ακολουθεί στην Γ Λυκείου - διδάσκεται μεν (αλλά δεν εξετάζεται!), 3) στην Φυσική Προσανατολισμού της Β Λυκείου επιλέχτηκε ένας άλλος - ευφυέστατος ομολογουμένως - τρόπος να καταστραφούν τα πάντα. Ανάμειξε το Κράτος τους υποψήφιους για Προσανατολισμό Οικονομίας με εκείνους που στοχεύουν σε Θετικό Προσανατολισμό ή σε Προσανατολισμό Υγείας και κατόπιν (λόγω ΄δημοκρατικών΄ αρχών οι οποίες επιβάλλουν να ΄περάσουν΄ [ελέω Θρησκευτικών ή Μέσου Όρου... κλπ] όλοι οι μαθητές, ανεξαρτήτως αν παρακολουθούν ή όχι) καταδίκασε τον διδάσκοντα να μην μπορεί να κάμει μάθημα. Ποιός είναι δυνατόν να διδάξει σε τμήμα 16 μαθητών από τους οποίους οι 14 δεν παρακολουθούν; Το Κράτος εξοβέλισε, επίσης, την Γεωμετρία. Έτσι κατόρθωσε (σε βάθος περισσότερων από σαράντα χρόνια) να κάμει τους μαθητές ανίκανους να χειριστούν χάρακα, τρίγωνο, μοιρογνωμόνιο και διαβήτη, να σχεδιάσουν ένα στοιχειωδώς ανεκτό Σχήμα. Επομένως ανίκανους να κατανοήσουν τους συλλογισμούς της Γεωμετρίας, χωρίς τους οποίους – ας τονιστεί εμφατικά – Μηχανική (ή Οπτική) δεν κατανοούνται. Η πλειονότητα των φετινών γραπτών έδειξε ότι οι μαθητές δεν κατανόησαν το Σχήμα 5 (ΘΕΜΑ Γ), κάτι που φάνηκε στα ερωτήματα Γ-2, Γ-3, καθώς και ότι αρκετοί δεν κατανόησαν το Σχήμα 6 (ΘΕΜΑ Δ) κάτι που επίσης φάνηκε στα ερωτήματα Δ-1, Δ-2, Δ-3.
Ας υποθέσουμε ότι ο διδάσκων είναι πανάξιος, μερακλής και αποφασισμένος να αντιμετωπίσει όλες τις παραπάνω αντιξοότητες. Το Κράτος έχει φροντίσει (δεύτερη γραμμή άμυνας εναντίον της μάθησης) ώστε η Φυσική τόσο της Α Λυκείου όσο και της Β Λυκείου να διδάσκονται μόλις 2 ώρες εβδομαδιαία. Όπως και η Φυσική Προσανατολισμού της Β Λυκείου.
Τρίτη γραμμή άμυνας εναντίον της μάθησης. Εισαγωγή των ερωτημάτων Σωστού-Λάθους και Πολλαπλής Επιλογής με Αιτιολόγηση. Ερωτημάτων που οδηγούν τον μαθητή να πιστεύει ότι δεν χρειάζεται να κοπιάσει για να κατανοήσει τη δομή της Φυσικής, αλλά αρκεί να ΄παπαγαλίσει΄ όσο περισσότερα τέτοια ερωτήματα μπορεί. Ακούω και ξεχνάω, βλέπω και θυμάμαι, γράφω και καταλαβαίνω, λέει μια σοφή κινέζικη παροιμία. Όταν στερούν οι ιθύνοντες από τον μαθητή την αναγκαιότητα να γράψει τις απόψεις του, να τις συγκρίνει, να τις διορθώσει, να τις βελτιώσει, τότε τον εμποδίζουν να μάθει. Και μετά κάνουν πως παραξενεύονται που μπερδεύεται με την μεταβολή του μέτρου της ορμής (ΘΕΜΑ Α-5γ) ή που δεν κατανοεί το μέτρο της μεταβολής (αφαίρεση διανυσμάτων) της στροφορμής ενός συστήματος σωμάτων (ΘΕΜΑ Δ-3) ή που δεν αντιλαμβάνεται ότι διαφορετικό πράγμα είναι ένα σύστημα σωμάτων και διαφορετικό κάθε ένα από τα συστατικά του (ΘΕΜΑ Δ-2). Θα δίδασκε κανείς μας, αν δεν τον υποχρέωνε το Κράτος, Δυναμική των Ρευστών χωρίς να έχει κατανοηθεί η Στατική των Ρευστών; Πως όμως να κατανοηθεί η Στατική των Ρευστών όταν το σχολικό βιβλίο της αφιερώνει δύο (2) μόλις σελίδες. Γιατί να απορήσουμε λοιπόν όταν ελάχιστα γραπτά περιείχαν σωστά διατυπωμένους τους απαραίτητους για την επίλυσή του ΘΕΜΑτος Β-2 συλλογισμούς;
