Στη μνήμη του Κ. Μερούση
Πρωτοσυνάντησα τον «Κοραή» στην οδό Ιπποκράτους, όταν με κέρασε o αγαπημένος θείος, νεαρός υφηγητής τότε της κλασσικής Φιλολογίας-μόλις είχε επιστρέψει από την υποτροφία του στη Γαλλία- μια θεσπέσια πάστα «σοκολατίνα» στο ομώνυμο παραδοσιακό καφεζαχαροπλαστείο, απέναντι σχεδόν από τη Φιλοσοφική Σχολή. Πολλά χρόνια αργότερα, ως νεοδιόριστος ξενομερίτης δάσκαλος μικρών παιδιών στη Χίο, μανιώδης ψαροκυνηγός, βρήκα μια καταπληκτική συλλογή ξενόγλωσσων βιβλίων στη Βιβλιοθήκη Κοραή, γραμμένα από τους πιονέρους γάλλους υποβρύχιους κυνηγούς αλλά κι άλλα, Ευρωπαϊκής κοπής, βιβλία για τα field sports και την κυνηγεσία που μάλλον είχαν δωρίσει Χωρέμηδες και Αργέντηδες, οι πρώτοι Χιώτες που εννοούσαν να κυνηγούν για αναψυχή, επηρεασμένοι από την αγγλοσαξονική σχολή, «αθλητική», αποικιοκρατική και «τροπαιούχα». Ξεκοκάλισα αυτά τα σπανιότατα τεκμήρια που δεν έχω βρει ούτε στην Εθνική Βιβλιοθήκη ούτε στην αλιευτική βιβλιοθήκη του εφοπλιστή Λασκαρίδη. Παρέα με αυτά, η έκδοση του γαστροιατρικού «Περί της από των ενύδρων τροφής» από τον Αδαμάντιο Κοραή, το τελευταίο βιβλίο που έβγαλε πριν αρχίσει η επανάσταση του ’21. Αν βασιστούμε στις εκτεταμένες σημειώσεις του, στα νιάτα του θα είχε εκτιμήσει ιχθυηρά και όστρακα του ψαροτρόφου, όπως μαρτυρεί ο αείμνηστος δύτης Ιωάννης Calich, κόλπου της Ερυθραίας, αυτά που αποκαλούσε ο Κόντογλου «πεινάσματα γιατί όσο τρως τόσο πεινάς».
Η βιβλιοθήκη Κοραή, θαλερή και φιλόξενη ακόμα και τα δύσκολα χρόνια της οικονομικής κρίσης, θυμίζει την παράδοξη ανθεκτικότητα του προπάτορά της με τα μύρια προβλήματα υγείας, τις αιμοπτύσεις από έφηβος, την ουρική αρθρίτιδα, την βασανιστική αϋπνία, την κακοδαιμονία του ανώτερου αναπνευστικού από παλιά πνευμονία, ακόμα και τις αιμορροΐδες. Όταν παίρνει στα χέρια του ο 75χρονος Χιώτης διανοούμενος την γεμάτη ευγνωμοσύνη επιστολή του συνδρομητή στις Κοραϊκές εκδόσεις Τόμας Τζέφερσον, τρίτου Πρόεδρου των ΗΠΑ, δηλώνει ότι τώρα μπορεί να πάει ευτυχισμένος στον τάφο μακαρισμένος από τους φίλους του, όπως συμβουλεύει ο Ευριπίδης. Στην πραγματικότητα θα ζούσε άλλα δέκα χρόνια, ενώ ο Τζέφερσον θα πέθαινε σε δύο.
Μπορεί η Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη Χίου να έχει τραυματιστεί από την αδόκητη εκδημία του Προέδρου Κωνσταντίνου Μερούση που τόσο πρόωρα μας άφησε αλλά έχει την τύχη να συνεχίζουν το έργο του άξιοι ερευνητές. Ο αφιερωματικός τόμος για τον Κοραή, πόνημα του Λυκειάρχη Δρος Νίκου Χαβιάρα, τέκνου του θρυλικού βιβλιοπώλη Κώστα Χαβιάρα, μου αποκάλυψε «τον δικό μου» Κοραή, αυτόν που ταυτίστηκα μαζί του.
Ο Κοραής του Χαβιάρα αλλά και ο Κοραής του Κ. Μερούση, αυτός που αναδεικνύεται στα σχόλια του βιβλίου «Βίος Αδαμαντίου Κοραή, συγγραφείς παρά του ιδίου» που επιμελήθηκε ο αείμνηστος φιλόλογος φανερώνουν έναν άγνωστο Κοραή, ιδιαίτερα επίκαιρο σήμερα. Πρόκειται για μια προσωπικότητα που με ευκολία κατορθώνει να περνά στο προσκήνιο της μεταμνημονιακής Ελλάδας, σε συνεχή σύγκρουση με τις ρίζες του και τις προκαταλήψεις που κληρονόμησε, αλλά με πάθος για γνώση και εμπειρίες. Εντυπωσιάζει η αποφασιστικότητά του να υπερβεί τα κάθε είδους εμπόδια, να «εκμεταλλευθεί» ό,τι είχε να του προσφέρει η παραμονή του στη Δύση, αλλά κυρίως η παραδοχή της πολλαπλότητάς του.
