Χρήστος Κάτσικας Η λογοκρισία στην εκπαίδευση δεν είναι νέο φαινόμενο. Αντίθετα, αποτελεί μια πρακτική με μακρά ιστορία, η οποία συχνά αντικατοπτρίζει τις εκάστοτε πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές εντάσεις. Σχολικά βιβλία έχουν αποσυρθεί, λογοκριθεί ή ξαναγραφεί όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως, προκαλώντας δημόσιες αντιπαραθέσεις και θέτοντας ερωτήματα για το ποιος καθορίζει τι πρέπει να διδάσκεται.
Η ιστορία που διδάσκεται στα σχολεία δεν είναι απλώς η καταγραφή γεγονότων. Είναι η επιλεγμένη μνήμη ενός έθνους, η πολιτισμική του ταυτότητα, η προοπτική που επιλέγει να δώσει στα παιδιά του για το παρελθόν — και κατ’ επέκταση, για το παρόν και το μέλλον. Γι’ αυτό και το μάθημα της Ιστορίας έχει βρεθεί διαχρονικά στο επίκεντρο πολιτικών, ιδεολογικών και θεσμικών παρεμβάσεων. Η Ελλάδα έχει το δικό της «πάνθεον» από σχολικά εγχειρίδια που είτε αποσύρθηκαν είτε λογοκρίθηκαν υπό το βάρος αντιδράσεων. Αυτά τα βιβλία είναι τα λεγόμενα «καταραμένα» της σχολικής ιστορίας.
Ιστορικά παραδείγματα αποσύρσεων: Μια σύντομη αναδρομή
Η απόσυρση του σχολικού βιβλίου Α΄ Λυκείου «Ιστορία του ανθρώπινου γένους»
Από τις πιο γνωστές περιπτώσεις μπορούμε να αναφέρουμε την απόσυρση (1990) του βιβλίου του Λευτέρη Σταυριανού «Ιστορία του ανθρώπινου γένους», που εισάγεται για διδασκαλία στην Α' τάξη του Λυκείου το 1984-85 και βρήκε απέναντί του τα αφοριστικά υπομνήματα της Ιεράς Συνόδου, κηρύγματα από τους άμβωνες, έντονες διαμαρτυρίες παραεκκλησιαστικών οργανώσεων και διαδηλώσεις με αίτημα να ριχτεί το βιβλίο στην πυρά.
Η αιτία; Οι αναφορές του συγγραφέα στη δαρβίνειο θεωρία για την καταγωγή του ανθρώπου (διακόσια τόσα χρόνια μετά τη γέννηση του Κάρολου Δαρβίνου και 160 χρόνια μετά την έκδοση της «Προέλευσης των ειδών διά της φυσικής επιλογής») και κάποιες άλλες θέσεις του που υποτίθεται ότι έθιγαν τα ιερά και τα όσια της ελληνορθόδοξης παράδοσης - από τον ρόλο του Βυζαντίου έως την ισότητα των φύλων.
Δεν ήταν, όμως, η μοναδική αιτία. Οι αναλυτικές κατηγορίες του ιμπεριαλισμού, της αποικιοκρατίας συσπείρωσαν τους ιδεολογικά και πολιτικά αντίπαλους απέναντι στον συγγραφέα.
Η Ιερά Σύνοδος, ζήτησε ρητά «να καθαρθεί» ή «να αποσυρθεί» το βιβλίο, το οποίο σημειωτέον είχε ήδη υποστεί κάποια πρώτα «στρογγυλέματα».
Ο Σταυριανός προκάλεσε την οργή των θρησκευτικών κύκλων επειδή στο κεφάλαιο «Ανθρωπίδες, οι μακρινοί μας πρόγονοι» κάνει αναφορά στην εξέλιξη του ανθρώπου σύμφωνα με τα επιστημονικά δεδομένα, μιλώντας για τους Αυστραλοπίθηκους, τους προγόνους του ανθρώπου «που ήταν τριχωτοί, γύρω στο 1,20-1,50, και είχαν εγκέφαλο που ισοδυναμούσε με το 1/3 του δικού μας», τους ανθρωπίδες (Ηomo Εrectus) και τον Ηomo Sapiens.