Τέταρτη γραμμή άμυνας εναντίον της μάθησης. Καλλιέργεια στους μαθητές μιας νοοτροπίας να αποφεύγουν τις αλγεβρικές πράξεις για την εξαγωγή του τελικού τύπου! Κραυγαλέο φετινό παράδειγμα το (εύκολο) ΘΕΜΑ Δ-4, για το οποίο ελάχιστοι υποψήφιοι κατόρθωσαν να καταλήξουν στον τελικό τύπο! Όμως ο τελικός τύπος προφυλάσσει τον μαθητή από την απώλεια πολλών μονάδων σε περίπτωση λανθασμένου αριθμητικού αποτελέσματος αλλά και τον βοηθαει να αντιληφθεί την αδιαπραγμάτευτη σύνδεση Φυσικής και Μαθηματικών. Τον εξασκεί να αντιλαμβάνεται αν ένα φυσικό μέγεθος πρέπει ή δεν πρέπει να βρίσκεται μέσα σε έναν τελικό τύπο. Παρατηρούμε πόσο παραξενεύονται οι μαθητές μας (λογικό αφού αγνοούν την ΄δομή΄ της Φυσικής) όταν τους τονίζουμε πόσο δύσκολη είναι η διατύπωση ενός μαθηματικού τύπου ο οποίος περιγράφει ένα φυσικό φαινόμενο. Π.χ πρέπει ο μαθητής να καταλάβει ότι η περίοδος του απλού εκκρεμούς είναι ανεξάρτητη από την μάζα του σώματος που ταλαντώνεται (η μάζα δεν εμφανίζεται στον τύπο της περιόδου) ή ότι στην ελεύθερη πτώση ο χρόνος πτώσης είναι ανεξάρτητος από την μάζα που πέφτει, κατανόηση που επιβεβαιώνει ότι η γλώσσα είναι εργαλείο (πολύ σημαντικό) για την διατύπωση των σκέψεων. Τα εργαλεία χρειάζονται εξάσκηση στην χρήση τους.
Σε όλα τα παραπάνω, φέτος προστέθηκε (πέμπτη γραμμή άμυνας εναντίον της μάθησης) η Τράπεζα Θεμάτων. Εργαλείο παπαγαλίας, αποχαύνωσης (και επιλεκτικού πλουτισμού!). Που καλλιεργεί την εγκληματική ιδέα ότι η μάθηση εξαρτάται από το πλήθος των ανόητων ερωτημάτων που απαντιώνται με μηχανικό τρόπο, χωρίς, δηλαδή, κατανόηση.
Να τονιστεί ότι η προαναφερθείσα κρατική στρατηγική απέναντι στην Φυσική εφαρμόζεται, κατά μείζονα λόγο, και στα Μαθηματικά. Που αποτελούν και αυτά επίσης μια σημαντική εκδήλωση του Ορθού Λόγου. Τυχαία;;
Υπάρχει, μήπως, ευνοικό πολιτιστικό κλίμα για μια σωστή μάθηση;
Είναι γνωστό ότι η Ελλάδα δεν πέρασε, στην ιστορική της διαδρομή, από την Αναγέννηση. Από τα πρώτα χρόνια συγκρότησης του νεοελληνικού κράτους υπήρξε μια σύγκρουση ανάμεσα στα φιλοδυτικά πνεύματα και στο Φανάρι, στην οποία νίκησε κατά κράτος το Φανάρι. Που κατά συνέπεια έβαλε την ανεξίτηλη σφραγίδα του σε όλες της εκδηλώσεις της πολιτιστικής, εκπαιδευτικής, οικονομικής πολιτικής. Σφραγίδα που χαρακτηριζόταν από λυσσαλέο αντιορθολογισμό.