Πώς ο άπειρος Ανατολίτης έμπορος μεταμορφώνεται σε διανοούμενο; Ήδη από την Σμύρνη της παιδικής ηλικίας δείχνει αυτό που λένε οι Χιώτες, ότι «αν είναι παπάς, θα σημάνει!». Ο Χαβιάρας, εναρκτήρια, σημειώνει την ανθεκτικότητα, μια πολυσυζητημένη εσχάτως ιδιότητα, ως κεντρικό στοιχείο του Κοραϊκού χαρακτήρα, κατορθώνοντας, σε αντίθεση με τον αδελφό του, να αντέξει τις αντιπαιδαγωγικές μεθόδους τις Ευαγγελικής Σχολής της Σμύρνης: “Ο διδάσκαλος έδιδε διδασκαλία πολλά πτωχήν, συνοδευομένη με ραβδισμό πλουσιοπάροχον». Ποιός βρίσκει τέτοια αποθέματα υπόγειου σαρκασμού..!
Με την ενηλικίωσή του, το 1771, εγκαταλείπει τη Σμύρνη με προορισμό το «Αμστελόδαμον», το Άμστερνταμ όπου στέλνεται με σκοπό να γίνει εμπορικός αντιπρόσωπος του πατέρα του, ώστε να μάθει όλες τις πλευρές της δουλειάς πριν αναλάβει την οικογενειακή επιχείρηση. Αυτά τα έξι χρόνια στο Άμστερνταμ ως έμπορος και μάλιστα διευθυντής συνεταιρισμού (θέση που προϋποθέτει ευθύνες και εμπειρία στα περί των συναλλαγών) δεν είχαν κεντρίσει το ενδιαφέρον των Κοραϊστών μέχρι πρόσφατα. Ως αποτέλεσμα, παλαιότερες, επιπόλαιες, ανεκδοτολογικές αναφορές να περνούν κάποτε και στις σύγχρονες βιογραφικές προσεγγίσεις («ο Κοραής ελάχιστα ασχολήθηκε με τις εμπορικές υποθέσεις» σελ. 14) κυρίως επειδή η χρεοκοπία του Συνεταιρισμού αντιμετωπίζεται από μη ειδικούς στην οικονομική ιστορία ερευνητές με όρους αδιαφορίας του Κοραή «να τρέξει» την επιχείρηση. Μια τροχοπέδη στην έρευνα για τη ζωή του νεαρού Κοραή στο Άμστερνταμ είναι η ερμηνεία των επιστολών που βρέθηκαν στην Πάτμο του υποτακτικού του, Σταμάτη Πέτρου, ενός «αγύρτη και σαρδανάπαλου» βοηθού –σύμφωνα με τους χαρακτηρισμούς του ίδιου του Κοραή. Η οικογένεια του συνέταιρου Ευστάθιου Θωμά, με τη σύμφωνη γνώμη των υπόλοιπων μελών της εταιρείας, συμπεριλαμβανομένου του πατρός Κοραή είχαν αποφασίσει από κοινού να του δώσουν για βοηθό τον Πάτμιο παραγιό του Ευστάθιου, «άνθρωπο πεπειραμένο, που γνώριζε καλά την αγορά, τη γλώσσα, τα προϊόντα και τις συνήθειες».
Στις επιστολές του ο Πέτρου κατηγορεί τον νεαρό Κοραή ότι μαθαίνει γλώσσες, συναναστρέφεται Ευρωπαίους και για το εμπόριο έχει ιδέες νεωτερικές- που εκνευρίζουν τους αρχαιότερους στη δουλειά. Τον κατηγορεί ακόμα ότι σύντομα πέταξε την ανατολίτικη κελεμπία και ντύθηκε φράγκικα, ότι παρφουμαρίζεται και φοράει περούκες σύμφωνα με τη μόδα της εποχής, ότι βγαίνει και διασκεδάζει και, το χειρότερο, είναι ερωτευμένος παράφορα με την ασθενική (και όχι ορθόδοξη χριστιανή) Μαρί Ζερό.
Για κάποιους της γενιάς της Μεταπολίτευσης είναι συγκινητική η παραπάνω μισαλλόδοξη, ίσως και φθονερή, περιγραφή του Κοραή από τον Σταμάτη Πέτρου, κυρίως όσοι φύγαμε από τη «βαθιά Ελλάδα» της αγροτικής περιφέρειας και σπουδάσαμε σε μεγάλη πόλη, ειδικά μετά τον εκδημοκρατισμό της ανώτατης εκπαίδευσης και τον πολλαπλασιασμό των φοιτητών που επεδίωξε η παραδοσιακή Σοσιαλδημοκρατία. Σίγουρα για έναν Ιεροσπουδαστή της Αθωνιάδας, που για να δώσει πανελλήνιες βγήκε μετά από δύο χρόνια από το Όρος στην προβλήτα της Ουρανούπολης, με τα ράσα ν’ ανεμίζουν και σε απόσταση αναπνοής ένα τσούρμο μπικινοφορούσες σκανδιναβές τουρίστριες. Και μετά να πετυχαίνει, από σπόντα στην Παιδαγωγική Σχολή του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης, με τις όμορφες αστές Ρηγίτισσες! «Η νεότης μου εσαλεύετο από τρικυμίας παθών», όπως ακριβώς περιέγραφε τα νιάτα του κι ο Κοραής.
