Αν το Κράτος -όπως ισχυρίζεται- ενδιαφέρεται πραγματικά για μια καλύτερη κοινωνία και με αυτή την πρόφαση προβαίνει στην αξιολόγηση των εκπαιδευτικών με τον ν. 4823/2021, τότε ως λογικό επακόλουθο είναι ότι θα πρέπει να ενδιαφέρεται και για τη φιλομάθεια των εκπαιδευόμενων.
Γιατί η φιλομάθεια, ως εμπεδωμένο εσωτερικό κίνητρο ενός ατόμου, δημιουργεί στάσεις που δύσκολα αναχαιτίζονται από τον οποιοδήποτε ανασταλτικό παράγοντα: τον ανεπαρκή δάσκαλο, τα οικογενειακά προβλήματα, τη φτώχεια, την όποια ατομική ή κοινωνική δυσμενή συγκυρία. Είναι ένα εφόδιο που βοηθά τον άνθρωπο να ξεκλειδώνει σταδιακά πύλες που οδηγούν στη γνώση. Αποτέλεσμά της είναι συνήθως η βελτίωση του μορφωτικού επιπέδου του φιλομαθούς, η ενίσχυση των δεξιοτήτων του, η πιθανή καλλιέργεια εποικοδομητικών κριτικών στάσεων που ίσως οδηγήσουν αργότερα σε γόνιμες κοινωνικά πρακτικές και αλληλεπιδράσεις. Εν συντομία, η φιλομάθεια ως ατομική και κοινωνική τάση μπορεί να επιτελέσει σε μεγάλο βαθμό με τους δικούς της αργούς ή γρήγορους ρυθμούς, εντός και εκτός εκπαίδευσης (δεν είναι λίγοι οι άνθρωποι χωρίς τίτλους σπουδών που σε εκπλήσσουν με το βάθος της σκέψης και των γνώσεών τους) μεγάλο μέρος από τη δουλειά που λέγεται Παιδεία και ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας και που θα πρέπει να αποτελεί κύριο μέλημα της εκπαίδευσης και μιας κοινωνίας που θέλει να επαναπροσδιορίζεται εποικοδομητικά.
Συμβαίνει αυτό σήμερα; Λειτουργεί η κλειδαριά της φιλομάθειας ή μήπως έχει σκουριάσει για τα καλά; Υπάρχει ως τάση στις τρυφερές ηλικίες που θα επιφορτιστούν με την Ελλάδα και την Ανθρωπότητα του μέλλοντος; Πώς η φιλομάθεια καλλιεργείται και ενισχύεται από το σχολείο, την οικογένεια, τις τοπικές κοινωνίες, τα ΜΜΕ;
Ας ξεκινήσουμε από τα τελευταία διατυπώνοντας μια δέσμη αγχωτικών και μάλλον ρητορικών ερωτήσεων. Ποιες και πόσες είναι οι επιμορφωτικές εκπομπές στα δημοφιλή κανάλια πανελλαδικής εμβέλειας; Ποια πρότυπα ανθρώπων και κοινωνικών δράσεων κυριαρχούν στην τηλεθέαση; Πόσο προάγεται η κριτική σκέψη σε ευαίσθητα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα; Ποια είναι η κυρίαρχη τάση στα δημοφιλέστατα πλέον στην παιδική και εφηβική νεολαία μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το Τικ Τοκ ή το Ίνσταγκραμ κ.α.;
Δεν έχω λάβει εδώ υπόψη μου επίσημες έρευνες αλλά, χωρίς το ρίσκο σοβαρού λάθους, εκτιμώ ότι πρέπει να αναγνωρίσουμε πως στα βασίλεια της οθόνης κυριαρχούν ως αξίες τα εύπεπτα και τα εφήμερα: η σύντομη ατάκα και όχι η ανάλυση, η εστίαση σε ζητήματα εξωτερικής εμφάνισης και όχι στο διανοητικό βάθος, η διασκέδαση και όχι η αναζήτηση γνώσης, η ανάγκη της στιγμιαίας εκτόνωσης και όχι η στοχαστικότητα. Τα νεαρά άτομα προστρέχουν σε αυτά κυρίως για να περάσουν την ώρα τους με ελαφρότητα, ενίοτε αβάσταχτη, όπως την είχε χαρακτηρίσει ο Μίλαν Κούντερα.