Παράλληλα όμως υπήρχε αντίδραση και για τις αναφορές του συγγραφέα στην ισότητα των φύλων («δεν υπάρχει έμφυτη ή γενετική ανισότητα μεταξύ των φύλων»), στην ταξική ανισότητα και στο χάσμα πλουσίων και φτωχών, στον ιμπεριαλισμό και την αποικιοκρατία, ενώ οι αναφορές στο ιερατείο που αποτελούσε «μια άλλη προνομιούχα ομάδα σε όλους τους πολιτισμούς» και στα ιερά κείμενα που «χρησιμοποιήθηκαν για να διδάξουν πίστη και υπακοή στην καθιερωμένη τάξη», ξεσήκωσαν γι' άλλη μια φορά την Ιερά Σύνοδο.
Από κοντά και οι εθνικιστικοί κύκλοι κατηγορούσαν τον συγγραφέα ότι δίδασκε πως ο Αριστοτέλης ήταν υποστηρικτής της δουλείας, ο δε Μέγας Αλέξανδρος ιμπεριαλιστής.
Έτσι θα περικοπούν όσα σημεία της σχολικής ιστορίας ενοχλούν, αλλά κι αυτό δεν θα είναι αρκετό: στις αρχές του '90 το βιβλίο του «αθέου, υλιστού συγγραφέως» Λ. Σταυριανού θα... περικοπεί ολόκληρο.
Το βιβλίο «Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία»
Λίγους μήνες αργότερα (1991), το βιβλίο «Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας» (Γ΄ Γυμνασίου) του Βασίλη Κρεμμυδά, αφού δέχτηκε επίθεση από εθνικιστικούς κύκλους, δημάρχους κ.λπ. αποσύρεται αφού πριν του έχουν περικοπεί κεφάλαια επειδή δεν ήταν αρκετά «εθνικό».
Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1984 και δέχθηκε σφοδρές επιθέσεις επειδή δεν ήταν αρκετά «ηρωικό», επειδή η έκταση της Ελληνικής Επανάστασης ήταν ίση με την έκταση της Γαλλικής κ.ο.κ. Το βιβλίο αποσύρθηκε με την αλλαγή κυβερνήσεως το 1991.
«Ιστορία του Νεότερου και Σύγχρονου Κόσμου» του Γιώργου Κόκκινου
Το 2002 μετά από αντιδράσεις βουλευτών της Νέας Δημοκρατίας, του υπουργείου Παιδείας της Κύπρου, εθνικιστικών οργανώσεων και της Ιεράς Συνόδου αποσύρεται το βιβλίο «Ιστορία του Νεότερου και Σύγχρονου Κόσμου» του Γιώργου Κόκκινου κ.ά., που μοιράστηκε στη Γ’ Λυκείου αλλά δεν διδάχθηκε ποτέ.
Η δωδεκαμελής συγγραφική ομάδα υπό τον επίκουρο καθηγητή Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου κ. Γιώργο Κόκκινο, δέχθηκε σφοδρές επιθέσεις, αρχικά για όσα έγραψε για το Κυπριακό, κατόπιν όμως
και για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, τον Εμφύλιο πόλεμο και για πλήθος άλλων ζητημάτων, περισσότερο ή λιγότερο σημαντικών.
Παρ' όλο λοιπόν που το βιβλίο είχε κερδίσει σχετικό διαγωνισμό προ τριετίας και είχε περάσει από όλα τα στάδια έγκρισής του, το υπουργείο Παιδείας αποφάσισε - οριστικά ή όχι, άγνωστο - να το αποσύρει.
Το σχολικό βιβλίο των Θεοδωρίδη - Λαζάρου
Ενα παλιότερο παράδειγμα ήταν το σχολικό βιβλίο των Θεοδωρίδη - Λαζάρου. Από τις συνεχείς παρεμβάσεις στο αρχικό βιβλίο του ιστορικού Θεοδωρίδη, καθηγητή Φιλοσοφίας της Ιστορίας στο Αριστοτέλειο, δεν έμεινε τελικά τίποτε άλλο παρά η υπογραφή του. Διότι ο νόμος έδινε το δικαίωμα στους αρμόδιους φορείς να μεταβάλλουν το περιεχόμενο.