Ο Κοραής στη νεότητά του υπήρξε ένας «πυρωμένος» όπως λένε στην έδρα μου, το Πυργί των Μαστιχοχώρων, παθιασμένος με τη ζωή και ό,τι αυτή προσφέρει. Η νεότητα είναι η εποχή που ο άνθρωπος έχει ακόμη δυνατότητες και ευκαιρίες να γίνει όποιος θελήσει, να κάνει λάθη και να παρέμβει στη μοίρα του. Αναζητούσε τη γνώση και την εμπειρία προς πάσα κατεύθυνση. Εντυπωσιασμένος από τα νέα ήθη και την ελευθερία κινήσεων στη Δύση, θέλει κι αυτός να «φωτιστεί», να γίνει ένας κοσμοπολίτης. Και, ως ένα βαθμό, το πέτυχε. Μια πολύπλευρη θαυμαστή διάνοια, ο Κοραής, αποδεικνύει ότι το πάθος για ό,τι είναι αυτό που θέλεις να κατακτήσεις είναι απαραίτητο προκειμένου να ξεπεράσεις τους δισταγμούς και τις κακουχίες. Μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην προεπαναστατική Ευρώπη, λίγο πριν από το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης, οι ιδέες του Βολταίρου κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους νέους, τα συνθήματα για ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη ξεσήκωναν τα πλήθη, και ο Κοραής, στη συνιστώσα των «ιδεολόγων» του Μαρά, φλέγεται και ασπάζεται τις αξίες του Διαφωτισμού. Το Άμστερνταμ είναι η πόλη – χώρος που απελευθερώνει τα καταπιεσμένα όνειρα του Διαμαντή. Όλα ξεδιπλώνονται μπροστά του ελεύθερα και γοητευτικά. Ο Κοραής πέφτει με τα μούτρα στον δυτικό τρόπο ζωής, πράγμα που σημαίνει ότι μαθαίνει γλώσσες για να κατανοήσει σε βάθος τον γύρω του κόσμο και τη νοοτροπία, τα ήθη, το περιβάλλον μέσα στο οποίο εντάσσεται με άκρατο πάθος. Έτσι εγκαταλείπει ακόμα και τις ανατολίτικες φορεσιές του για να ντυθεί φράγκικα. Γενικά, ακολουθεί τον δυτικό κοινωνικό κανόνα. Είναι μια παραγνωρισμένη προοπτική, νεανική, πιθανότατα επειδή έρχεται σε αντίθεση με την παγιωμένη εθνική αντίληψη του μεσήλικα Κοραή.
Το ειδύλλιο με την κόρη του σπιτονοικοκύρη είναι η μόνη ερωτική ιστορία που γνωρίζουμε, και μάλιστα μεγάλος έρωτας, σύμφωνα πάντα με τις Πατμιακές επιστολές, που πιθανότατα κατάφερε να επιταχύνει τον εκδυτικισμό του. Όπως γράφει ο ίδιος αργότερα η παραμονή του στο Άμστερνταμ ήταν μια ευεργεσία: «Τρίτη ευεργεσία, το ταξείδιον της Ολλανδίας, όπου γνωρίσας ανθρώπους σοφούς, και απορρίψας τον ζυγόν των αθλίων γραμματικών, ήρχισα να σπουδάζω…»
Ο αντίποδας, αν ακολουθήσουμε την περίφημη τυπολογία του Πάτρικ Λη Φέρμορ, του Έλληνα Κοραή είναι ο Ρωμιός Σταμάτης. Ο συντηρητικός Ρωμιός, παραδόπιστος, αλλά και πονηρός ταυτόχρονα που δεν διστάζει να εξαπατήσει ή να βάζει τρικλοποδιές, ακόμα και στους κοντινούς του προκειμένου να επιβιώσει. Ο ίδιος έρχεται ως παραγιός, συνοδός του Κοραή στο Άμστερνταμ, όπου ξαφνιάζεται με τη μεταστροφή του αφεντικού του, παρατηρεί τις κινήσεις του σχολιάζοντας συνεχώς την παλάντζα χρέους προς τις οικογενειακές αξίες και την ανάγκη αποσκίρτησης του αφεντικού του. Κυρίως δεν του συγχωρεί ότι δεν διστάζει να πάρει ρίσκα, να ανανεώσει τις δομές της εταιρείας με τις καινοτόμες ιδέες του. Αυτά τα σχόλια συναντάμε στις επιστολές του και δυστυχώς είναι οι μόνες πηγές για την σκιαγράφηση του χαρακτήρα του νεανικού Κοραή. Ο Κοραής, πάλι, δεν μπορεί να τον ανεχτεί με τίποτα, στο πρόσωπό του Σταμάτη συμπυκνώνεται ό,τι αντιπαθεί στους συμπατριώτες του, η κακή χρήση της γλώσσας, η αδυναμία να δεις τη μεγαλύτερη εικόνα στο επιχειρείν, η περιχαράκωση σε έναν τρόπο δουλοπρεπή και ραγιάδικο. Δεν πρόκειται να έχει μέλλον μια επιχείρηση με τόσο αντίθετες προσωπικότητες!