Ωστόσο, αυτή η νοοτροπία που διαμορφώνεται μέσα από την καθημερινά πολύωρη και πολύχρονη χρήση δεν παραμένει εγκλωβισμένη μόνο στις οθόνες και στις ώρες παρακολούθησης των "σόσιαλ". Έχει συνέπειες για την περαιτέρω στάση τους στο σχολείο, στην οικογένεια, στην τοπική κοινωνία. Η ελαφρά διάθεση και η εφήμερη προσέγγιση τείνουν να κυριαρχήσουν και στις υπόλοιπες αλληλεπιδράσεις, σε όλα τα κοινωνικά περιβάλλοντα. Με τη συμμετοχή του στα σόσιαλ το νεαρό άτομο μαθαίνει ότι έχει κυρίως δικαιώματα, δικαιώματα ατομικής απόλαυσης. Δικαίωμα να επιλέγει ό,τι του αρέσει, δικαίωμα να απορρίπτει ό,τι του φαίνεται αδιάφορο ή δυσνόητο, δικαίωμα κυρίως να απολαμβάνει με συνήθως απαίδευτα κριτήρια ότι του κινεί το ενδιαφέρον, δικαίωμα να ασχολείται με την κυρίαρχη θεματολογία των συνομηλίκων του, μια θεματολογία, ωστόσο, που δεν είναι καθόλου απαραίτητο να αναφέρεται σε δύσκολα ζητήματα που αφορούν π.χ. την κατανόηση της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας, αλλά που υπάγεται στους κυρίαρχους κανόνες της εμπορικότητας και της εμπορευματοποίησης και διαμορφώνεται εν πολλοίς από αυτές. Επιπλέον, καθένας/καθεμία μπορεί εδώ να αντιληφθεί τι δυσκολίες ενδεχομένως δημιουργεί αυτή η μάλλον ισχυρή ατομοκεντρική στάση στη συμμετοχή σε κάθε λογής ομάδες, όπως η σχολική τάξη ή πολιτιστικές και πολιτικές συλλογικότητες.
"Μα, τι θέλετε, να είναι δυστυχή; Αφήστε τα παιδιά να διασκεδάζουν, να περνούν ευχάριστα. Θα βρουν χρόνο, θα έρθει αναγκαστικά ο καιρός για τα υπόλοιπα που λέτε". Δυστυχώς, αυτή είναι μια μάλλον επιβλαβής προσπάθεια προστασίας της ελευθερίας των νεαρών ατόμων. Όχι, δεν είναι τόσο πιθανό ότι θα βρουν χρόνο για τα υπόλοιπα, απλούστατα γιατί το είδος της νοοτροπίας και της προσωπικότητας που παράγεται στην παιδική/νεανική τους ηλικία είναι αυτό που -πλην εξαιρέσεων- παραμένει ως ψυχοδιανοητικό υπόστρωμα. Και αυτό το υπόστρωμα δεν αφορά και επηρεάζει μόνο το μέλλον, ατομικό και συλλογικό, αλλά και το παρόν. Το παρόν και στα υπόλοιπα περιβάλλοντα που μετέχει: στην οικογένεια, στο σχολείο, στην ευρύτερη κοινωνία.
Η εδραίωση της νοοτροπίας της επιλεκτικής ατομικής απόλαυσης που μεταφέρουν τα σόσιαλ πλήττει πρωτίστως τη στάση των νεαρών χρηστών απέναντι στην εκπαιδευτική διαδικασία γιατί λειτουργεί ανταγωνιστικά προς αυτήν: με τη συναισθηματική έλξη που ασκούν τα σύνθετα οπτικοακουστικά ερεθίσματα που προσφέρουν οι οθόνες το μάθημα φαίνεται ασυγκρίτως φτωχότερο και καταπιεστικό. Το έργο του εκπαιδευτικού δυσχεραίνεται. Άλλωστε με την ισχύουσα εκπαιδευτική πολιτική και τον τρόπο που δομείται η εκπαιδευτική διαδικασία από τα Προγράμματα Σπουδών, ο βαθμός καθορισμού της μαθησιακής διαδικασίας από τους μαθητές/τριες είναι από πολύ χαμηλός έως ανύπαρκτος (ενώ αντιθέτως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης το άτομο έχει την απόλυτη ευχέρεια επιλογής), η συμμετοχή δεν συμπεριλαμβάνει την παρουσία άλλων -πιθανόν ενοχλητικών- ατόμων όπως οι εκπαιδευτικοί ή οι συμμαθητές/τριες της τάξης, δεν γίνεται σε περιβάλλον με κανόνες αποφασισμένους από άλλους, ο χρήστης είναι ελεύθερος να αποχωρήσει όποτε θέλει και, τέλος, σε αντίθεση με την εκπαίδευση, δεν χρειάζονται προαπαιτούμενες γνώσεις, δεν αμφισβητούνται οι προσωπικές ικανότητες και δεν συμπεριλαμβάνεται καμιά αγχωτική διαδικασία αξιολόγησης. Τα σόσιαλ -όσο καταρτισμένος κι αν είναι ο εκπαιδευτικός και όσο σύγχρονες και πολυτροπικές είναι οι μέθοδοι διδασκαλίας του- έχουν απέναντι στη μαθησιακή διαδικασία πλεονεκτήματα που την αποδυναμώνουν: εκείνα είναι πρωτίστως δικαίωμα στην απόλαυση, ένα καταφύγιο ευχαρίστησης. Αντίθετα, η εκπαίδευση είναι -ειδικά αν δεν έχει καλλιεργηθεί η φιλομάθεια, δεν υπάρχει προσωπικός στόχος και οι συνθήκες δεν είναι ευχάριστες – πολλές φορές απλώς μια επιβεβλημένη από άλλους υποχρέωση.
