Με τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου έρχονται στη μνήμη μας εκτός από τα ιστορικά γεγονότα και το: Ρωμιός, Γραικός και Έλληνας. Ας θυμηθούμε κάποιες πτυχές του ονοματολογικού μας ζητήματος.
Οι Έλληνες ήταν γνωστοί με πολλά και διαφορετικά ονόματα στην ιστορία. Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ο Έλλην ήταν γιος του Δευκαλίωνα και της Πύρρας. Ο Θουκυδίδης εξηγεί τη γεωγραφική επέκταση του όρου Έλληνες από τον μυθολογικό ήρωα Έλληνα, που ταξίδευε και δρούσε συχνά σε άλλες πόλεις.
Στα λεξικά αναφέρεται και ο τύπος «Έλλοπες», ο οποίος προσδιόριζε κατοίκους της Δωδώνης και της B. Εύβοιας.
Η λέξη Έλληνες με την ευρύτερη σημασία της απαντάται για πρώτη φορά σε μια επιγραφή αφιερωμένη στον Ηρακλή για τη νίκη του στις Αμφικτυονίες και αναφέρεται στην 48η Ολυμπιάδα (584 π.Χ.). Αντίθετα σε μια άλλη επιγραφή του 4ου π.Χ. αι. αναφέρεται ότι Έλληνες ονομάσθηκαν αυτοί που αποκαλούνταν πριν Γραικοί.
Ο Αριστοτέλης στα ¨Μετεωρολογικά¨ του σημειώνει ότι «στην περιοχή της Δωδώνης στην Ήπειρο κατοικούσαν οι Σελλοί (αρχική πατρίδα των Ελλήνων) που αποκαλούνταν τότε Γραικοί και τώρα Έλληνες».
Οι ιστορικοί δεν μπόρεσαν να ερμηνεύσουν πώς η ονομασία ενός μικρού λαού μιας περιοχής της Ηπείρου έγινε εθνολογικό όνομα όλων των Ελλήνων και της Ελλάδας, όταν την παρέλαβαν οι Λατίνοι. Άλλοι υποστηρίζουν ότι το Grai και το Graeci - Γραικοί προήλθε «από μικράς τίνος ομάδος Ελλήνων Γραιών και Γραικών καλουμένων, οίτινες από της εν Βοιωτία Τανάγρας απώκησαν πάλαι εις την Ιταλίαν και εγνωρίσθησαν πρώτοι εκ των Ελλήνων εις τους Ιταλούς» (Γ. Χατζιδάκη, «Ελλάς και Έλληνες, Ημερολόγιον Μεγάλης Ελλάδος», 1925).
Με την πάροδο του χρόνου η λέξη Γραικός (Γραικύλος υποκοριστικό, ο Έλληνας που είναι ανάξιος του ονόματος αυτού) άρχισε να σημαίνει και τον τυχοδιώκτη, ενώ στον Μεσαίωνα πήρε την σημασία του ελληνορθοδόξου.
Από μορφολογικής απόψεως θεωρείται ότι οι λέξεις Έλλην και Ελλάς αποτελούν παράγωγα του ουσ. Ελλοί – Έλλοι – Σελλοί, καθώς οι τύποι αυτοί απαντώνται στον Όμηρο και τον Πίνδαρο. Ο Χριστιανός Ησύχιος ερμηνεύει ως εξής: «Έλλοί, Έλληνες οι εν Δωδώνη και οι ιερείς».
Στον Όμηρο η λέξη περιορίζεται τοπικά στους Θεσσαλούς της Φθίας («Μυρμιδόνες και Αχαιοί και Έλληνες» όσοι κατοικούσαν στις πόλεις του Πελασγικού Άργους: Ελλάδα, Φθία, Άλος, Αλόπη και Τραχίνα ), ενώ η χρήση της αργότερα στο αρχαίο επίθετο Ελλανοδίκαι αύξησε το κύρος της λόγω της σημασίας των Ολυμπιακών Αγώνων.
Ο αρχαίος ιστορικός Ηρόδοτος πιστεύει, ότι ο όρος “Ελληνες χρησιμοποιήθηκε για να τονίσει την κοινή προέλευση των διαφόρων φυλών του ελληνικού χώρου.
Οι Ρωμαίοι ονομάζουν τον κυβερνήτη Ελλάδος «κυβερνήτη Αχαΐας», διότι η αιτία της κατάκτησης των Ελλήνων ήταν οι Αχαιοί, που ήταν τότε το ισχυρότερο Ελληνικό Κοινό.
Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία όταν εκχριστιανιζόταν, οι Έλληνες αυτοαποκαλούνταν Ρωμαίοι ή Ρωμιοί, αφού η ονομασία Έλλην σήμαινε πλέον τον ειδωλολάτρη, ένα όνομα το οποίο είχε πολιτικές προεκτάσεις, αφού δήλωνε όλους τους ελεύθερους πολίτες της Αυτοκρατορίας και όχι την καταγωγή τους. Σημειωτέο, ότι οι ίδιοι ονόμαζαν το κράτος τους Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και όχι Βυζαντινή. Ο Νικήτας Χωνιάτης πιστεύει ότι ο λαός του είναι οι πραγματικοί Ρωμαίοι και οι κανονικότεροι Χριστιανοί.
Ο ιστορικός Προκόπιος, στα βιβλία του χρησιμοποιεί αποκλειστικά τον όρο «Ρωμαίοι». Όταν όμως παραδίδει αυτούσια τα λόγια των δυτικών «Λατίνων» και των Γερμανών (Γότθων και Βάνδαλων) τότε χρησιμοποιεί τον όρο «Γραικοί». Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Βούλγαρος τσάρος Συμεών (αρχές 10ου αι.) πήρε τον τίτλο "τσάρος των Βουλγάρων και των Γραικών".
Μετά την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κατοχής, ξεκίνησε μια σφοδρή ιδεολογική διαμάχη ανάμεσα στις τρεις διαφορετικές ονομασίες των Ελλήνων, Ρωμιός, Γραικός, Έλλην. Η διαμάχη αυτή κόπασε για κάποιο χρονικό διάστημα μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, αλλά επιλύθηκε οριστικά μόλις στις αρχές του 20ού αι., μετά την κατάληψη της Μικράς Ασίας από τους Τούρκους.
Η συμβολή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού στην προετοιμασία της αφύπνισης του ελληνικού έθνους είναι μεγάλη, καθώς και τα έργα των Ελλήνων διανοούμενων της εποχής, συνέβαλλαν στη διαμόρφωση της νεοελληνικής συνείδησης, της γλώσσας και της εκπαίδευσης των Ελλήνων. Οι διανοούμενοι θεώρησαν την παιδεία βασικό θεμέλιο της εθνικής αφύπνισης.
Τα έθνη της οθωμανικής αυτοκρατορίας χωρίζονταν σε μιλέτια, το μιλέτι των πιστών, το μιλέτι των Εβραίων και το μιλέτι των Ρωμιών (Ρούμ). Οι υπόδουλοι Έλληνες ήταν σε καλύτερη κατάσταση από τα άλλα μιλέτια, καθώς είχαν τη δική τους διοίκηση και συμμετείχαν και στη διοίκηση της Αυτοκρατορίας. Εκκλησία, Φαναριώτες και κοινότητες ανήκουν στη διοίκηση της αυτοκρατορίας.
Οι βασικές έννοιες, που ακούγονται, είναι του Γένους και του Έθνους.
Κατά κάποιο τρόπο το Γένος είναι σε αναλογία με τη θρησκευτική ταυτότητα των Ελλήνων, δεν ερχόταν σε ρήξη με την αυτοκρατορία και ήταν ενταγμένο στο μιλέτ, τη θρησκευτική ομάδα που ήταν θεσμός των Οθωμανών. Αντίθετα το Έθνος, εκφράζει τις νέες ιδέες.
Ο όρος Ρωμιός την εποχή αυτή της τουρκοκρατίας (Rum – Ρουμ) είναι γεγονός, ότι κατέχει περισσότερο θρησκευτικό χαρακτήρα, παρά πολιτικό ή εθνικό και Γιουνάν (Ίωνες) (Yunan) – Γιουνάν, από τους τούρκους, που σημαίνει Ίωνες, έτσι γενικά ονόμαζαν και ονομάζουν οι λαοί της Ανατολής τους Έλληνες.
Η ονομασία Γραικοί υποστηρίζεται από παράγοντες του εξωτερικού και από τους Έλληνες της διασποράς.
Για να δούμε μέσα από κάποια παραδείγματα, που συνυπάρχουν οι τρεις ονομασίες, Ρωμιός, Γραικός και Έλληνας και πώς ο «εθνικός διάλογος» μεταξύ λογίων κατέληξε.
«Τον καιρόν της Βασιλείας Κωνσταντίνου Ρωμανού…εσκλαβώσασι ούλη η Ελλάδα, που την ελέγασι Ρουμανία…». Ο συγγραφέας του χρονικού του Γαλαξειδίου προσδιορίζει τον υπόδουλο λαό στους Τούρκους ως Ρωμαίους και την γλώσσα τους τα Ρωμαίικα (Κ. Σάθας από το «Χρονικό του Γαλαξειδίου», 1703).