Πώς προσπάθησε να ισορροπήσει τις οικογενειακές αξίες με τις δικές του αναζητήσεις, αυτές τις αντινομίες, ο νεαρός Κοραής; Επιπλέον, εκείνη την εποχή, που χωρίς τον υλικό πλούτο ή έστω τη συνδρομή κάποιου πλουσίου μέντορα η απόκτηση του πνευματικού πλούτου θα ήταν ένας στόχος ανέφικτος; Σε μια αρχική φάση, «έβαλε το κεφάλι κάτω» και αυτοχρηματοδότησε τις σπουδές ιατρικής, αξιοποιώντας το Σμυρνιό πολιτισμικό κεφάλαιο, δουλεύοντας πυρετωδώς ως μεταφραστής ιατρικών εγχειριδίων οι οποίες επιδαψιλεύτηκαν από τους καθηγητές του με πλούσιους επαίνους. Όμως η υλοποίηση του εξαιρετικά δαπανηρού-και λόγω της τελειομανίας του-εκδοτικού προγράμματος-έργου ζωής δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς την πολύτιμη αρωγή του Χιακού εμπορικού δικτύου. Το πιο μακρόχρονα ενεργό εμπορικό δίκτυο της Ελληνικής διασποράς είναι το χιώτικο, ένα από τα παλαιότερα της Μεσογείου. Ένας κοινός κώδικας συμπεριφοράς μαζί με ένα κοινό πολιτισμικό πλαίσιο αξιών, κανόνων και πρακτικών, αλλά και η αξιοποίηση εθνοτικών πολιτισμικών χαρακτηριστικών, όπως η γλώσσα και η θρησκεία μετατράπηκαν σε οικονομικά πλεονεκτήματα. Αυτά τα χαρακτηριστικά μεταβιβάζονταν στους νεοεισερχόμενους στο δίκτυο μέσω της μακροχρόνιας μαθητείας. Ο Αδαμάντιος Κοραής, μέλος αυτού του δικτύου, καλλιέργησε τα παραπάνω ηθικά και πολιτισμικά πρότυπα τα οποία έχουν αξιοσημείωτη σταθερότητα στη διαχρονία, έχοντας, μέχρι σήμερα, επιδείξει διεθνή εμβέλεια.
Ο ρόλος του προσώπου του Κοραή ήταν κομβικός για τη συγκρότησή του παραπάνω δικτύου στη δυτική Ευρώπη αλλά θα επιχειρήσω να δείξω ότι ήταν επίσης καθοριστικός, αργότερα, για την ίδρυση μιας φαντασιακής κοινότητας, κατά Anderson, της Χιακής διασποράς. O Koραής ήταν ο πρωτοπόρος εκδότης, με ένα στρατευμένο εκδοτικό πρόγραμμα για το οποίο επεδίωξε και πέτυχε να χρηματοδοτηθεί μέσω crowdfunding/crowdsourcing, δηλαδή με τη συγκέντρωση χρημάτων από μεγάλο αριθμό ατόμων, συνήθως μέσω ενός δικτύου- στην περίπτωση του Κοραή, με την χρήση του Χιώτικου εμπορικού δικτύου. Το τελευταίο παρουσιάζει αρκετές αναλογίες με το πετυχημένο Εβραϊκό. Και τα δύο έχουν τη δομή μιας οικογενειακής επιχείρησης αλλά και η στρατηγική τους είναι στενά συνδεδεμένη και εξαρτημένη τόσο από την εθνική και τοπική καταγωγή όσο και από την κοινότητα της διασποράς μέσα στην οποία λειτουργούσαν. Πρωταρχικός πόλος συσπείρωσης της όποιας επιχειρηματικής απόπειρας για Χιώτες και Εβραίους ήταν η οικογένεια. Το κοινό των δύο ιδιότυπων επιχειρηματικών ομάδων με τα δικά τους πολιτισμικά χαρακτηριστικά είναι η αυτοαναγνώρισή τους ως μια οιονεί διασπορά-θύμα (victim diaspora), με την σφαγή της Χίου, το 1822, ως καμπή, προκειμένου για τους Χιώτες. Η Χιώτικη κουλτούρα, κοσμοπολίτικη, επιχειρηματική, εξωστρεφής δεν είναι προϊόν παρθενογένεσης.