Και η οικογένεια; Δεν παίζει ρόλο σε όλα αυτά; Δεν διαμορφώνει θετική στάση για το παιδί υπέρ του σχολείου; Ναι, αν οι γονείς εξακολουθούν να είναι τα πολύ "σημαντικά πρόσωπα" για τα παιδιά και τους εφήβους, κάτι που, ωστόσο, δεν είναι πάντα δεδομένο. Επίσης, αν οι ίδιοι οι γονείς ενδιαφέρονται σοβαρά να έχει το παιδί τους θετική στάση απέναντι στο σχολείο και να είναι φιλομαθές και, τέλος, αν είναι πράγματι ικανοί/ες να επηρεάσουν το παιδί τους προς αυτή την κατεύθυνση ανταγωνιζόμενοι το "ρεύμα". Αλλά θέλουν; Και, κυρίως, μπορούν;
Αν στη διαπαιδαγώγηση της οικογένειας κυρίαρχη αξία είναι η ικανοποίηση των δικαιωμάτων/απαιτήσεων του παιδιού και η προσφορά απόλαυσης χωρίς παράλληλη επισήμανση των κοινωνικών υποχρεώσεών του, είναι νομοτέλεια ότι αυτή η διαπαιδαγώγηση θα οδηγήσει σε αυτό ακριβώς που περιγράψαμε: σε ένα άτομο εθισμένο στη χρήση -και ενίοτε κατάχρηση- των δικαιωμάτων του χωρίς όρια, χωρίς αισθήματα υποχρέωσης. Συμβαίνει αυτό στην εποχή μας; Φυσικά, γιατί η παραχώρηση δικαιωμάτων είναι μια εύκολη υπόθεση. Αντίθετα, η καλλιέργεια της υπευθυνότητας, της τήρησης των καθηκόντων, του αλληλοσεβασμού και γενικά των ατομικών και κοινωνικών υποχρεώσεων είναι μια διαδικασία πολύ δυσκολότερη που χρειάζεται χρόνο και ενέχει πιθανότατα συγκρούσεις. Επίσης, γιατί ανεξάρτητα με τις προθέσεις, τις ιδεολογικές αντιλήψεις και τις ικανότητες διαπαιδαγώγησης των γονέων η δυσκολία εντείνεται από άλλους, κοινωνικούς παράγοντες που κατατείνουν στο έλλειμμα διάθεσης ποιοτικού χρόνου από τους γονείς προς τα παιδιά. Τέτοιοι παράγοντες όπως όλοι γνωρίζουμε είναι η πολύωρη γονεϊκή εργασία της ελαστικότητας, της επισφάλειας και των χαμηλών εισοδημάτων, το άγχος, η δυσπραγία και η δυσφορία από τις οικονομικές υποχρεώσεις, η κοινωνική απογοήτευση, η αβεβαιότητα και η απαισιοδοξία για το μέλλον. Αποτέλεσμά τους είναι αρχικά η ψυχοσωματική καταπόνηση των ίδιων των γονέων και ως εκ τούτου η αποδυνάμωση –ποσοτική και ποιοτική- της επιρροής τους στα παιδιά. Εκείνα, βρίσκοντας τους γονείς ανήμπορους, αποθαρρυμένους και μη διαθέσιμους ή δύσθυμους, αναγκαστικά θα αναζητήσουν σε άλλα πεδία τους "σημαντικούς άλλους" και τον ψυχοδιανοητικό προσανατολισμό που χρειάζονται, σταδιακά καταλήγοντας -συνήθως- στους συνομηλίκους τους, στον κόσμο των οποίων κυριαρχούν τα ΜΜΕ, τα «σόσιαλ» και ο δικός τους αξιακός κόσμος.
