Οι 14 ημέρες
Στις 29 Αυγούστου 1949 λήγει επίσημα ο εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα με την ήττα του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ) και τη συντεταγμένη υποχώρηση του κύριου όγκου των δυνάμεών του στη Λαϊκή Δημοκρατία της Αλβανίας.
Η διασπορά των πολιτικών προσφύγων δεν έγινε ισομερώς. Στη Σοβιετική Ένωση και συγκεκριμένα στην Τασκένδη, την πρωτεύουσα της σοβιετικής δημοκρατίας του Ουζμπεκιστάν, και το Τσιρτσίκ μεταφέρθηκε το στρατιωτικό σκέλος του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος.
Πριν αναφερθούμε στο μεγάλο ταξίδι της υποχώρησης, ήδη από τον Οκτώβριο του 1948 σε ένα κτίριο στο Ελμπασάν της Αλβανίας νοσηλεύονταν τραυματίες του ΔΣΕ. Τον Ιούλιο του 1949 750 βαριά τραυματίες, άλλοι ακρωτηριασμένοι, άλλοι με σοβαρά κατάγματα, με κρανιακές κακώσεις, με νευρολογικά προβλήματα μεταφέρθηκαν με το πολωνικό φορτηγό πλοίο «Κόσουστσκο» (Kościuszko) από το Δυρράχιο προς την Πολωνία. Ταξίδεψαν από τις 13 Ιουλίου έως τις 25 Ιουλίου 1949, 12 ημέρες. Αγκυροβόλησαν στο νησί Βόλιν της Πολωνίας και νοσηλεύθηκαν στο νοσοκομείο «250». Μόλις αποθεραπεύτηκαν 200 μαχητές του ΔΣΕ, μεταφέρθηκαν με τρένο «στη μεθοριακή πόλη Zγκοζέλετς. Εκεί ήταν το κέντρο διερχομένων των πολιτικών προσφύγων από την Ελλάδα». Επρόκειτο για την πρώτη μεγάλη ομάδα παρτιζάνων του ΔΣΕ που πέρασε στην Πολωνία.
Στο τέλος του Αυγούστου του 1949 ο Δημοκρατικός Στρατός υποχωρεί από τη θέση Μπάτρα του Δυτικού Γράμμου[1] στην Αλβανία. Οι μαχητές/τριες εισέρχονται στην Αλβανία, [θυμίζουμε πως τα σύνορα της Γιουγκοσλαβίας ήταν κλειστά γι αυτούς] παραμένουν για εβδομάδες στο εσωτερικό της Αλβανίας[2] άλλοι στρατοπέδευσαν έξω από το Ελμπασάν σε έναν ξερότοπο όπου είχε κάτι καλύβες όπου προστέθηκαν σκηνές, κοντά στον ποταμό Σκούμπι, στο μέσον της Αλβανίας και άλλοι σε στρατόπεδο στο Μπουρέλι, στο βόρειο μέρος της Αλβανίας, όπου υπήρχαν «παλιοί ιταλικοί στρατώνες και σκηνές». Ήδη από τον Ιούνιο του 1949 αντιπροσωπεία του ΚΚΕ από τους Ιωάννη Ιωαννίδη και Μιλτιάδη Πορφυρογέννη συναντήθηκε με τον Bedrich Geminder ο οποίος ήταν ο επικεφαλής του Διεθνούς Τμήματος της ΚΕ του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας. Στη συνάντηση η ελληνική αντιπροσωπεία ζήτησε να φιλοξενηθούν στην Τσεχοσλοβακία περίπου 5.000 άτομα[3].
Αλβανία. Η απόσταση των δύο στρατοπέδων των προσφύγων του ΔΣΕ
Αλβανία. Η απόσταση από το Ελμπασάν στο λιμάνι της Αυλώνας
Αφού παρέδωσαν τα όπλα τους στους Αλβανούς περίμεναν όσο γίνονταν μυστικές διαπραγματεύσεις, για την αναχώρησή τους. Πλήρης μυστικότητα όπως μυστική κρατήθηκε και η διαδρομή τους αργότερα. Και σταδιακά, τους τελευταίους μήνες του 1949, ανεβαίνουν σε καμιόνια με προορισμό το Δυρράχιο ή την Αυλώνα.
Αλβανία. Η απόσταση από το Μπουρέλι στο λιμάνι του Δυρραχίου
Σχολαστικά τα μέτρα αφού δεν έπρεπε να δοθεί η παραμικρή υποψία πως οι πολιτικοί πρόσφυγες πλέον, θα επιβιβάζονταν σε πλοία. Ο κίνδυνος επίθεσης από πλοία της ελληνικής κυβέρνησης ήταν μεγάλος. Τα ελληνικά υποβρύχια περιπολούσαν. Η τραγωδία θα ήταν ανείπωτη. Οπότε τηρήθηκε αυστηρή «σιγή ασυρμάτου».