Οι βασικοί παράγοντες που δεν διέθεταν άλλες ελληνικές ομάδες, ήταν η γενουατική κατοχή με τις ειδικές οικονομικές συνθήκες, η οποία αρχικά δίδαξε τους Χιώτες ένα πρώιμο πρότυπο επιχειρηματικής οργάνωσης. Οι εμπορικές ικανότητες σμιλεύτηκαν επιπροσθέτως με την παραγωγή και την εμπορική διαχείριση εξειδικευμένων προϊόντων – της μαστίχας αλλά στον εμπορικό Συνεταιρισμό των Coray κυρίως του μεταξιού), καθώς και στο εξωτερικό εμπόριο του βαμβακιού και της σταφίδας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτές οι επιχειρήσεις, όπως γράφει ο Β. J. Slot («Korais in Amsterdam») “περιελάμβαναν κυρίως την αγορά ευρωπαϊκών προϊόντων σε όσο το δυνατόν καλύτερες τιμές, είδη από τα οποία υπήρχε ζήτηση στην αγορά του Λεβάντε, και αντιστοίχως αυτοί (οι συνεταιρισμοί) πουλούσαν όσο το δυνατόν πιο γρήγορα και στις πιο υψηλές τιμές προϊόντα που οι συνεταίροι από την Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη και Χίο έστελναν εκεί. Το σημαντικότερο από τα ευρωπαϊκά εμπορεύματα ήταν οι βαριές ευρωπαϊκές τσόχες. Αυτές οι τσόχες κατασκευάζονταν με μια δύσκολη, επίπονη και πολυέξοδη διαδικασία σε μικρές βιοτεχνίες στην περιοχή των συνόρων της ολλανδικής δημοκρατίας”
O Koραής θεωρούσε προϋπόθεση για την ελευθερία και την ανεξαρτησία από την οθωμανική κυριαρχία την πνευματική ανάπτυξη και την παιδεία του ελληνικού γένους. Η χιώτικη ενότητα είναι καταρχήν εμφανής στις αρχές του 19ου αιώνα και στη συνεργασία Κοραή και Ράλλη. Το εμπορικό δίκτυο των Ράλλη, ήδη από την πρώτη δεκαετία του 19ου αιώνα, με βάση στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη, ήταν αυτό που διευκόλυνε τη μεταβίβαση ποσών και εμπορευμάτων μέσα από τις αγορές της Μεσογείου. Ο Κοραής στηριζόταν πάνω σε αυτό το εμπορικό δίκτυο για να διακινήσει χρηματικά ποσά με στόχο την προσφορά προς το ελληνικό έθνος μέσω της παιδείας. Ένα παράλληλο δίκτυο επικοινωνούσε με τη Βιέννη (Θεόδωρος Ράλλης) αλλά και την Τεργέστη (Παντίας Ράλλης). Οι Ράλληδες διακινούσαν συναλλαγματικές στον ευρωπαϊκό χώρο και την Οθωμανική Αυτοκρατορία σε ευρεία κλίμακα, οπότε η χρήση αυτού του δικτύου από τον Κοραή ήταν η ενδεδειγμένη οδός για τη μεταβίβαση και την πληρωμή λογαριασμών με στόχο την έκδοση βιβλίων για την ενίσχυση της ελληνικής παιδείας. ενώ οι γνώσεις λογιστικής που είχε αποκομίσει ο Κοραής από τη θητεία του στις διεθνείς εμπορικές συναλλαγές είναι εμφανείς στην τήρηση των λογαριασμών των εκδόσεών του. Πρώτα η αναγνώριση του Κοραή από τους Γάλλους πανεπιστημιακούς και ιατρούς ήταν αυτή που ανέδειξε τον διανοούμενο ως ηθικό και πολιτισμικό πρότυπο και τελικά ως ενοποιητικό στοιχείο σε μια κατακερματισμένη Χιώτικη διασπορά. Ο P. Ralli, Βρετανός πολίτης στην ηλικία μόλις των 24 ετών, πτυχιούχος του King’s College, που δεν γνώρισε ποτέ προσωπικά τον Κοραή και έζησε αποκλειστικά στην Αγγλία ως εισοδηματίας, αναγνώριζε τη χιώτικη καταγωγή του μέσα από ένα κεντρικό σύμβολο της χιώτικης ομογένειας, τον Κοραή. Η θετική υποδοχή του Κοραϊκού έργου ζωής, η δεξίωση του εκδοτικού προγράμματός του στις φιλελεύθερες δυτικές δημοκρατίες λειτούργησε θετικά και για τη χιώτικη ενότητα όπως φαίνεται και από τις σχετικές δημόσιες τελετές που πλαισίωσαν την είδηση της εκδημίας του και ενίσχυσαν τη συλλογική μνήμη. Η κληρονομιά του Κοραή ένωσε τελικά τους Χιώτες της διασποράς σε μια «κοινότητα μνήμης», ως μια ομάδα δηλαδή που διαιωνίζει μέσω των γενεών ένα συγκροτημένο σύνολο παραδόσεων και αναμνήσεων πάνω στις οποίες εδράζεται η ίδια η γεμάτη αυτοπεποίθηση αυτοεικόνα της.