Και η κοινωνία; Εδώ τα πράγματα είναι μάλλον απλούστερα, εφόσον καθοριστική είναι η αρχή της μη απαγόρευσης των κάθε λογής οικονομικών δραστηριοτήτων, η ελευθερία, η παρότρυνση και η στήριξη στο επιχειρείν, ανεξάρτητα με το είδος της κοινωνικής επιρροής που οι επιχειρήσεις και τα προϊόντα τους επιτελούν. Έτσι, π.χ., η ανεξάρτητη αρχή του ΕΣΡ έχει τυπική κυρίως παρουσία και πολύ αδρά ποιοτικά κριτήρια για τις δημοφιλείς ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές που συνοδεύονται από προσοδοφόρες διαφημίσεις και μεταδίδονται υποκειμενοποιώντας - παράγοντας στάσεις σε εκατομμύρια νέων ανθρώπων με το περιεχόμενό τους. Η χωρίς περιορισμούς αγορά και χρήση κινητών για παιδιά ακόμη και 7-8 ετών δίνοντάς τους το δικαίωμα να γίνουν μετά από μια σύντομη περίοδο εξοικείωσης τακτικοί χρήστες των σόσιαλ και καταναλωτές προτύπων και διαφημίσεων από πολύ μικρή ηλικία. Δεν είναι επίσης καθόλου τυχαίο ότι η χρήση καλλυντικών –συνακόλουθη της τεράστιας σημασίας που αποδίδει ο κόσμος των Μέσων στην εξωτερική εμφάνιση- αγγίζει πλέον και παιδιά Δημοτικού διευρύνοντας το αγοραστικό κοινό και προσφέροντας επιπλέον τζίρο στις εταιρείες και πρόωρο εθισμό σε πολύ μικρές ηλικίες. Κινητά, καλλυντικά, ρούχα, υποδήματα, μικροσυσκευές, έχουν κατεβάσει τον μέσο όρο ηλικίας των καταναλωτών τους κι έχουν δημιουργήσει μια παράδοξη αναβίωση του καταναλωτισμού στις μικρές ηλικίες που ευνοεί κυρίως τις εταιρείες και την αγορά και όπου, παρότι φτωχοποιημένος από την 15ετή ύφεση, ο γονέας δύσκολα θα αρνηθεί το υστέρημά του προκειμένου να ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις των παιδιών του, τις ζωές των οποίων ο ίδιος ούτως ή άλλως δυσκολεύεται να παρακολουθήσει.
Άραγε πού βρίσκεται μέσα σε όλα αυτά τα σύγχρονα κοινωνικά φαινόμενα η φιλομάθεια, πώς ενισχύεται; Μάλλον μόνο στη διάθεση της νεοφιλελεύθερης πολιτείας να αξιολογήσει τους εκπαιδευτικούς, επιφορτίζοντάς τους με όλη την βαρύτητα της ευθύνης αυτού του στόχου, όταν η ίδια, αντίθετα, με χίλιους τρόπους -με τα χαμηλά οικογενειακά εισοδήματα, την ανεργία, τις σπουδές χωρίς ορατή επαγγελματική αποκατάσταση, την πρωταρχία των εταιρικών συμφερόντων, τα ανεξέλεγκτα προϊόντα της επιχειρηματικής μετα-αλήθειας των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και Κοινωνικής Δικτύωσης, την καλλιέργεια καταναλωτικών προτύπων και της τάσης του εφήμερου, την ατομοποίηση των πολιτών και διαδικασίες λήψης αποφάσεων που εξαιρούν την πολιτική από τις δραστηριότητες του πολίτη κάνει ότι μπορεί για να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ώστε η φιλομάθεια, η κριτική σκέψη, ο αναστοχασμός, ο επαναπροσδιορισμός της ως ζώσα κοινωνία να ατονεί.
Για να επανέλθει στη συνέχεια με κατασταλτικά και νομικά μέσα που νομιμοποιούν τις όποιες πολιτικές παρεμβάσεις της, επικαλούμενη την «περιορισμένη» ατομική ευθύνη των πολιτών, ενίοτε χωρίς να διστάσει να υπονομεύσει το κύρος και τις εργασιακές συνθήκες ολόκληρων επαγγελματικών ομάδων, τις οποίες στοχοποιεί σκόπιμα για να αποτινάξει τις ευθύνες από τις συνέπειες της δικής της διακυβέρνησης.
Ευθύμης Τσιλικίδης, Εκπαιδευτικός
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 19/7
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
