Η λέξη γραμματική είναι τόσο οικεία που πολλές φορές αγνοούμε τη βαθιά της καταγωγή. Συνδέεται με τη γραφή, την εκπαίδευση, αλλά και με τη δύναμη του λόγου να οργανώνεται και να μεταδίδεται. Η ετυμολογία της, όπως θα δούμε, αποκαλύπτει τη βαθύτερη σχέση μεταξύ λόγου, σκέψης και παιδείας.
Η λέξη γραμματική προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό επίθετο γραμματικός –ή –όν, το οποίο με τη σειρά του προέρχεται από το ουσιαστικό:
γράμμα (πληθυντικός: γράμματα) = στοιχείο του αλφαβήτου, γραφή, γνώση
Έτσι:
γραμματική (ως ουσιαστικό) = η τέχνη ή η επιστήμη που σχετίζεται με τα γράμματα, δηλαδή με τη γλώσσα και τη γραφή.
Στην αρχαιότητα, η γραμματική αποτελούσε μέρος της βασικής εκπαίδευσης και σήμαινε την ικανότητα να διαβάζεις, να γράφεις και να κατανοείς τα κείμενα. Όχι απαραίτητα τους κανόνες που διδάσκονται σήμερα, αλλά μια γενική καλλιέργεια μέσω των γραμμάτων.
Η «γραμματική» στην αρχαία εκπαίδευση
Στην ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή, η γραμματική απέκτησε την έννοια της φιλολογικής μελέτης των κειμένων, ιδιαίτερα της επεξεργασίας των έργων του Ομήρου, των τραγωδιών και άλλων κλασικών συγγραφέων.
Ο γραμματικός ήταν όχι απλώς κάποιος που ήξερε ανάγνωση και γραφή, αλλά ένας λόγιος, ένας εξηγητής των κειμένων. Η γραμματική, λοιπόν, περιλάμβανε:
την ορθογραφία
την σύνταξη
την ετυμολογία
την ερμηνεία των λέξεων
και, συχνά, την κριτική των κλασικών συγγραφέων
Το «τρίπτυχο» της αρχαίας παιδείας
Η αρχαία παιδεία περιλάμβανε τρία βασικά μέρη:
Γραμματική – μελέτη της γλώσσας και των κειμένων
Ρητορική – τέχνη του λόγου και της πειθούς
Διαλεκτική – λογική σκέψη και φιλοσοφική ανάλυση
Η γραμματική ήταν το πρώτο και βασικότερο στάδιο, απαραίτητο για τη μετάβαση στις πιο προχωρημένες σπουδές.
Από την αρχαία Ελλάδα στο σήμερα
Η λέξη γραμματική πέρασε στα λατινικά ως grammatica και, από εκεί, σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες:
αγγλικά: grammar
γαλλικά: grammaire
γερμανικά: Grammatik
ιταλικά: grammatica
Σήμερα, η γραμματική είναι η δομή της γλώσσας – οι κανόνες που καθορίζουν πώς σχηματίζονται οι λέξεις, πώς συνδέονται, πώς λειτουργούν σε προτάσεις. Είναι το “σύστημα κανόνων” που επιτρέπει στην επικοινωνία να είναι σαφής και αποτελεσματική.
Σε μια εποχή ψηφιακής επικοινωνίας, πολλοί θεωρούν τη γραμματική «ξεπερασμένη» ή περιττή. Όμως:
χωρίς γραμματική, η γλώσσα γίνεται θολή
χωρίς ακρίβεια, η σκέψη χάνει τη δύναμή της
χωρίς λέξεις, δεν υπάρχει δημοκρατία, λογοτεχνία ή πολιτισμός
Η γραμματική δεν είναι απλώς σύνολο κανόνων· είναι μέσο σκέψης, εργαλείο ερμηνείας και έκφρασης. Είναι αυτό που μας επιτρέπει να μετατρέψουμε τις σκέψεις σε προτάσεις και τις προτάσεις σε ιδέες που μένουν.
Γιώργος Μπαμπινιώτης: Ποιος φοβάται τη γραμματική;
Για πολλούς η γραμματική έχει, από τη φύση της, σχολαστικό χαρακτήρα που την κάνει βαρετή και παράδειγμα ίσως όχι ιδιαίτερα χρήσιμης γνώσης. Για άλλους πάλι αποτελεί τον «μπαμπούλα» τής γλώσσας, το μάθημα που τους δυσκόλευε ή στο οποίο έκαναν τα περισσότερα λάθη.
Ωστόσο, ελάχιστοι είναι οι άνθρωποι σε όλον τον κόσμο που δεν μπορούν να μιλήσουν τη γλώσσα τους (πλην παθολογικών περιπτώσεων), ασχέτως τού αν έχουν φοιτήσει ή όχι στο σχολείο. Αυτό σημαίνει ―όπως διδάσκει η γλωσσική επιστήμη― ότι κάθε ανθρώπινο ον, από μόνη την επαφή του με το (γλωσσικό) περιβάλλον του και, πιθανότατα, από ορισμένες βιολογικά κληρονομημένες γλωσσικές καταβολές, έχει την ικανότητα να μαθαίνει και να μιλάει τη γλώσσα του. Έχει δηλαδή ασυνείδητα εσωτερικεύσει και αφομοιώσει έναν μηχανισμό (γλωσσικούς κανόνες και λέξεις) με τον οποίο οργανώνει τη γλωσσική του επικοινωνία σε δομημένο λόγο, σε προτάσεις που έχουν λογικό νόημα και που συνέχονται μεταξύ τους νοηματικά, ώστε να απαρτίζουν ένα κατανοητό (προφορικό ή γραπτό) κείμενο. Με άλλα λόγια, όποιος μιλάει μια γλώσσα ξέρει, χωρίς να το έχει συνειδητοποιήσει, και τη γραμματική τής γλώσσας αυτής. Άρα, αν δεν γεννιόμαστε, τουλάχιστον μεγαλώνουμε γλωσσικά με γνώση τής γραμματικής που χρειαζόμαστε στην καθημερινή επικοινωνία μας. Αλλιώς, η ομιλία μας (προφορική και γραπτή) θα ήταν κυριολεκτικά αγνώριστη και ακατάληπτη, γεμάτη από λάθη, από φράσεις που «δεν λέγονται», όπως αυτές που ακούγονται (προκαλώντας γέλιο) από το στόμα ξένων οι οποίοι προσπαθούν να μιλήσουν τη γλώσσα μας.