Σύμφωνα με μαρτυρία του Κώστα Γκριτζώνα, στις 21 Οκτωβρίου 1949 τους δίνεται η διαταγή:
-Ετοιμαστείτε για αναχώρηση…
Τρόπος του λέγειν φυσικά το «ετοιμαστείτε». Άντε να είχαν μαζί τους μία χλαίνη (πανωφόρι), ένα γυλιό (στρατιωτική τσάντα)…
Από το στρατόπεδο στο Μπουρέλι στριμώχνονται σε αλβανικά στρατιωτικά καμιόνια, κατεβάζουν τους μουσαμάδες και ξεκινούν. Σούρουπο ανέβηκαν, νύχτα ταξίδεψαν.
Χωρίς φωνές, χωρίς τραγούδια, χωρίς ομιλίες. Απόλυτη σιωπή. Ήταν η αρχή της συνωμοτικής διαφυγής.
Ξημερώματα έφτασαν στο Δυρράχιο. 22 Οκτωβρίου 1949.
Τα τμήματα που είχαν στρατοπεδεύσει στο Ελμπασάν, με την ίδια διαδικασία αναχώρησαν με προορισμό το λιμάνι του Δυρραχίου ή και του Αυλώνα.
Αυλώνα – Δυρράχιο, απόσταση 118 χιλιόμετρα
Επιβιβάζονται σε πλοία (ένα από αυτά ήταν αμερικανικής κατασκευής, τύπου Λίμπερτι που η Ρώσοι το είχαν ονομάσει «Σουκόνα», που ήταν παραπόταμος του ποταμού Ντβίνα) και οδηγούνται στα αμπάρια όπου και θα παραμείνουν σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού. Πειθαρχημένα ανέβηκαν τη σιδερένια σκάλα του πλοίου, κοίταξαν λίγο το αμπάρι που το είχαν καθαρισμένο και τους περίμενε με λίγες λάμπες δεξιά αριστερά και κατέβηκαν ήσυχα ήσυχα. Πειθαρχημένοι, άλλωστε και τα επόμενα δύο χρόνια, έτσι θα ζούσαν στην Τασκένδη, με στρατιωτική πειθαρχία.
Ο Δ.Ζυγούρας αναφέρει πως στα αμπάρια ξυλουργοί είχαν κατασκευάσει ειδικά ράφια για να βολευτούν οι μαχητές/τριες, τα φορτηγά πλοία μετατράπηκαν σε επιβατικά. Πατάρια το ένα πάνω από το άλλο για να μπαίνουν να κοιμούνται.
Οι περισσότεροι στεριανοί που δεν είχαν δει ποτέ τους θάλασσα, κρυμμένοι την ημέρα, και το βράδυ ίσως λίγο για να ξεμουδιάσουν, στο κατάστρωμα. Με απόλυτη ησυχία, σκοτάδι και πορεία προς το άγνωστο αφού δεν τους είχε ανακοινωθεί ο προορισμός του πλοίου. Η ατμόσφαιρα ήταν αποπνικτική, μέσα στο αμπάρι γίνονταν όλα, εμετοί, ακαθαρσίες. Ο καθαρός αέρας των βουνοκορφών αντικαταστάθηκε με την πνιγερή ατμόσφαιρα. Η υπομονή όμως ήταν ισχυρότερη.
Η συνωμοτικότητα, η διασφάλιση της ασφαλούς μεταφοράς χιλιάδων ανθρώπων -που πλέον θα θεωρούνταν πολιτικοί πρόσφυγες- και της διαφυγής τους από την Ελλάδα επέβαλε, και σωστά έγινε παρά τις όποιες γκρίνιες, τη μυστικότητα του προορισμού, τη φαινομενική πορεία προς το πουθενά. Ο Κωνσταντίνος Τσίβος, επικαλούμενος τσεχοσλοβακικές πηγές αναφέρει πως στα πλοία της προσφυγιάς είχαμε τους πρώτους νεκρούς και τις πρώτες γέννες[4]. Πρώτους νεκρούς είχαμε και στη διαδρομή για τη Σοβιετική Ένωση. Τα πτώματα τα έριξαν βράδυ στη Μαύρη Θάλασσα[5]. Αν υπολογίσουμε, σύμφωνα με τις μαρτυρίες πως σε κάθε καράβι χώραγαν 5.000 άνθρωποι κάθε φορά, καταλαβαίνουμε πόσοι θα περνούσαν όρθιοι ώρες ατελείωτες, πόσο δύσκολη ήταν η διατροφή όλων αυτών των ανθρώπων. Γαλέτα και τσάι.
