Ο ρόλος του παιδαγωγού στη διαμόρφωση της νεανικής προσωπικότητας

Το θέμα της σημερινής σας εκδήλωσης, «Ο ρόλος του παιδαγωγού στη διαμόρφωση της προσωπικότητας» είναι ενδιαφέρον και προκλητικό και για να απαντηθεί συνολικά πρέπει πρώτα απ' όλα να θέσουμε κάποια ερωτήματα όπως:

Ποια είναι η σημασία, ποια είναι η επικαιρότητα ενός θέματος που θέτει ζήτημα διαμόρφωσης της προσωπικότητας και διαπαιδαγώγησης όταν ο λαός αντιμετωπίζει πρόβλημα επιβίωσης, όταν στα σχολεία πυκνώνουν τα φαινόμενα υποσιτισμού, όταν στα σπίτια της λαϊκής οικογένειας δεν υπάρχει ρεύμα για να διαβάσουν τα παιδιά της, όταν δεν υπάρχει θέρμανση στα σχολεία και στα σπίτια. Πόσο επίκαιρη μπορεί να είναι μια συζήτηση για το ρόλο του εκπαιδευτικού στη διαπαιδαγώγηση, όταν σε κάθε σπίτι υπάρχει και ένας άνεργος;

Σε αυτό το ερώτημα, ας μην απαντήσουμε εμείς αλλά ο ταξικός αντίπαλος:

Δεν υπάρχει επίσημο κρατικό κείμενο, νόμοι, προεδρικά διατάγματα, υπουργικές αποφάσεις που να μην αναφέρονται στο ρόλο του εκπαιδευτικού και στη σημασία του στην ιδεολογική παρέμβαση. Είναι τυχαία άραγε τα θέματα των Πανελλαδικών Εξετάσεων τα τελευταία δύο χρόνια; Το θέμα στην έκθεση για τη διά βίου μάθηση το 2010, τα θέματα της Ιστορίας με τον τρανταχτό αντικομμουνισμό για το ρόλο της ΕΣΣΔ στο Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο το 2011;

Δεν υπάρχει ευρωενωσιακό κείμενο ή κείμενο του ΟΟΣΑ που να μην ασχολείται με το περιεχόμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας και ειδικά με την πολιτική διάστασή της όπως ιδιότητα του πολίτη της ΕΕ, ολοκληρωτικά καθεστώτα. Με αυτήν την έννοια, η αστική τάξη, το κράτος της και οι διεθνείς οργανισμοί στους οποίους συμμετέχει έχουν σε πρώτο πλάνο το πρόβλημα της «διαπαιδαγώγησης» του αυριανού εργατικού δυναμικού, του αυριανού πολίτη με τις αντιδραστικές αξίες της, και ακόμα παραπέρα με την ενεργητική αποδοχή και συμμετοχή για την προώθηση της πολιτικής του κεφαλαίου σε κάθε επίπεδο.

Το ζήτημα της ιδεολογικής παρέμβασης της αστικής τάξης στο περιεχόμενο της σχολικής γνώσης, συνολικότερα της εκπαιδευτικής διαδικασίας, αποκτά ολοένα και μεγαλύτερο βάρος και σημασία. Προφανώς πάντα και έτσι και τώρα, πυρήνας της ιδεολογικής λειτουργίας του σχολείου είναι η αιτιολόγηση της αιωνιότητας των αστικών εκμεταλλευτικών σχέσεων, η εξύμνηση της αστικής δημοκρατίας, η αστική αντίληψη για την ελευθερία όπου τα νέα παιδιά μαθαίνουν ότι η ελευθερία τους σταματά εκεί που αρχίζει του άλλου, δηλαδή να βλέπουν τον άλλο άνθρωπο ως εμπόδιο, η αποθέωση της τυπικής ισότητας και η απόκρυψη της ταξικής φύσης της εκμετάλλευσης.