Όταν ο Ομέρ Βρυώνης μετά την αποτυχία του στο Χάνι Γραβιάς επιτέθηκε με μανία στα γύρω ορεινά χωριά, οι κάτοικοι των αποκαλούμενων Βλαχοχωρίων (ορεινά χωριά Παρνασσίδας-σημερινής Φωκίδας), του απάντησαν, όταν ζήτησε τη «φιλία τους»: «Το έχουμε Ρωμαίικο και μη μας φορτώνεσαι» (Γ. Καρανάσιος στο «Ο Δωρικός Διάδρομος και τα Ιστορικά Στενά Γραβιάς-Άμπλιανης», 2025).
Ο μεγάλος Μακρυγιάννης αναφέρει για την αρχή της επανάστασης, «κοιμηθήκαμε με την τουρκιά και ξυπνήσαμε με το ρωμαίικο». Γράφει για Έλληνες αλλά και για «Ρωμαίγους και Ρωμαίγισες» με τη μοναδική του γλώσσα.
Αλλά και στα δημοτικά μας τραγούδια, που μιλάει ο ίδιος λαός συνυπάρχουν και οι τρεις ονομασίες. Ο λαϊκός ποιητής βάζει τον πρώιμο επαναστάτη Παπαθύμιο Βλαχάβα να απαντά στου Τούρκους που τον έπιασαν και να λέει «Εγώ Ρωμιός γεννήθηκα, Ρωμιός θε να πεθάνω».
Για τον θάνατο του Διάκου και του Καραϊσκάκη, ο λαϊκός ποιητής θέτει στα χείλη των δύο ηρώων την ίδια εντολή. Πρώτα ο Διάκος, στο ποίημα που δημοσίευσε ο Κλ. Φωριέλ το 1824-25: «Καρδιά, παιδιά μου, φώναξε, «παιδιά μη φοβηθείτε./ Ανδρεία ωσάν Ελληνες, ωσάν Γραικοί σταθείτε». Κι έπειτα από έξι χρόνια: «Ο Καραΐσκος φώναξε, ψιλή φωνίτσα βάζει: Ελληνες μην κιοτέψετε, παιδιά μη φοβηθείτε, / και πάρ’ τό γιούχα η Τουρκιά κι ερθεί και μας χαλάσει. / Σαν Έλληνες βαστάξετε κι ωσάν Γραικοί σταθείτε» (Άρ. Πάσοβ, 1860).
Ο λαϊκός τραγουδιστής, αδερφώνει το όνομα Έλληνας με το όνομα Γραικός, λύνει με τον δικό του τρόπο ένα πρόβλημα, που είχε φέρει σε διαμάχη λογίους, που υποστήριζαν, ότι πρέπει να αποκληθούμε Ελληνες ή Ρωμαίοι/Ρωμιοί με εκείνους που επέλεγαν το εθνικό όνομα Γραικοί, όπως ο Κοραής, που γράφει το 1805, στον «Διάλογο δύο Γραικών», του Κλεάνθη και του Αριστοκλή:
«Οι πρόγονοί μας ωνομάζοντο το παλαιόν Γραικοί· έπειτα έλαβον το όνομα Ελληνες, όχι από ξένον έθνος, αλλ’ από Γραικόν πάλιν, όστις είχεν κύριον όνομα το Ελλην, καθώς ημείς ονομαζόμεθα, συ Κλεάνθης, Αριστοκλής εγώ. Εν από τα δύο λοιπόν ταύτα ονόματα είναι το αληθινόν του έθνους όνομα. Επρόκρινα το Γραικοί, επειδή ούτω μας ονομάζουσι και όλα τα φωτισμένα έθνη της Ευρώπης. Αν προκρίνης το Ελληνες, ονομάσου, φίλε μου, Ελλην, αλλά μη, διά τους οικτιρμούς του θεού, Ρωμαίος. - Διά τι τούτο; - Διότι δεν είσαι Ρωμαίος. Οι Ρωμαίοι πρώτοι μάς εστέρησαν από την ολίγην ελευθερίαν, την οποίαν είχαν μας αφήσει της Ελλάδος αι διχόνοιαι· και το να φέρωμεν τ’ όνομά των είναι το αυτό και να φέρωμεν τυπωμένα εις το μέτωπον τα στίγματα της δουλείας, και να ομολογώμεν εκουσίως ότι χαίρομεν εις την δουλείαν».