Ο Δημήτρης Ζυγούρας σημειώνει πως συνολικά προς τη Σοβιετική Ένωση έγιναν τέσσερις αποστολές με πλοία[6]. Δεν είναι εύκολη η συλλογή λεπτομερών στοιχείων των καραβιών που τους μετέφεραν, πώς κατανεμήθηκε ο αριθμός των επιβαινόντων.
Προς την Πολωνία
Στο πλοίο «Κόσουστσκο» πολιτικός υπεύθυνος, που συνόδεψε τους/τις μαχητές/τριες, ήταν ο Νίκος Μπελογιάννης[7]. Υπάρχει η μαρτυρία του Γιάννη Συμεωνίδη (Ταρζάν) πως μετά το Γιβραλτάρ το πλοίο τους το πλεύρισαν δύο βρετανικές φρεγάτες με την απαίτηση να ερευνήσουν το φορτίο. Ο καπετάνιος όμως τους αγνόησε, δεν ακολούθησε τα πολεμικά πλοία και συνέχισε την πορεία του πλοίου προς το λιμάνι της Γδύνια στην Πολωνία[8]. Ιδιαίτερη μνεία κάνει ο Γιάννης Συμεωνίδης (Ταρζάν) για τη διατροφή τους μέσα στο πλοίο όπου οι Πολωνοί μάγειρες κατάφεραν να ταΐσουν χιλιάδες πεινασμένους αντάρτες και αντάρτισσες.
Δύο πλοία το πολωνικό «Κόσουστσκο»[9] και το ρουμανικό «Τρανσυλβάνια» πέρασαν από το Γιβραλτάρ με προορισμό τη Γδύνια της Πολωνίας.
Η πορεία από την Αλβανία προς το λιμάνι Γδύνια της Πολωνίας (σχηματική προσέγγιση λόγω έλλειψης ακριβών πηγών)
Έμειναν στο καράβι 13 με 14 ημέρες.
Μόνο οι πολιτικοί επίτροποι γνώριζαν τον προορισμό του καραβιού και δεν τον ανακοίνωσαν παρά μόνο όταν πλησίαζαν.
SS Kościuszko
Προς τη Σοβιετική Ένωση
Άλλοι μαχητές/τριες επιβιβάζονταν σε σοβιετικά πλοία[10].
Ο Τάκης Κωστόπουλος αναφέρει πως αυτός και η γυναίκα του επιβιβάστηκαν στο φορτηγό πλοίο «Βλαδιβοστόκ» χωρητικότητας 12.000 τόνων το οποίο μετέφερε 1.000 αντάρτες και αντάρτισσες. Το πλοίο τους, αναχώρησε από το Δυρράχιο στις 16 Οκτωβρίου 1949 και στην Τασκένδη έφτασαν στις 4 Νοεμβρίου το μεσημέρι.
Ο Γιώργος Αγραφιώτης (Δεληβοριάς) εξιστορεί την επιβίβασή του σε σοβιετικό πλοίο, το οποίο ήταν φορτωμένο με πίσσα, στα αμπάρια του οποίου κρύφτηκαν αντάρτες και αντάρτισσες. Στον έλεγχο των Τούρκων στα Δαρδανέλια το μέρος του πλοίου που ήταν τα αμπάρια σκεπάστηκε με έναν τεράστιο μουσαμά. Μόλις το πλοίο βγήκε στη Μαύρη Θάλασσα τους επιτράπηκε να ανέβουν στο κατάστρωμα.
Ο Παναγιώτης Μπούχρας εξιστορώντας τη ζωή των γονιών του, και οι δύο μαχητές του ΔΣΕ, γράφει πως στο πλοίο βρίσκονταν 4.000 μαχητές/τριες και κατά τον έλεγχο των Τούρκων τελωνειακών «στη μπούκα του καταστρώματος, μερικοί ναύτες χτυπούσαν δυνατά με σφυριά -δήθεν ότι κάτι επισκεύαζαν. Στην πραγματικότητα το θόρυβο τον έκαναν επίτηδες για να καλύψουν βήχα, τυχόν φτέρνισμα».
Ο Στέλιος Γιατρουδάκης αναφέρει πως στην 1 Οκτωβρίου 1949 επιβιβάστηκαν σε σοβιετικό καράβι 550 μαχητές της VIII Μεραρχίας με διοικητή τον Βαγγέλη Παπαδόπουλο – Φωκά. Το ταξίδι ακολούθησε την ίδια πορεία και διήρκησε 12 ημέρες. Ενδεικτικά θυμάται πως στον έλεγχο στα στενά του Βοσπόρου, τους απαγορεύτηκε ακόμη και ο βήχας.