Αυτή η αντιεπιστημονική νοοτροπία απέκτησε τόσο ισχυρά ερείσματα μέσα στον κρατικό μηχανισμό που κυριαρχεί μέχρι τις μέρες μας. Διαμόρφωσε μια πολιτική η οποία καταπολεμούσε συστηματικά τις επιστημονικές εξελίξεις πολύ πριν αυτές να εμφανιστούν στην Ελλάδα. Ολοι οι μεγάλοι επιστήμονες της Δύσης υπήρξαν μαύρα πρόβατα για την ελληνική εκπαιδευτική πολιτική. Χαρακτηρίστηκαν με τα μελανότερα χρώματα και δόθηκαν σκληρές μάχες προκειμένου να μην διεισδύσουν στην Ελλάδα οι απόψεις τους. Αρωγός σε τούτη την προσπάθεια υπήρξε η επιδέξια καλλιεργημένη ιδεολογία ότι οι έλληνες είναι ο περιούσιος λαός της Ιστορίας και η ασταμάτητη επιμονή στην, ολωσδιόλου ανιστόρητη, άποψη ότι οι αρχαίοι έλληνες τα είχαν πει όλα. Την ίδια μοίρα είχε η Κλασική Μουσική (σε αντίθεση με την βυζαντινή η οποία υπήρξε ανέκαθεν το αγαπημένο παιδί του νεοελληνικού κράτους) και όλες οι άλλες δυτικότροπες καλλιτεχνικές εκφράσεις.
Όλα τα παραπάνω, εκφρασμένα στην καθημερινή ζωή της ελληνικής εκπαίδευσης (όλων των βαθμίδων), προσδίδουν στο σχολείο τα παρακάτω χαρακτηριστικά:
το θεωρούν χώρο για την κοινωνικοποίηση των μαθητών, παρόλη την ασάφεια του όρου αυτού,
το κάνουν να αντιμετωπίζει την μάθηση σαν αναπόδραστο αποτέλεσμα της φυσικής παρουσίας στο σχολείο. Αυτό υπονοεί ότι δεν υπόκειται η μάθηση σε αδιαπραγμάτευτους όρους, ότι δεν προυποθέτει (και επομένως δεν επιδιώκει) κάποιου είδους πνευματική πειθαρχία,
το κάνουν να θεωρεί την μάθηση τυφλή αναπαραγωγή όσων είπαν (ή, έγραψαν) οι προηγούμενοι και να μην αφήνει το παραμικρό περιθώριο για ανάπτυξη υποκειμενικής συλλογιστικής, την οποία θεωρεί επικίνδυνη και κολλητική,
το κάνουν να επιβάλλει την συμμόρφωση των μαθητών με τις δοξασίες του κοσμάκη αφού αντιμετωπίζει κάθε διαφωνία με κριτήριο ορθότητας τα κοινωνικά στερεότυπα,
το κάνουν να αντιμετωπίζει όλα τα μαθήματα σαν ισότιμα αποκρύβοντας από τους μαθητές το γεγονός ότι δεν είναι ίδιες για όλα τα μαθήματα η απαιτούμενη συγκέντρωση και ένταση σκέψης, με την απόκρυψη τούτη να ΄επιβεβαιώνεται΄ μέσα από την υποβάθμιση που έχουν υποστεί [δες την προηγούμενη παράγραφο] τα ΄επικίνδυνα΄ μαθήματα (Φυσική, Μαθηματικά, κ.ά). Όταν η Φυσική έχει καταντήσει να διδάσκει γελοιότητες πως θα πεισθούν οι μαθητές ότι η εκμάθησή της απαιτεί πολύ μεγάλη συγκέντρωση και ένταση σκέψης;
το κάνουν να βαθμολογεί τους μαθητές ανάλογα με τον βαθμό σιωπηρής αποδοχής όλων των παραπάνω χαρακτηριστικών και να υποβαθμίζει εκείνους οι οποίοι διατυπώνουν ρητά αντιρρήσεις. Ετσι η διαμάχη και η αντιπαράθεση των απόψεων αποκλείεται ευθύς εξαρχής.