Το βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ’ Δημοτικού (2006)
Το βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ’ Δημοτικού (2006) Το βιβλίο της ΣΤ’ Δημοτικού αποσύρθηκε το 2007, έπειτα από έντονες αντιδράσεις για τον τρόπο που παρουσίαζε κρίσιμες ιστορικές στιγμές, όπως η Μικρασιατική Καταστροφή, με τη φράση «συνωστίζονταν στο λιμάνι της Σμύρνης» να προκαλεί σάλο. Η συγγραφική ομάδα μίλησε για «μοντέρνα διδακτική προσέγγιση» και «αποφόρτιση του λόγου».
Ιστορικό και ιδεολογικό υπόβαθρο των παρεμβάσεων
Η σχολική ιστορία αποτελεί εργαλείο κοινωνικοποίησης. Μέσω της αφήγησης για το έθνος, τον πολιτισμό και τις αξίες του, διαμορφώνεται η εθνική ταυτότητα. Αυτό την καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτη σε παρεμβάσεις. Από το εκπαιδευτικό κράτος ως μηχανισμό ελέγχου (σύμφωνα με τον Αλτουσέρ) μέχρι τον εκκλησιαστικό λόγο ως φορέα ηθικής αυθεντίας, οι θεσμοί της εξουσίας συνδιαμορφώνουν το περιεχόμενο.
Η «εκσυγχρονιστική» παρέμβαση του 1998–1999, με την ανανέωση των αναλυτικών προγραμμάτων υπό την πίεση του 2ου Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της σύνδεσης εκπαιδευτικής πολιτικής και κοινοτικών επιταγών. Ενώ η αλλαγή διαφημίστηκε ως πρόοδος, στην πράξη χαρακτηρίστηκε από αποσπασματικότητα και έλλειψη συνοχής.
Τι σημαίνει τελικά ένα «καταραμένο» βιβλίο;
Η τύχη των βιβλίων αυτών αποκαλύπτει πολλά για την πολιτισμική αυτοαντίληψη της Ελλάδας. Ποιος αποφασίζει τι είναι «εθνικό»; Ποιο είναι το «ανεκτό» ιστορικό αφήγημα; Πού αρχίζει η ελευθερία της επιστημονικής έκφρασης και πού τελειώνει η ανοχή των θεσμών;
Τα «καταραμένα» βιβλία της σχολικής ιστορίας δεν είναι απλώς ιστορίες αποσύρσεων. Είναι καθρέφτες των κοινωνικών συγκρούσεων γύρω από την ερμηνεία του παρελθόντος. Αντί να κρύβονται ή να λογοκρίνονται, μπορούν να αποτελέσουν αφορμή για γόνιμο διάλογο: όχι μόνο για το τι διδάσκουμε, αλλά και γιατί το διδάσκουμε.
Ιστορική Χρονολογία Αποσύρσεων
| Έτος | Βιβλίο / Συγγραφέας | Αιτία απόσυρσης |
|---|---|---|
| 1984–1990 | Σταυριανός – Ιστορία Ανθρώπινου Γένους | Θεωρία εξέλιξης, αντίθεση με την Εκκλησία |
| 1991 | Κρεμμυδάς – Νεότερη Ιστορία | Εθνικιστικές πιέσεις |
| 2002 | Κόκκινος – Ιστορία Σύγχρονου Κόσμου | Πολιτικές και εκκλησιαστικές αντιδράσεις |
| 1914 | «Αθεϊκά» του Βόλου | Κατηγορίες για αθεΐα, αντισυμβατική διδασκαλία |
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
2ος Πανελλήνιος γραπτός διαγωνισμός: Βγήκε η προκήρυξη - Αιτήσεις από 29/4 έως 14/5
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 21/04
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