Ο Κώστας Γκριτζώνας περιγράφει τη διαδρομή με το πλοίο και τελικό προορισμό την Τασκένδη. Ξεκίνησαν το ταξίδι το τελευταίο δεκαήμερο του Οκτωβρίου 1949 και στις 31 Οκτωβρίου το πλοίο έδεσε στο Πότι. Θυμάται την ανακοίνωση του Βασίλη Μπαρτζιώτα για τον τελικό προορισμό και το κλίμα που επικράτησε με αυτή την ανακοίνωση.
Ο Βαγγέλης Παπαδάκης βρέθηκε στο καράβι που ήταν επικεφαλής ο Γ.Κολιγιάννης και ο Χ.Φλωράκης. Όλοι εξιστορούν τις ίδιες συνθήκες, μυστικότητα, απόλυτη σιωπή, τρικυμίες, εμετοί, πορεία προς το άγνωστο. Γράφει επίσης πως το καράβι που είχαν επιβιβαστεί είχε δηλωθεί πως μετέφερε χοιρινά από την Αλβανία προς τη ΣΕ.
Ο Γιώργος Ευαγγελόπουλος, πολιτικός πρόσφυγας στην Τασκένδη εξιστορεί τη διαδρομή που έκαναν οι μαχητές και οι μαχήτριες με το πλοίο όταν έφυγαν από το Δυρράχιο. Το πλοίο το κυνηγούσαν υποβρύχια. Μένει με την ιστορική έρευνα να αποδειχθεί, τί γνώριζαν οι ελληνικές αρχές για όλη αυτή τη διαδικασία. Κρυμμένοι στο αμπάρι του πλοίου υπήρχαν και ναύτες. Έβλεπαν με την πυξίδα τους πως πήγαιναν προς την Αίγυπτο. Και εκεί κάνει στροφή το πλοίο προς την Τουρκία. Οι ναύτες αναφωνούν, φεύγουμε προς την Τουρκία. Και ο Στέφανος Ευαγγελίου αναφέρει πως το πλοίο τους, όταν έπλεαν κοντά στη Χίο τους ακολουθούσε ελληνικό υποβρύχιο, «είχε διαδοθεί μάλιστα, πως ο σοβιετικός πλοίαρχος ήταν αρκετά ταραγμένος. Ευτυχώς που δεν έγινε κανένα κακό»[11].
Το πλοίο SUKHONA
Το ταξίδι κατέγραψε πορεία Δαρδανέλια, Προποντίδα, Μαύρη Θάλασσα, αποβίβαση στο λιμάνι Πότι στη Γεωργία και μετά με φορτηγά τρένα προς το Μπακού (λιμάνι του Αζερμπαϊζάν) απόσταση Πότι - Μπακού σε ευθεία γραμμή περίπου 900 χλμ. Έφτασαν στην Κασπία Θάλασσα, τη διέσχισαν με πλοία για να καταλήξουν στο σημερινό Τουρκμενιστάν όπου επιβιβάστηκαν σε τρένα και πέρασαν μέσα από την έρημο Καρακούμ, η διαδρομή με το τρένο διήρκησε 6 ημέρες. Πουθενά πράσινο, πουθενά τα ψηλά δέντρα της Πίνδου. Προορισμός η Τασκένδη και το Τσιρτσίκ. Ο Β.Μπαρτζώτας, που βρισκόταν και αυτός σε πλοίο και που ήταν η τελευταία αποστολή, μόλις μπήκαν στα ύδατα της ΣΕ ενημέρωσε τους πολιτικούς επιτρόπους, και αυτοί με τη σειρά τους τους/τις μαχητές/τριες πως προορισμός ήταν η Σοβιετική Ένωση[12]. Οι πολιτικοί πρόσφυγες θα εγκαθίσταντο στην Τασκένδη που βρισκόταν στον τεσσαρακοστό παράλληλο, περίπου στο ύψος της Θεσσαλονίκης και απείχε από την Αθήνα, σε ευθεία γραμμή, 3.874 χλμ.[13] Στην Τασκένδη βρίσκονταν ήδη επτά μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ καθώς και ο Β.Μπαρτζιώτας ο οποίος συνόδευσε την τελευταία αποστολή πολιτικών προσφύγων. Ο ίδιος έμεινε εκεί, όπως ήδη αναφέρθηκε, τους έξι πρώτους μήνες διότι του είχε ανατεθεί από το ΠΓ του ΚΚΕ να αναλάβει την τακτοποίηση των πολιτικών προσφύγων. Το Μάιο του 1950, όλα τα μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ επέστρεψαν στην έδρα της ΚΕ που ήταν το Βουκουρέστι[14].