Το σχετικά νέο στοιχείο, ωστόσο, είναι ότι στις αναγκαίες οκτώ ικανότητες για τη διά βίου μάθηση υπάρχει σχετική αυτοτέλεια της ιδεολογικής παρέμβασης (π.χ. κοινωνικές ικανότητες και ικανότητες που σχετίζονται με την ιδιότητα του πολίτη, πρωτοβουλία και επιχειρηματικότητα και πολιτισμική συνείδηση και έκφραση). Επισημαίνουμε, για παράδειγμα, την περίπτωση της επιχειρηματικότητας, όπου οι αυριανοί εργαζόμενοι θα πρέπει να κατανοήσουν ότι πρέπει να ζουν μέσα στο ρίσκο, να γνωρίσουν τον τρόπο «λειτουργίας της οικονομίας και των ευκαιριών και προκλήσεων που αντιμετωπίζει ένας εργοδότης ή ένας οργανισμός». Ως προς την ιδιότητα του πολίτη σημασία έχει ότι η περιγραφή της ικανότητας δεν αφορά απλά την αποδοχή των αξιών της ΕΕ αλλά και στον τρόπο «που εφαρμόζονται από διάφορους φορείς και θεσμούς». Σε αυτή την κατεύθυνση εντάσσονται οι δράσεις εθελοντισμού, φιλανθρωπίας, όχι μόνο μέσω των μαθημάτων και των σχολικών βιβλίων αλλά και μέσω «δράσεων» και «βιωματικών μαθήσεων», με κοινό στόχο την εμπέδωση της ατομικής ευθύνης, της κοινωνικής συναίνεσης, της ταξικής ειρήνης.

Τέλος, ιδιαίτερη στόχευση έχει ο αντικομμουνισμός, ο οποίος είναι κεντρική κρατική πολιτική, ο οποίος μεθοδεύεται και σε ευρωενωσιακό επίπεδο. Αιχμές αυτής της εκστρατείας είναι η διαστρέβλωση της Ιστορίας, ιδιαίτερα γύρω από το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, το ρόλο της ΕΣΣΔ, η εξίσωση φασισμού - κομμουνισμού, ιδιαίτερα η καταδίκη της επαναστατικής βίας και η ταύτισή της με την τρομοκρατία και τον εξτρεμισμό.

Αν λοιπόν θέλουμε να δώσουμε απάντηση από τη σκοπιά της επαναστατικής πρωτοπορίας της εργατικής τάξης, του Κομμουνιστικού Κόμματος είναι η εξής: οι ιδεολογικοί όροι με τους οποίους η νεολαία μπαίνει στο στίβο της ταξικής πάλης μπορούν να γίνουν τελικά - ανάλογα με το επίπεδο και την ποιότητα επίδρασης της κομμουνιστικής ιδεολογίας στην παιδική και νεανική συνείδηση - υλικά εμπόδια ή μαζικοί επιταχυντές της ιστορίας, της πάλης για την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.

Ας δούμε τι υποστήριζε ο Σοβιετικός παιδαγωγός Αντον Μακάρενκο για τη διαπαιδαγώγηση: «Διαπαιδαγωγώ σημαίνει μαθαίνω κάποιον πώς να ζει», και επίσης «η διαπαιδαγώγηση είναι έκφραση του πολιτικού πιστεύω του παιδαγωγού».

Θα αναρωτηθεί κανείς: γιατί μετά από μια ανάλυση για την προσωπικότητα να πάμε κατευθείαν σε ζητήματα πολιτικής; Χρειάζεται κάθε συζήτηση για τη διαπαιδαγώγηση να κλείνει σε όλες τις πτώσεις την ταξική πάλη;

Και ναι και όχι! Οχι, αν η συζήτηση διεξάγεται έχοντας δεδομένο ότι αυτή η κοινωνία, η καπιταλιστική κοινωνία, είναι ο καλύτερος υπαρκτός κόσμος αν και άδικος. Ναι όμως, αν θεωρείς ότι η καπιταλιστική εκμετάλλευση ούτε είναι ούτε θα είναι ο τελευταίος σταθμός στην ιστορία της ανθρωπότητας και ότι από σήμερα ο κομμουνιστής πρέπει να δουλεύει σε κάθε επίπεδο, σε κάθε χώρο για να προετοιμάζει συνειδήσεις στην κατεύθυνση της ρήξης με τον καπιταλισμό.

Θέλω, λοιπόν, να επιστήσω την προσοχή στο εξής: Η επιστήμη γενικά, αλλά και οι ανθρωπιστικές επιστήμες ειδικότερα, δεν είναι ένα σώμα ουδέτερων αρχών και πορισμάτων που έπειτα ο κάθε επιστήμονας, ανάλογα με την ιδεολογική του τοποθέτηση, εμπλουτίζει. Οπως πολύ σωστά έγραφε ο Δημήτρης Γληνός, κομμουνιστής παιδαγωγός, προς τους φοιτητές και μελλοντικούς επιστήμονες της εποχής του: Επιστήμονας χωρίς γενική επιστημονική κοσμοθεωρία είναι ένας απλός δεξιοτέχνης, ένας επαγγελματίας [...]