Τα πολλαπλά χιώτικα δίκτυα που ξεκίνησαν στη Μεσόγειο παρέμειναν ενεργά για μεγάλο χρονικό διάστημα. Πολεμικές συγκυρίες και οικονομικοί ανταγωνισμοί δεν έδειξαν να αποδυναμώνουν τον ιδιότυπο χιώτικο εμπορικό καπιταλισμό και τροφοδότησαν τους πολιτισμικούς δεσμούς που μετακινήθηκαν μεταπολεμικά στην αγορά του Λονδίνου, όπου το χιώτικο ναυτιλιακό δίκτυο είχε ισχυροποιηθεί. Η ειρωνεία της μοίρας είναι ότι ο Κοραής θα συγκατένευε, μόνο εκ των υστέρων, στην αποδοχή της Αγγλίας ως προσωρινού νησιού-καταφυγίου στην αντι-φιλελεύθερη λαίλαπα. Απεχθανόταν και την Αγγλική Μοναρχία αλλά και τη σταθερή άρνηση για σοβαρή οικονομική αρωγή από τους μεγάλους Ράλλη δε φαίνεται να πραγματοποιήθηκε, αφού ο Κοραής παραπονιόταν σε φίλο του, εμπορικό αντιπρόσωπο στην Τεργέστη το 1817: «Έκαμες καλά κρατήσας την προς τον Ράλλην επιστολήν μου, και ελευθερώσας με καν από το κωμικόν του να φωνάζω «εις πολλά έτη» εις άνθρωπον παρά του οποίου δεν έλαβα τίποτε»
Ο ίδιος είχε ομολογήσει πόσο Χιώτης νιώθει:
«Εγώ φίλοι Χίοι, είμαι συμπατριώτης σας, όχι μόνον διά την από πατέρα Χίον γέννηση, την ανατροφήν και την μέγα μέρος της ζωής μου μετά σας αναστροφήν μου, αλλά και διότι εφύλαξα και φυλάττω απαράλλακτα τον χαρακτήρα των Χίων διά τον οποίον φυσικά η προς σας αγάπη και κλίσις μου είναι τόσον πολλή, ώστε και εις την ξενιτείαν ευρισκόμενος οσάκις ίδω Χίον, νομίζω ότι βλέπω και απολαμβάνω τον μακαρίτη πατέρα μου.»
Ποιά είναι η πολιτική ιδεολογία του Κοραή; Και μια ερώτηση-του-μη-πραγματικού αλλά θαρραλέα: Ποιός πολιτικός χώρος σήμερα θα τον αντιπροσώπευε; Nαι, είναι δημοκράτης και φιλελεύθερος. Αλλά το μέταλλο του παρεμβατικού διανοούμενου δοκιμάζεται «ως χρυσός εν χωνευτηρίω» σε ιστορικές καμπές, σε διλληματικές καταστάσεις που διχάζουν τον Δήμο, όπως το όχι πολύ μακρινό δημοψήφισμα για την παραμονή στην Ευρωζώνη, Αλλά και σήμερα που η χώρα ξαναδιχάζεται: Αν φανταστούμε τον Κοραή να μελετά τις δύο αφίσες που προπαγανδίζουν υπέρ ή κατά της συγκέντρωσης για τα Τέμπη, με ποιά αφίσα θα ήταν; Θα επέλεγε εκείνη που καλεί σε συγκέντρωση ή μήπως την άλλη που καλεί να μην πάνε οι πολίτες αλλά, αντιθέτως, να διατρανώσουν την εμπιστοσύνη τους στη Δικαιοσύνη, παρουσιάζοντας παράλληλα τις ψυχές των νεκρών στα Τέμπη σαν πολύχρωμα πουλιά που ανεβαίνουν στον ουρανό; Πιθανότατα, η πρώτη του συναισθηματική αντίδραση θα ήταν η αγωνία και η στεναχώρια που δεν του ήταν ξένα, προβλέποντας ήδη από το 1818 την εμφύλια σύγκρουση και σημειώνοντας ότι είναι «το ημέτερον Γένος προς έριδας επιρρεπές», όπως αναφέρει ο Χαβιάρας (σελ.26).
Το έργο όπου μπορούμε να αποκρυσταλλώσουμε τον πολιτικό στοχασμό του Κοραή γύρω από τα επίμαχα ζητήματα που αναφέραμε παραπάνω είναι «οι Σημειώσεις εις το προσωρινόν πολίτευμα της Ελλάδος», το οποίο αρχίζει να γράφεται την ίδια περίπου εποχή που αλληλογραφεί με τον Τζέφερσον αλλά δεν δημοσιεύτηκε ποτέ κατά τη διάρκεια της ζωής του. Ο Κοραής αγωνιά για την τύχη της έννομης ισότητας στην πατρίδα του, φοβάται μήπως η ελληνική κοινωνία εξοκείλει προς μόνιμες αυταρχικές μορφές διακυβερνήσεως, περιγράφει ως αναγκαία προϋπόθεση της πολιτικής ελευθερίας την υποταγή του εκτελεστικού στο νομοθετικό σώμα και αντιτίθεται στην υπέρμετρη ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας. Συμφωνεί με τον Τζέφερσον ότι το θεμέλιο της υγιούς οικονομίας είναι η γεωργική παραγωγή. Πρόκειται για μια θέση των Φυσιοκρατών η οποία στη σκέψη του Κοραή συνδυάζεται αρμονικά με την άποψη του Αριστοτέλη ότι το κοινωνικό θεμέλιο του άριστου