Ο Βασίλης Μπαρτζιώτας διηγείται ένα περιστατικό καθώς οι πολιτικοί πρόσφυγες περνούσαν από το Τουρκμενιστάν και συγκεκριμένα από την πρωτεύουσά του το Ασγκαμπάτ. «Μας πλησίασε και μας χαιρέτησε μία ομάδα σοβιετικών μαθητών τουρκμενικής καταγωγής που ήξεραν για τον αγώνα του ΔΣΕ και μας μιλούσαν για το Γράμμο και το Βίτσι. Μας μιλούσαν και έκλαιγαν από τη χαρά τους». Την ίδια θερμή υποδοχή από τους ντόπιους διηγείται και ο Δ.Ζυγούρας (Παλαιολόγος). Από όπου περνούσε το τρένο με τους Έλληνες μαχητές/τριες ετύγχαναν «εκδηλώσεων θερμής συμπάθειας».
Κάθε μεγάλη ομάδα πολιτικών προσφύγων που έφτανε στο Πότι της Γεωργίας τους περίμεναν Σοβιετικοί Αξιωματικοί, τους πήγαιναν σε κλιβάνους να τους πλύνουν, να τους ξεψειρίσουν, να τους καθαρίσουν τα ρούχα. Και μόλις στέγνωναν συνέχιζαν τη διαδρομή.
Οι πολιτικοί πρόσφυγες μόλις έφτασαν στις Λαϊκές Δημοκρατίες[15] και την ΕΣΣΔ μπήκαν σε καραντίνα 45 ημερών ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίστηκαν οι πρώτες ανάγκες όπως ήταν η στέγαση, η σίτιση, η εργασία, η φροντίδα των τραυματιών, τους δόθηκε δωρεάν ρουχισμός, στους άντρες έδωσαν και τσιγάρα Καζμπέκ. Για πρώτη φορά είδαν όπερα, θέατρο, γενικότερα ξεκίνησε η οργανωμένη ζωή τους[16].
Οι Σοβιετικοί τους έδωσαν νέα καθαρά ρούχα. Ο συνολικός αριθμός των πολιτικών προσφύγων ανέρχεται στους 55.876[17]. Στη Σοβιετική Ένωση υπήρχαν 11.980 πολιτικοί πρόσφυγες εκ των οποίων 8.573 άντρες και 3.407 γυναίκες. Οι Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες της Τασκένδης, σύμφωνα με εκτίμηση των Σοβιετικών, οι οποίοι τους παρακολουθούσαν από κοντά υποδεικνύοντας και παρεμβαίνοντας στις δράσεις και διαδικασίες τους, ανέρχονταν στους 17.500 εκ των οποίων οι 8.000 ήταν οργανωμένοι στο ΚΚΕ.[18] Ο αριθμός των πολιτικών προσφύγων ανά χώρα δεν ταιριάζει ακόμη και στην ίδια εισήγηση του Β.Μπαρτζιώτα, και το πιο πιθανό είναι να μην είχαν ακριβή αριθμό. Η Κ.Τσέκου αναφέρει πως το σύνολο των πολιτικών προσφύγων ανερχόταν στους 58.300, βασιζόμενη στο βιβλίο του Λυσίμαχου Παπαδόπουλου, Νόστιμον ήμαρ, ενώ από το σύνολο του προσφυγικού πληθυσμού το 60%-65% το αποτελούσαν μαχητές/τριες του ΔΣΕ[19].
ΠΙΝΑΚΑΣ. Η δύναμη των πολιτικών προσφύγων σε αριθμούς | |||
ΧΩΡΑ | ΑΝΤΡΕΣ | ΓΥΝΑΙΚΕΣ | ΠΑΙΔΙΑ |
Ρουμανία | 1.981 | 1.939 | 5.132 |
Τσεχοσλοβακία | 4.000 | 3.475 | 4.148 |
Πολωνία | 4.730 | 3.138 | 3.590 |
Ουγγαρία | 2.161 | 2.233 | 2.859 |
Βουλγαρία | 1.583 | 764 | 672 |
Γερμανία | ----- | ----- | 1.128 |
Σοβιετική Ένωση | 8.573 | 3.407 | ----- |
Σημείωση: Στοιχεία από την εισήγηση του Βασ. Μπαρτζιώτα στην ΙΙΙ Συνδιάσκεψη, 1950 |
Ο Σύλλογος Ελληνικού Πολιτισμού Τασκένδης στον πίνακα ανακοινώσεών του έχει αναρτημένη την παρακάτω φωτογραφία με την οποία παραθέτει τον αριθμό των πολιτικών προσφύγων. Σύμφωνα με το Σύλλογο το 1949 εγκαταστάθηκαν στην Τασκένδη 11.997. Καθίσταται σαφές πως ο ακριβής αριθμός ακόμη δεν έχει διερευνηθεί. Όπως έχει αναφερθεί ήδη περισσότερο έγκυρος θεωρείται ο αριθμός των προσφύγων που παραθέτουν οι Σοβιετικοί, δηλαδή την ύπαρξη 17.500 πολιτικών προσφύγων στην Τασκένδη[20].