Αρα, η σύνθεση του επιστημονικού τρόπου να βλέπεις και να αναλύεις τα φαινόμενα με την πολιτική θέση ότι ο κόσμος αυτός πρέπει και μπορεί να αλλάξει, δημιουργεί τη βάση για μια ανώτερου τύπου επαναστατική επιστημονική κοσμοθεωρία, η οποία εκφράζεται και μέσα από το ειδικό περιεχόμενο κάθε επιστήμης. Αρα ο επαναστάτης επιστήμονας, αυτός που είναι ταγμένος στην υπόθεση της απελευθέρωσης της εργατικής τάξης από την εκμετάλλευση, του ανθρώπου από το μόχθο, πρέπει να είναι και καλύτερος επιστήμονας από αυτόν που αποδέχεται ως έχει την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων.

Ας θυμηθούμε τα λόγια του Λένιν στην Κομμουνιστική Ενωση Νεολαίας: Κομμουνιστής μπορείς να γίνεις μόνο, όταν πλουτίσεις τη μνήμη σου με τη γνώση όλου του πλούτου που επεξεργάστηκε η ανθρωπότητα[...]

Πρέπει όχι μόνο να αφομοιώσετε αυτές τις γνώσεις, αλλά να τις αφομοιώσετε έτσι, που να μπορείτε να τις εξετάζετε κριτικά, για να μην παραφορτώνετε το μυαλό σας με άχρηστη σαβούρα, αλλά να το πλουτίζετε με τη γνώση όλων των γεγονότων, που όποιος δεν τα ξέρει δεν μπορεί να είναι σύγχρονος μορφωμένος άνθρωπος.

Για την ιδεολογική λειτουργία του σχολείου ισχύει απόλυτα η διαπίστωση των Μαρξ και Ενγκελς στη Γερμανική Ιδεολογία:

«Οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες. Με άλλα λόγια, η τάξη που είναι η κυρίαρχη υλική δύναμη της κοινωνίας, είναι ταυτόχρονα η κυρίαρχη πνευματική της δύναμη[...]Οι κυρίαρχες ιδέες δεν είναι τίποτε άλλο από την ιδεατή έκφραση των κυρίαρχων υλικών σχέσεων, είναι οι κυρίαρχες υλικές σχέσεις που συλλαμβάνονται σαν ιδέες, άρα είναι η έκφραση των σχέσεων που κάνουν μια τάξη κυρίαρχη, επομένως οι ιδέες της κυριαρχίας της».

Μα καλά, θα πει κάποιος - υπάρχει κανείς που υποστηρίζει ότι οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι οι κυρίαρχες και αυτό εκφράζεται και στο σχολικό περιεχόμενο; Αν και μπορεί να μοιάζει ακαδημαϊκό αυτό το ερώτημα, θεωρούμε ότι πρέπει να μας απασχολήσει αυτό το ζήτημα, διότι η απάντηση σε αυτό καθορίζει σημαντικά την κατεύθυνση της πάλης μέσα στην εκπαίδευση και ταυτόχρονα θωρακίζει το κομμουνιστικό κίνημα από την οπορτουνιστική επιρροή και από πιέσεις και βαρίδια που δυσχεραίνουν το βάθεμα της πάλης απέναντι στην αστική ιδεολογία μέσα στο σχολείο. Αυτή η αντίληψη δεν αρνείται τη σχέση των ιδεολογικών μηχανισμών με την πολιτική, με την πάλη των τάξεων ακόμα και με την οικονομία. Αντίθετα, ξεκαθαρίζει ότι οι ιδεολογικοί μηχανισμοί δεν είναι ουδέτεροι αλλά έχουν άμεση σχέση με την κρατική εξουσία. Αυτό όμως που αρνείται είναι η ουσία των ιδεολογικών μηχανισμών ως κρίκων στον ενιαίο πολιτικό μηχανισμό επιβολής της θέλησης της αστικής τάξης, του κράτους.