Στην «τρισβάρβαρον Ρωμαϊκήν πολιτικήν» αναφέρεται και ο Αθ. Ιατρίδης, που το 1859 εξέδωσε «Συλλογή δημοτικών ασμάτων παλαιών και νέων». «…Έκτοτε το Ελληνικόν Εθνος, κληρονομήσαν και πάλιν την πάτριον αυτού και εθνικήν ονομασίαν, προσηκόντως καλείται Ελλην».
Με την είσοδο στον εικοστό αιώνα, οι λόγιοι δεν φαίνεται να συμφωνούν στη λύση ενός προβλήματος που κρατούσε από παλιά, και βεβαίως πριν από τον 15ο αι., οπότε, όπως γράφει ο Κ. Παπαρρηγόπουλος, ο ιστορικός Δούκας «ταλαντεύεται έτι μεταξύ Ρωμαίων, Γραικών και Ελλήνων, μεταχειριζόμενος νυν μεν το πρώτον, νυν δε το δεύτερον, νυν δε το τρίτον των ονομάτων τούτων».
Ο Κοραής είχε προκρίνει το εθνικό όνομα Γραικός, ο Κ. Παλαμάς υπερασπίζει το Ρωμιός, ο δε Ν. Πολίτης τάσσεται υπέρ του ονόματος Ελλην. Ο έντυπος διάλογος του ποιητή και του λαογράφου έλαβε χώρα τον Οκτώβριο του 1901. Σε άρθρο του στο (εφημερίδα) «Αστυ», με τον τίτλο «Ρωμιός και Ρωμιοσύνη», ο Παλαμάς υποστηρίζει ότι «τα δυο τούτα λόγια», Ρωμιός και Ρωμιοσύνη, «επειδή δε μας έρχουνται, ίσα ολόισια, από την εποχή του Περικλή, παραμερίστηκαν αγάλια αγάλια από την επίσημη γλώσσα, καθώς κι όλα τα λόγια τα δυσκολομέτρητα της ζωής και της αλήθειας. Ελληνες, για να ρίχνουμε στάχτη στα μάτια του κόσμου· πραγματικά, Ρωμιοί».
Την επομένη, στην εφημερίδα «Αγών», ο Πολίτης αντιλέγει διατεινόμενος ότι «η σημερινή χρήσις του ονόματος Ελληνες ως εθνικού ημών ονόματος, δεν είναι [...] τεχνητή και βεβιασμένη αναζωογόνησις νεκρού τύπου· τοιαύται απόπειραι ουδέποτε ευδοκιμούσιν, ουδ’ επηρεάζουσιν τον λαόν [...] του ονόματος τούτου η χρήσις ουδέποτε είχεν ολοσχερώς εκλίπη· ουδέποτε ελησμόνησεν ο λαός την καταγωγή του, τας παραδόσεις του, τους δεσμούς τούς συνδέοντας αυτόν προς το παρελθόν».
Ο Πολίτης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «ο εμπνευσμένος ποιητής βλέπει εναργέστερον και κρίνει ορθότερον του γλωσσολογούντος λογογράφου», υπενθυμίζει μάλιστα τους στίχους του Παλαμά: «Κρυμμένη στην πολύπαθη τη Ρωμιοσύνη / σα να ξανοίγω τη βασίλισσα Ελλάδα».
Σε αυτά ο Παλαμάς σημειώνει: «Μου φαίνεται πως το ζήτημα τελειωτικά το σφραγίζουν τα λόγια τούτα του Ψυχάρη: «Ο αγαπητός μου ο Ν. Γ. Πολίτης έδειξε στον ¨Αγώνα¨ του Λαμπρίδη πως το όνομα ¨Ελλην¨ έχει και στον μεσαίωνα, έχει και στο Βυζάντιο τις περγαμηνές του».
Ο Παλαμάς έδειξε στο ¨Αστυ¨ πως ο Ρωμιός ήταν και στης Επανάστασης τα χρόνια, όνομα τιμημένο.
Τελειώνοντας με το νεότερο: «Οι Αρχαίοι Έλληνες στη Νεοελληνική Λαϊκή Παράδοση» του Ι. Κακριδή (1997), που καταγράφει μαρτυρίες του 19ου και αρχών του 20ου αι. της εικόνας που είχε ο απλός λαός για τους αρχαίους Έλληνες.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
2ος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ τον Ιούνιο: Ανακοινώθηκε ΕΠΙΣΗΜΑ η ύλη!
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 24/03
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