Η καταγραφή των πολιτικών προσφύγων της Τασκένδης από το Σύλλογο Ελληνικού Πολιτισμού Τασκένδης Σημείωση: Οι Έλληνες της Τασκένδης και η πόλη της Πέτρας. Greeks of Tashkent https://bit.ly/3LE4rM4 |
Ελένη Νικολαΐδου, Δρ. Ιστορίας
[1] Ο Βασίλης Μπαρτζιώτας σχολιάζει πως «ακριβώς από το ίδιο μέρος που ο νικηφόρος ελληνικός στρατός, τα μέσα του Νοέμβρη του 1940, έδιωξε από τη χώρα μας τους φασίστες επιδρομείς του Μουσολίνι και κατέλαβε την Κορυτσά», Βασίλης Γ.Μπαρτζιώτας, Εξήντα χρόνια κομμουνιστής, Αθήνα (Σύγχρονη Εποχή) 1986, σ.314
[2] Κ.Γκριτζώνα 9.915 ημέρες πολιτικής προσφυγιάς, Λάρισα 2010, σ.12-13.
[3] Γεωργία Σαρικούδη, Όψεις της ζωής των Ελλήνων στην Τσεχία (πρώην Τσεχοσλοβακία): Μία ανθρωπολογική προσέγγιση, Διδακτορική Διατριβή, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2014, σ.92
[4] Κωνσταντίνος Τσίβος, Οι πολιτικοί πρόσφυγες στην Τσεχοσλοβακία. Από τη μία ρήξη στην άλλη, σ.3
[5] Άννα Παπαδημητρίου, Γραικοί στην Τασκένδη. Με τη σκέψη σε σένα Πατρίδα, Επίκεντρο, σ. 159
[6] Ο αριθμός των πολιτικών προσφύγων που έφτασαν στην Τασκένδη και που παραθέτει ο Δημήτρης Ζυγούρας (Παλαιολόγος) είναι 16.500 πρώην μαχητές/τριες, περίπου 500 ελληνόπουλα και ένας μικρός αριθμός προσφύγων. Οι αριθμοί που παραθέτει επιβεβαιώνονται και από τις αναφορές του τμήματος για τα ξένα κομμουνιστικά κόμματα της ΣΕ, Δημήτρης Ζυγούρας (Παλαιολόγος), Ένα μεγάλο ταξίδι. Εθνική αντίσταση, εμφύλιος πόλεμος, πολιτική προσφυγιά, Αθήνα (Θεμέλιο) 2012, σ.414. Ο Κώστας Γκριτζώνας σημειώνει πως στην Τασκένδη είχαν εγκατασταθεί και 110 ναυτεργάτες, Κώστας Γκριτζώνας, Οι Έλληνες ναυτεργάτες στην πολιτική προσφυγιά, Αθήνα (Επικαιρότητα), σ.25. Αναλυτική αφήγηση βλ Αφήγηση του Γιώργου Ευαγγελόπουλου, πολιτικού πρόσφυγα στην Τασκένδη - 1, https://bit.ly/3NFrAzP
[7] Τον Νίκο Μπελογιάννη αναφέρει και ο Γιώργος Χουλιάρας (Περικλής) που μαζί με άλλους πολεμιστές του ΔΣΕ, στις 30 Δεκεμβρίου 1949, επιβιβάστηκαν στο «Κόσουστσκο» με προορισμό τη Γδύνια της Πολωνίας, Γιώργος Χουλιάρας (Περικλής), «Ο δρόμος είναι άσωτος…», Ιωάννινα 2005, σ.613
[8] «Ο καθένας έτρωγε ό,τι και όσο ήθελε . περιορισμός στο φαγητό δεν υπήρχε», Γιάννης Συμεωνίδης (Ταρζάν), Το οδοιπορικό ενός αγωνιστή. Από το Καϊμακτσαλάν της αντίστασης και του εμφυλίου στην πολιτική προσφυγιά, Αθήνα (Επίκεντρο) 2015, σ.170
[9] Στέφανος Ριζάκης, Η ζωή μου, Αθήνα 2004, σ.48-51. Το πλοίο ονομαζόταν «Κόσουστσκο» προς τιμήν του Tadeusz Kosciuszko, ήρωα των εθνικών εξεγέρσεων της Πολωνίας στα τέλη του 18ου αιώνα, Γιώργος Χουλιάρας (Περικλής), «Ο δρόμος είναι άσωτος…», Ιωάννινα 2005, σ.612.