Η θέση αυτή εδράζεται στην άποψη περί «παιδαγωγικής ελευθερίας και αυτονομίας» που απολυτοποιεί τη «δυνατότητα» του εκπαιδευτικού - σε σύγκρουση με το σύστημα - να επιλέγει παιδαγωγικές και διδακτικές μεθόδους και επιμέρους γνωστικά αντικείμενα. Είναι τελικά έκφραση της απόσπασης της οικονομίας από την πολιτική και την εκπαίδευση.

Στην εκπαίδευση, αυτή η άποψη έχει ιδιαίτερη απήχηση και επιδρά στον πολιτικό προσανατολισμό του κινήματος με την ενισχυμένη επιρροή των οπορτουνιστικών ρευμάτων, εκφράζεται όμως και στην καθημερινή εκπαιδευτική λειτουργία. Σε κάθε περίπτωση, αποδεικνύεται ότι η «παιδαγωγική ελευθερία» είναι ένα φύλλο συκής για να κρυφτεί η υποταγή στην αστική νομιμότητα.

Στο αστικό εκπαιδευτικό σύστημα, η σχετική «παιδαγωγική ελευθερία» είναι αποτέλεσμα συνειδητής επιλογής του εκπαιδευτικού να συγκρουσθεί με την αστική ιδεολογία, να στρατευθεί σε ριζοσπαστική κατεύθυνση στο κίνημα όχι μόνο των εκπαιδευτικών αλλά και των μαθητών, των γονιών, στις διεκδικήσεις συνολικά του εργατικού κινήματος για τη λαϊκή παιδεία.

Διαχρονικά, το ΚΚΕ έδωσε αντιπαράθεση με αστικά και μικροαστικά ρεύματα γύρω από το ζήτημα της σχέσης παιδείας - οικονομίας.

Το ΚΚΕ από τη δημιουργία του, κατανοεί και διακηρύσσει ότι η κατάκτηση κάθε κοινωνικού δικαιώματος, όπως και της παιδείας, είναι υπόθεση της ταξικής πάλης και επομένως ριζική αναγέννηση της παιδείας δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο μέσα και μαζί με τη σοσιαλιστική ανασυγκρότηση της κοινωνίας. Ο Δ. Γληνός, τρανταχτό παράδειγμα αυτής της εξέλιξης, διατύπωσε το 1927 στην πολύκροτη Διακήρυξη του Εκπαιδευτικού Ομίλου - ενός από τα σημαντικότερα σωματεία εκπαιδευτικού προβληματισμού, όπου συμμετείχαν και οι κομμουνιστές - ότι «το ιδανικό της σωστής παιδείας μόνο σε μια σοσιαλιστικά οργανωμένη κοινωνία μπορεί να πραγματοποιηθεί».

Μέσα από τα σπλάχνα του ΚΚΕ βγήκαν οι σπουδαίοι εκείνοι παιδαγωγοί που, έχοντας ξεκάθαρη τη σχέση οικονομίας - παιδείας δούλεψαν επαναστατικά μέσα στο αστικό σχολείο, δηλαδή χωρίς συμβιβασμούς, υποχωρήσεις και ταλαντεύσεις. Από την πλευρά των κομμουνιστών και κάθε πρωτοπόρου εκπαιδευτικού χρειάζεται γνώση της ιστορικής κίνησης του καπιταλισμού αλλά και αγωνιστική ριζοσπαστική στάση για να διαχωρίσει τη γνώση από τα ιδεολογήματα της αστικής χειραγώγησης, για να λειτουργήσει ως εκπαιδευτικός του λαϊκού κινήματος σε σύγκρουση με το χαρακτήρα του εκπαιδευτικού συστήματος, του κρατικού ιδεολογικού μηχανισμού. Στο παρελθόν υπήρξαν τέτοιες πρωτοπορίες, στη δεκαετία του μεσοπολέμου, αλλά και αργότερα, που ανάδειξαν εκπαιδευτικούς στο κίνημα, που δέχθηκαν διώξεις (απολύσεις, εξορίες, κ.τ.λ.) αλλά έμειναν στην ιστορία για το παιδαγωγικό-εκπαιδευτικό έργο και τους αγώνες τους.

Τελικά, το εκπαιδευτικό σύστημα είτε θα υπηρετεί την αστική εξουσία είτε την εργατική. Μέσος δρόμος δεν υπάρχει.