πολιτεύματος είναι ο «δήμος γεωργικός», επειδή μόνον αυτός είναι φορέας των αξιών της μετριοπάθειας (μεσότητος). Πίστευε ότι μόνο ένα κοινωνικό σώμα που αποτελείται από μικρούς γαιοκτήμονες θα στήριζε την ισότητα των δικαιωμάτων και την ελευθερία. Για τον λόγο αυτό στρέφεται προς την Αμερική και όχι την εμπορική και βιομηχανική τότε Αγγλία για την οποία εντοπίζει τον κίνδυνο να χειραγωγήσει την αναδυόμενη ελληνική ελευθερία επιβάλλοντας στη χώρα πολιτικό σύστημα ιεραρχίας και αποκλεισμών. Οι στοχασμοί του για την γλώσσα- που υπέστησαν δηλητηριώδεις αλλά άκριτες επιθέσεις-στο ίδιο σχέδιο ριζοσπαστικής κοινωνικής κριτικής εντάσσονται. Ο Κοραής είναι μαχητικός πολέμιος του λογιωτατισμού, της ιδέας δηλαδή ότι τα γράμματα και οι επιστήμες είναι αποκλειστικό προνόμιο μιας κλειστής κάστας προνομιούχων υπηρετών μιας δεσποτικής εξουσίας, την ίδια στιγμή που το πλατύ έθνος είναι παραδομένο σε μια χωρίς γιατρειά αμάθεια. Ο Πατήρ του Γένους είχε σφραγιστεί από την κοσμοϊστορική Γαλλική εμπειρία του 1789 της οποίας υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας στο Παρίσι. Μπορούμε να πούμε ότι εξεπλάγη, με μια έκπληξη όμως ηθικά και διανοητικά εποικοδομητική, όταν ξέσπασε η ελληνική επανάσταση πολύ γρηγορότερα απ’ ό,τι περίμενε. Πάντα όμως είναι πολύ νωρίς για τους θεωρητικούς όταν ξεπροβάλλει το δημοκρατικό πλήθος στο προσκήνιο της Ιστορίας, είτε πρόκειται για τον Μαρξ που θεωρούσε «ακατάλληλη» την τσαρική Ρωσία για κομμουνιστική επανάσταση, είτε για την γαλλική φιλοσοφική ιντελιγκέντσια-εξαιρουμένου του Καστοριάδη, υπαρξιστική ή Μαοϊκή, που είδε στον Μάη του ’68 μια εφηβική σαχλαμάρα. Στην αντίστοιχη ελληνική συνθήκη, ελάχιστοι θαρραλέοι ακαδημαϊκοί είδαν με συμπάθεια αυτοοργανωμένες, μη κομματικές, πάνδημες συγκεντρώσεις, βασισμένες στην υπεράσπιση ιδεών όπως η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, πυρηνική αξία της ομάδας των «ιδεολόγων», στην οποία ανήκε ο Κοραής, ριζοσπαστών, οπαδών του Διευθυντηρίου αλλά σφοδρών πολέμιων της Ροβεσπιερικής τρομοκρατίας: Ας θυμηθούμε τις πρώτες μεγαλειώδεις διαδηλώσεις για το "Πολυτεχνείο", που ζητούσαν κάθαρση και αποχουντοποίηση , ας θυμηθούμε τις λαοπληθείς διαδηλώσεις που ζητούσαν Δικαιοσύνη με την παράδοξη παράθεση των αριθμών " 1-1-4 ", μια χρήση συνθήματος με σκοπό την έσχατη προάσπιση των δημοκρατικών δικαιωμάτων, συνταγματικά κατοχυρωμένων, που στις εκλογές του 1961, γνωστές ως εκλογές βίας και νοθείας, διασύρθηκαν. Αυτές οι μεγαλειώδεις λαϊκές διαμαρτυρίες και αρκετές ακόμη-ας θυμηθούμε τις διαδηλώσεις μετά τη δολοφονία Λαμπράκη και του φοιτητή Σ. Πέτρουλα που στηρίζονταν στην ηθική του αδικημένου, λοιδορούνταν από την ηγεμονία και τους οργανικούς της διανοούμενους ότι υπονομεύουν τη νομιμότητα και συμμετέχουν σε εκδηλώσεις αμφισβήτησης της Δικαιοσύνης.
Πώς θα απαντούσε σήμερα ο Κοραής στις νουθεσίες ενοχής από όσους δεν εγκρίνουν ειρηνικές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας επειδή θα κλονιστεί η κυβερνητική σταθερότητα; Προκρίνω τί απάντησε ένας συμπατριώτης του, κολυμβητής στα Κοραϊκά νάματα, χειμερινός ίσως λόγω χειμαζόμενης δημοκρατίας, ο καθηγητής Ναυτιλιακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιά Κώστας Χλωμούδης που απαντά στον συνάδελφό του Στάθη Καλύβα όταν εγκαλεί «όσους συγκινούνται» και «όσους θυμώνουν» ότι δεν έχουν πολιτική πρόταση:
«Τα "ρίσκα της σιωπής", είναι περισσότερα και για τη Δικαιοσύνη και για τη Δημοκρατία μας. Και το Σύνταγμα επιτρέπει να εκφράσουμε την άποψή μας!»