[10] Τάκης Κωστόπουλος, Με τους αντάρτες στη Δυτική Μακεδονία. Αναμνήσεις από Κατοχή, Εμφύλιο, Τασκένδη, Αθήνα (Βιβλιόραμα) 2006, σ.133
[11] Στέφανος Ευαγγελίου, Μετά τη θύελλα, εκδόσεις Ντουντούμη, Αθήνα 1988, σ.12
[12] Θωμάς Δρίτσιος, Από τον Γράμμο στην πολιτική προσφυγιά, Δωρικός, Αθήνα 1983. Γιώργος Αγραφιώτης (Δεληβοριάς), Μία ζωή πάλης και αγώνα, Αθήνα 2000, σ.99-100. Παναγιώτης Γ.Μπούχρας, Χρέος ζωής. Η αγωνιστική πορεία του μαχητή Γιώργου Μπούχρα με τον ΕΛΑΣ και το ΔΣΕ, Αθήνα (ΕΝΤΟΣ) 2019, σ.84. Αναλυτικά για την παραμονή στην Αλβανία και το μακρύ ταξίδι προς τις χώρες προορισμού βλ. και Γαβρίλης Λαμπάτος, Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες στην Τασκένδη, Αθήνα (Κουκκίδα) 2020, σ.19-30. Στέλιος Γιατρουδάκης, Τασκένδη, 30 χρόνια προσφυγιάς, Διογένης, σ. 21-22. Ο Στέλιος Γιατρουδάκης καταγόταν από την Κρήτη και ήταν μέλος της ΕΠΟΝ Χανίων. Δύο φορές συνελήφθη με ποινή την εκτέλεσή του. Στον εμφύλιο υπηρέτησε στο ΔΣΕ. Μετά την υποχώρηση εγκαταστάθηκε στην Τασκένδη όπου έζησε 26 χρόνια. Διετέλεσε αντιπρόεδρος της 3ης Πολιτείας και πρόεδρος της Επιτροπής Ελέγχου της ΚΟΤ. Σπούδασε Χημεία και απέκτησε διδακτορικό Χημείας.
Το ταξίδι προς την Τασκένδη και τη ζωή στην πόλη περιγράφει και ο Χαράλαμπος Πετρούλιας, ως αιχμάλωτος του ΔΣΕ. Χ.Πετρούλιας, Η αιχμαλωσία μου και η ζωή των πολιτικών προσφύγων στην Τασκένδη (1949-1956), Αθήνα 2012. Ο Χαράλαμπος Πετρούλιας ήταν έφεδρος αξιωματικός του Εθνικού Στρατού. Σε μια επιχείρηση στο Γράμμο, τον Απρίλιο του 1949, συνελήφθη από τους μαχητές του ΔΣΕ. Ο Χαράλαμπος Πετρούλιας ήταν πρωτοετής της Ιατρικής Σχολής όταν κατατάχθηκε το 1949. Με την υποχώρηση βρέθηκε στην Τασκένδη. Το Φεβρουάριο του 1957 επαναπατρίστηκε.
Κ.Γκριτζώνα 9.915 ημέρες πολιτική προσφυγιά, Λάρισα 2010, σ.16-19. Βαγγέλης Παπαδάκης (Καπετάν Τάσος Λευτεριάς), Αναμνήσεις από την αντίσταση στον εμφύλιο και την προσφυγιά, σ.186-187.
[13] Για την πόλη της Τασκένδης, την ιστορία της και την εξέλιξή της βλ. David MacKenzie, Tashkent--Past and Present, The Russian Review, Vol. 28, No. 2 (Apr., 1969), σ. 207-216. Επίσης την Τασκένδη παρουσιάζει και ο Paul Stronski. Δίνει αναλυτικά την εικόνα της ανάπτυξής της με ιδιαίτερη αναφορά στην οικοδόμησή της μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και μετά το θάνατο του Ι.Στάλιν, Paul Stronski, Tashkent, Forging a soviet city, 1930-1966, University of Pittsburgh press, 2010.