Μετά από αυτά που είπαμε, πώς εξηγείται και τι σημαίνει στην πράξη ο φόβος για τη γραμματική; Ποιος φοβάται τη γραμματική;
Γραμματική, στην σύγχρονη γλωσσολογική αντίληψη, δεν είναι απλώς η γνώση να κλίνουμε ονόματα και ρήματα, όπως μαθαίναμε παλιά στο σχολείο. Γραμματική είναι, όπως το είπαμε ήδη, η ικανότητα που έχει κάθε ομιλητής μιας γλώσσας να παράγει και να καταλαβαίνει άπειρες νέες προτάσεις, να έχει δηλαδή δημιουργική σχέση με τη γλώσσα. Είναι προπάντων η ικανότητα να σχηματίζεις συντακτικά και σημασιολογικά ορθές (δηλαδή κατανοητές από τους άλλους ομιλητές) προτάσεις (ό,τι οι γλωσσολόγοι αποκαλούμε «σύνταξη» και «σημασιολογία»). Και, φυσικά, γραμματική είναι η ικανότητα να συνθέτεις τις προτάσεις σε σύνολο (το «κείμενο»), που να έχει νοηματική και γλωσσική αλληλουχία («συνεκτικότητα» και «συνοχή»), ώστε να το καταλαβαίνουν οι συνομιλητές σου, ώστε να μπορείς δηλαδή να επικοινωνήσεις με τους άλλους σωστά και αποτελεσματικά, σύμφωνα με τις προθέσεις που έχεις όταν μιλάς ή γράφεις για ένα θέμα («κεντρικό μήνυμα»).
Γραμματική είναι επίσης ό,τι οι γλωσσολόγοι αποκαλούμε «επικοινωνιακή» ή «κειμενική» ικανότητα. Γιατί, τελικά, η γλώσσα μας ως επικοινωνία δεν είναι ούτε μεμονωμένες λέξεις ούτε απλές προτάσεις. Είναι, πάνω από όλα, κείμενο. Γραμματική, λοιπόν, είναι τα πάντα στη γλώσσα: δομές (μορφολογία), λειτουργίες (σύνταξη) και εφαρμοσμένη χρήση (επικοινωνία).
Το να μάθω τη γραμματική τής γλώσσας μου σημαίνει, στην πραγματικότητα, να περάσω ―με την διαδικασία τής διδασκαλίας τής γραμματικής― από την ασυνείδητη γνώση τής γλώσσας που έχουμε όλοι σε περισσότερο ή λιγότερο συνειδητή γνώση των συστατικών, τής λειτουργίας και των μηχανισμών τής γλωσσικής επικοινωνίας. Να γιατί η γλώσσα, για να συνειδητοποιηθεί, δηλαδή για να γίνει αντικείμενο βαθύτερης, ουσιαστικής και συνειδητής γνώσης, πρέπει να διδαχθεί με την δομολειτουργική και επικοινωνιακή μέθοδο. Άρα χρειάζεται συστηματική δουλειά στο σχολείο από δασκάλους και φιλολόγους που γνωρίζουν ποια είναι η δομή και η λειτουργία τής γλώσσας και πώς διδάσκεται με τη μέθοδο που αναφέραμε. Χρειάζονται επίσης ανάλογα βιβλία διδασκαλίας τής γλώσσας (τα υπάρχοντα έχουν ανάγκη από σημαντική βελτίωση). Και χρειάζεται ―ως βιβλίο αναφοράς― μια σύγχρονη γραμματική που θα έχει συνταχθεί με αυτό το πνεύμα και με αυτή τη μέθοδο.
Συμπέρασμα: Όλοι γνωρίζουμε ασυνείδητα τη γραμματική τής γλώσσας μας· αυτό που λείπει και που προκαλεί τον οποιονδήποτε «φόβο τής γραμματικής» είναι η συνειδητοποίηση των γραμματικών μηχανισμών τής γλώσσας μας, που μπορεί να επιτευχθεί με συστηματική, σύγχρονα οργανωμένη, διδασκαλία τής γλώσσας στο σχολείο και με αδιάκοπη ατομική προσπάθεια εξοικείωσής μας με καλλιεργημένο λόγο («πρότυπα κείμενα»). Φόβος για τη γραμματική δεν δικαιολογείται. Το ζητούμενο είναι να προσπαθήσουμε όλοι να αποκτήσουμε συνειδητή και ουσιαστική γνώση των μηχανισμών που προσφέρει η γλώσσα μας για καλύτερης ποιότητας επικοινωνία.
Γεώργιος Μπαμπινιώτης
(ανάρτηση του καθηγητή στο facebook)
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
2ος Πανελλήνιος γραπτός διαγωνισμός: Βγήκε η προκήρυξη - Αιτήσεις από 29/4 έως 14/5
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 21/04
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