Ιδεολογικοί απόγονοι του Κοραή σε πολύ πιο σκληροτράχηλες εποχές-ας είμαστε ρεαλιστές- οι Ελληνες διανοούμενοι του Διαφωτισμού «δημιούργησαν εντός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ένα σχετικά αυτοτελές πεδίο κοσμικής γνώσης και ιστορικής αυτοαναφοράς, μία μορφή η οποία αποτέλεσε προείκασμα της ελευθερίας των Ελλήνων», όπως γράφει o ιστορικός Πέτρος Πιζάνιας. Αυτή η κοινωνική ομάδα των μορφωμένων επιστημόνων, δασκάλων, γιατρών, γραμματικών διαμορφώθηκε βαθμιαία. Το κορυφαίο υπόδειγμά της, ο Χιώτης Κοραής κατόρθωσε να έχει επίδραση ως διανοούμενος και όχι ως «λογιότατος» επειδή προσδιόρισε ο ίδιος το περιεχόμενο του εκδοτικού προγράμματος, εύστοχα επικαιροποιημένου για την επαναστατική περίσταση, με εκτεταμένα «προλεγόμενα», παρεμβατικά κείμενα, βαθιά πολιτικοποιημένα, παρά την εξάρτησή του από τη χρηματοδότηση του συντηρητικού τότε χιώτικου εμπορικού δικτύου. Μπορεί οι επίγονοι του είδους του που ξεπήδησαν ως μαθητές του να μην ήταν πολλοί σε σύγκριση με ευρωπαϊκές κοινωνίες, μπορεί να απευθύνονταν σε μια κοινωνία με κλειστούς πνευματικούς πόρους, ωστόσο, οι πνευματικές και ιδεολογικές τομές που προκάλεσαν σε τμήματα των ρωμαίικων αλλά και Σέρβικων, Αλβανικών, Ρουμανικών και Αραβικών κοινωνιών, όπως έδειξε πρόσφατα ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, ήταν τομές ιστορικά μη αναστρέψιμες. Σχολεία, βιβλία, διδασκαλία, συγκρούσεις ιδεών, ζητήματα της ελληνικής γλώσσας, κοινωνική κριτική διαμόρφωσαν χώρο για ελευθερία της σκέψης και της δημόσιας πολιτικής έκφρασής της. Ο σχηματισμός του Νέου Ελληνισμού και η Ελληνική Επανάσταση δεν μπορούν να νοηθούν χωρίς αυτούς, ούτε ο Αραβικός και βαλκανικός εθνικισμός με μοναδική εξαίρεση την απουσία του Διαφωτισμού στην Θεσσαλονίκη όπου το Εβραϊκό ραββινικό κατεστημένο είχε ενδώσει στον πειρασμό του ψευδο-Μεσσία Σαμπετάι Σεβί που ασκούσε φοβερό έλεγχο στην κοινότητα και την απόκλειε από κάθε εξωτερική επίδραση. Αντιθέτως, όπως δείχνει ο Νίκος Χαβιάρας η Ανατολική Ορθόδοξη εκκλησία και το κλίμα του Οικουμενικού θρόνου υπέθαλψε το νεωτερικό βήμα του Κοραή «που υπήρξε και δήλωνε πιστός ορθόδοξος χριστιανός μέχρι το τέλος της ζωής του» (Χαβιάρας Ν. σελ.22) Το Φανάρι γνώριζε ότι τα νεωτερικά φιλοσοφικά μαθήματα στα Ελληνικά Σχολεία της Χίου, του Πηλίου, της Σμύρνης είχαν συντελέσει στη διάδοση ανατρεπτικών ιδεών, ανάμεσα στις όποιες ήταν κυρίως η αποστασία από την «κραταιά» οθωμανική βασιλεία και ότι φορείς και προπαγανδιστές μπορούσαν να γίνουν, γνωστοί στις τουρκικές αρχές όπου θα αντιμετώπιζαν τον κίνδυνο να διωχθούν. Όταν δύο μέλη της συνόδου, οι μητροπολίτες Ιωσήφ Θεσσαλονίκης και Γεράσιμος Χαλκηδόνος, εξαπολύουν μια υβριστική επίθεση εναντίον του Κοραή και των οπαδών, η αναφορά τους προκαλεί την επέμβαση του πατριάρχη Γρηγορίου Ε’, ο όποιος ζητεί από τους συνοδικούς να αποφεύγουν τις επώνυμες καταγγελίες, διότι θα μπορούσαν να θεωρηθούν «φονείς» των κατηγορουμένων.
Δύσκολη σήμερα η κληρονομιά του Ελληνικού Διαφωτισμού και των φαντασμάτων του. Το Κοραϊκό παλίμψηστο θα διατηρεί την δυναμική του όσο οι ιδεολογικοί επίγονοι θα επαναπροσδιορίζουν την θεματική σε μια εποχή πολλαπλών μεταβάσεων. Το τραύμα των Τεμπών δείχνει μια επισφαλή δημοκρατία. Η ιδεολογική γραμμή Κοραή υποδεικνύει ότι μόνο με ανοιχτό και συλλογικό τρόπο μπορούμε να διαυγάσουμε μια καθεστωτική «ομίχλη», που επιβάλλει ως «άχρηστο» και «περιττό» κάθε αντίθετο επιχείρημα ώστε «να κλείσει γρήγορα η δικογραφία», να γίνουν αόρατα τα θύματα.
«-Στ’ αλήθεια το εννοείς ότι αυτή η πόλη έχει πεθάνει;
-Nαι, τόσες φορές όσες οι ξεχασμένοι της νεκροί.
-Υπερβολές!
-Δεν υπήρξαν ποτέ λοιπόν; Damnatio memoriae;»
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 26/02
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