[14] Βασίλης Μπαρτζιώτας, Εξήντα χρόνια κομμουνιστής, Αθήνα (Σύγχρονη Εποχή) 1986, σ.318, 320, 322. Δημήτρης Ζυγούρας (Παλαιολόγος), Ένα μεγάλο ταξίδι. Εθνική αντίσταση, εμφύλιος πόλεμος, πολιτική προσφυγιά, Αθήνα (Θεμέλιο) 2012, σ.418
[15] Για την εγκατάσταση των πολιτικών προσφύγων στις Λαϊκές Δημοκρατίες βλ. Άρης Τσιούμας, «Με τη σκέψη στην πατρίδα», όψεις της κοινωνικής ζωής των Ελλήνων Πολιτικών Προσφύγων στις χώρες της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης (1949-1974), Άνθος του Κακού, 22 Ιουλίου 2011, https://bit.ly/3CTDPnl, σε Βουλγαρία βλ. Τσέκου Κατερίνα, Χατζηαναστασίου Τάσος, «Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες στη Λαϊκή Δημοκρατία της Βουλγαρίας», στο Οι πολιτικοί πρόσφυγες του εμφυλίου πολέμου. Κοινωνικές και πολιτικές προσεγγίσεις, επιμέλεια Γιώργος Αντωνίου, Στάθης Καλύβας, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2015, σ.17-36. Σε Ρουμανία βλ. Απόστολος Πατελάκης, Παύλος Βασιλειάδης, «Οι Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες της Ρουμανίας, 1948-1956», ό.π., σ.66-96. Σε Πολωνία βλ. Angelica Wudalas, «Οι Έλληνες πρόσφυγες της Πολωνίας», ό.π., σ.97-117
[16] Βασίλης Μπαρτζιώτας, Μερικά συμπεράσματα για την κατάσταση και τη δουλειά των κομματικών μας οργανώσεων εξωτερικού έπειτα από την ΙΙΙ Συνδιάσκεψη, Νέος Κόσμος, Φεβρουάριος 1951, σ. 16-26. Κατερίνα Τσέκου, Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες στην Ανατολική Ευρώπη, Αθήνα (Αλεξάνδρεια) 2013, σ.61. Γιώργος Αγραφιώτης (Δεληβοριάς), Μία ζωή πάλης και αγώνα, Αθήνα 2000, σ.100.
[17] 9.100 στη Ρουμανία, 11.941 στην Τσεχοσλοβακία, 11.458 στην Πολωνία, 7.253 στην Ουγγαρία, 3.021 στη Βουλγαρία, 1.123 στη Γερμανία και 11.980 στη Σοβιετική Ένωση. Η κατάσταση και τα προβλήματα των πολιτικών προσφύγων στις λαϊκές δημοκρατίες. Εισήγηση Β. Μπαρτζιώτα, ΙΙΙ συνδιάσκεψη του ΚΚΕ 10-14 Οκτωβρίου 1950, Αύγουστος 1951, μόνο για εσωκομματική χρήση, αρ. 0634, σ. 267. Ο αριθμός των προσφύγων πάντα διαφέρει στον αριθμό, όχι όμως με μεγάλες αποκλίσεις. Ο Θ.Δρίτσιος, ο οποίος πήρε τα στοιχεία από τις στατιστικές της Κεντρικής Επιτροπής Πολιτικών Προσφύγων (ΚΕΠΠΕ) αναφέρει πως ανέρχονται σε 56.200, στο Θωμάς Δρίτσιος, Από τον Γράμμο στην πολιτική προσφυγιά, Αθήνα (Δωρικός) 1983, σ.106-107
[18] Έκθεση του Τμήματος της ΚΕ του ΚΚΣΕ υπεύθυνου για τα ξένα κομμουνιστικά κόμματα «Για την κατάσταση στην κομματική οργάνωση των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων, που κατοικούν στη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Ουζμπεκιστάν», Β.Γ.Αφινιάν κ.ά., Οι Σχέσεις ΚΚΕ και ΚΚ Σοβιετικής Ένωσης στο διάστημα 1953-1977, Επίκεντρο, σ.41
[19] Κ.Τσέκου, Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες στην Ανατολική Ευρώπη, Αθήνα (Αλεξάνδρεια) 2013, σ.56. Αναλυτικός πίνακας για όλες τις χώρες με τον αριθμό των προσφύγων ανά μαχητές, παιδιά, οργανώσεις, μέλη ΚΚΕ και δόκιμα μέλη βλ. Στέλιος Γιατρουδάκης, Τασκένδη, 30 χρόνια προσφυγιάς, Διογένης, σ. 22 Στην έκδοση της Βουλής των Ελλήνων «καλή πατρίδα» περιέχονται πολλές λεπτομέρειες και για τους αριθμούς των εξόριστων προσφύγων μαζί με πλούσιο φωτογραφικό υλικό από την καθημερινή ζωή, «καλή πατρίδα», ελληνικές κοινότητες πολιτικών προσφύγων στην Ανατολική Ευρώπη, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2011..
[20] Οι Έλληνες της Τασκένδης και η πόλη της Πέτρας. Greeks of Tashkent https://bit.ly/3LE4rM4
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 18/11
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