το κάνουν να καλλιεργεί την προφορικότητα (η εξάσκηση στις ρητορικές αντιπαραθέσεις δίνει και παίρνει) ενώ μέμφεται την ακριβολογία και την ανάλυση που τις θεωρεί σχολαστικισμό.
Ξεπερνιώνται τα προαναφερθέντα προβλήματα με μια διαφορετική διδασκαλία μέσα στην τάξη;
Προσπαθώντας να αντιμετωπίσω εν μέρει τα προαναφερθέντα προβλήματα ακολουθώ κάποιες συμβουλές του George Polya. Μια από αυτές – πολύ σημαντική - είναι: Ξαναδιατυπώστε το ζητούμενο!
Παρατηρώ ότι οι μαθητές μένουν εμβρόντητοι. Ρωτούν: “τι σημαίνει αυτό;” Διευκρινίζω ότι τους ζητώ να εκφράσουν το ζητούμενο του προβλήματος με δικά τους λόγια. Ξεκινούν βάζοντας τις ίδιες ακριβώς λέξεις με διαφορετική σειρά. Επιμένω. Διατυπώστε το με δικά σας λόγια! Νεκρική σιγή. Γράφω στον πίνακα μια (από τις πολλές δυνατές) τέτοια διατύπωση. Τεράστια δυσκολία. Χρειάζονται δικαιολογημένα τον χρόνο τους για να καταλάβουν πρώτα τι λέει η δική μου διατύπωση και έπειτα για να αντιληφθούν ότι στην ουσία λέει το ίδιο με την αρχική. Αυτό το επαναλαμβάνω σχεδόν σε κάθε ώρα διδασκαλίας για έναν ολόκληρο χρόνο. Στο τέλος της χρονιάς ένα μικρό ποσοστό των μαθητών αρχίζει να αντιλαμβάνεται την τεράστια σημασία της συμβουλής του Polya. Τείνω, επομένως, να συμπεράνω ότι οι μαθητές ανταποκρίνονται μηχανικά στα ερωτήματα έχοντας αφομοιώσει την κυριάρχη νοοτροπία που επιβάλλει το σχολείο. Δεν έχουν ξανασυναντήσει διδασκαλία που να θέλει να τους κάμει σκεπτόμενα όντα και αδρανοποιούνται μόλις κάποιος το επιχειρήσει. Έχουν συνηθίσει να προσαρμόζονται στις απαιτήσεις ενός σχολείου το οποίο καταδιώκει το νόημα. Οι πολλαπλές επιλογές έχουν ολοκληρώσει το καταστροφικό τους έργο και μάλιστα χωρίς δυνατότητα αλλαγής στάσης.
“Οι αλυσίδες της συνήθειας είναι πολύ ελαφριές για να τις νοιώσει κανείς μέχρι να γίνουν πολύ βαρειές για να τις σπάσει”, έλεγε – πολύ σωστά - ο Samuel Johnson.
Η σωστή διδασκαλία, βέβαια, προυποθέτει την συνεχή ενημέρωση (αυτομόρφωση, αν το προτιμάτε διατυπωμένο διαφορετικά) του εκπαιδευτικού. Αυτό σημαίνει ότι ο εκπαιδευτικός οφείλει να έχει διάθεση να τροποποιήσει και να βελτιώσει τις απόψεις του, να ενημερωθεί για τα δεδομένα της τρέχουσας έρευνας, να προκαλεί συνεχείς συζητήσεις γύρω από τα ζητήματα που τον αφορούν. Είδαμε, στην αμέσως προηγούμενη παράγραφο ποιό είναι το πολιτιστικό κλίμα στην χώρα μας. Τούτο το κλίμα συμπληρώνεται από την έλλειψη ενδιαφέροντος μερίδας των εκπαιδευτικών. Το βιβλίο: 1) Προφορικότητα και Εγγραμματοσύνη, του Walter Ong, είναι απαραίτητο σε κάθε εκπαιδευτικό. Τρία άλλα εξαιρετικά συγγράμματα του Steven Pinker, είναι πολύ χρήσιμα σε κάθε διδάσκοντα οποιασδήποτε ειδικότητας: 2) Το γλωσσικό ένστικτο, 3) The Sense of Style (the Thinking Person's Guide to Writing in the 21st Century), 4) How the Mind Works.
Ενδιαφέρον θα ήταν να γνωρίζουμε πόσοι εκπαιδευτικοί στη χώρα μας έχουν μελετήσει σοβαρά τούτα τα βιβλία. Χωρίς να υπονοώ ότι, αν μελετούσαν, θα άλλαζε κάτι στο γενικό κλίμα.
Η προσωπική μου εμπειρία δείχνει ότι δεν παρατηρείται σημαντική μεταβολή ούτε στην στάση της πλειοψηφίας των μαθητών, ούτε και στα τελικά τους αποτελέσματα στις εξετάσεις. Αν επιμένω σε αυτήν την διδακτική προσέγγιση το κάνω τοις ένδον ρήμασι πειθόμενος, που έλεγε ο Άρης Αλεξάνδρου.
Ενα ακόμα ερώτημα: Οφείλουν οι μαθητές (ή οι γονείς τους) να πληρώνουν τα απαραίτητα για την σωστή προετοιμασία βοηθήματα;
Κανονικά το Κράτος οφείλει να εξασφαλίζει σε όλους τους μαθητές την δυνατότητα να έχουν απρόσκοπτη πρόσβαση σε όλα τα απαραίτητα για την προετοιμασία τους βιβλία. Αυτό είναι δυνατόν να γίνει με πολλούς τρόπους. Ο καλύτερος είναι με την σχολική βιβλιοθήκη. Παρατήρηση 1: να εξεταστεί αναλυτικά πόσα Λύκεια έχουν βιβλιοθήκη, ανάμεσα σε όσα έχουν να εξεταστεί τι ακριβώς περιέχει αυτή. Παρατήρηση 2: Πόσες από τις βιβλιοθήκες αυτές έχουν τον εξοπλισμό (απαραίτητο χώρο, τραπέζια, καρέκλες, υπολογιστές [μεταγενέστερους του 2000!!!!]) ώστε να εξασφαλίσουν ταυτόχρονη μελέτη σε 20 τουλάχιστον μαθητές; Πόσες διαθέτουν έναν τουλάχιστον άνθρωπο που να βοηθάει και να καθοδηγεί τους μαθητές στην χρήση τους; Εννοείται πως αυτός δεν είναι δυνατόν να είναι ένας διδάσκων σε ώρα που δεν κάνει μάθημα. Τα ελάχιστα κενά που έχουν οι διδάσκοντες τα χρειάζονται για να εξασφαλίζουν λίγη ανάπαυλα από μία άκρως δύσκολη δουλειά. Παρατήρηση-Ερώτηση 3: Είναι θαυμάσιος τρόπος κοινωνικοποίησης η σχολική βιβλιοθήκη; Αν ναι, γιατί υπάρχει πρόβλημα;; Λόγω των καθηγητών, των μαθητών ή του Κράτους; Αν το Κράτος εφοδιάσει με 20 αντίτυπα του Halliday-Resnick (αναφέρω το πλέον ΄ακριβό΄ βοήθημα) κάθε Λύκειο, λέτε το κόστος να είναι μεγαλύτερο από 20 Ευρώ το ένα;
“ Όποιος δεν θέλει να ζυμώσει πέντε μέρες κοσκινάει.”.
Ηλιούπολη, 28 Ιουνίου 2022
1Όπως θέλουν να μας κάνουν να πιστέψουμε.
του Στέλιου Τσεκούρα-φυσικού (ΠΕ04.01)
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 18/11
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