Αρα και σήμερα και πάντα, αυτό που επιβεβαιώνει στη ζωή την αλήθεια της επαναστατικής πράξης και θεωρίας δεν είναι γενικά και αόριστα οι «αντικαπιταλιστικές διακηρύξεις», αλλά η σύγκρουση με το αστικό σύστημα στο σύνολό του, η ανάδειξη των δύο δρόμων στην οικονομία, στην πολιτική, στην Παιδεία και στην ιδεολογία.

Πώς, λοιπόν, θα εκφραστεί ο ρόλος του παιδαγωγού στη διαμόρφωση της νεανικής προσωπικότητας από τη σκοπιά της κομμουνιστικής ιδεολογίας, της κομμουνιστικής ηθικής;

1) Πρώτα απ' όλα χρειάζεται να γίνει κατανοητός από όσο το δυνατόν περισσότερους εκπαιδευτικούς ο ρόλος που τους έχει αναθέσει η κυρίαρχη τάξη, να συμβάλλουν δηλαδή στην αναπαραγωγή της αστικής ιδεολογίας μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Οτι αντικειμενικά αποτελούν μέρος του ιδεολογικού μηχανισμού του κράτους.

2)Η προσπάθεια του κομμουνιστή εκπαιδευτικού, στα πλαίσια της κομματικής πολιτικής δράσης, είναι ανάγκη να επικεντρώνεται στην ουσιαστική προετοιμασία του για κάθε μάθημα χωριστά, έτσι ώστε να προσφέρει κοσμοθεωρητική βάση στη μελέτη της ύλης, δηλαδή τις βάσεις της επιστημονικής μεθοδολογίας. Οφείλει να είναι μπροστάρης των αγώνων. Και για να είναι, πρέπει να ξεχωρίζει καθημερινά με την προσωπικότητα και τη στάση του στο σχολείο.

Ξανατονίζουμε! Ο μαρξισμός δεν είναι απλά μια ιδεολογία ανάμεσα σε άλλες αλλά μια επιστημονική κοσμοθεωρία και ιδεολογία. Δεν πρόκειται εδώ για τη διδασκαλία μιας άλλης άποψης στο όνομα του πλουραλισμού, αλλά για την επιστημονική προσέγγιση της πραγματικότητας.

Η επισήμανση του αστικού χαρακτήρα του σχολείου δε μπορεί να ορθώνει εμπόδια στη δράση για να ξεκολλήσουν λειτουργίες των εκπαιδευτικών ως κρατικών υπαλλήλων, αντίθετα πρέπει να προσδιορίζει ότι τα σύνθετα καθήκοντα έχουν να κάνουν και με το ατομικό επίπεδο μέσα στην τάξη και ολοκληρώνεται με αντίστοιχη στάση στο συλλογικό επίπεδο και στο μαζικό κίνημα, με ανάλογη γραμμή συνολικής απειθαρχίας, ανυπακοής και ρήξης με την πολιτική των μονοπωλίων. Το γεγονός ότι δεν μπορεί να υπάρξει το σχολείο ως «σοσιαλιστική νησίδα» δε σημαίνει ότι δεν πρέπει να οργανώνεται η ιδεολογική παρέμβαση των κομμουνιστών εκπαιδευτικών με τέτοιο τρόπο ώστε να προετοιμάζεται με καλύτερους όρους η ταξική πάλη.

3) Ο ρόλος του εκπαιδευτικού πρέπει να αναμετριέται καθημερινά, μέσα στην τάξη, στο αμφιθέατρο, με όλες τις δυσκολίες που υπάρχουν.

Με την αποστροφή στο αστικό σχολείο, με τη συνολική απαξίωση της ορθολογικής γνώσης, το πνεύμα του ωφελιμισμού το οποίο άλλωστε αναπαράγεται από τις ίδιες της συνθήκες ζωής της λαϊκής οικογένειας.

Επειδή η προσωπικότητα δεν είναι μόνο νόηση αλλά και βούληση και συναίσθημα. Επειδή οι δρόμοι διαμόρφωσης της προσωπικότητας είναι σύνθετοι, ακολουθούν όχι μία αλλά πολλές πορείες, αφορούν το αισθητικό κριτήριο, την ηθική, τον τρόπο ζωής αλλά και τη γνώση, ο κομμουνιστής παιδαγωγός δεν μπορεί παρά να ακολουθεί τη φράση του Μαρξ το 1865, «τίποτε το ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο».

Ας δούμε τι έλεγε πάνω σε αυτό ο Μιχαήλ Καλίνιν, στέλεχος του Κόμματος των Μπολσεβίκων προς τους δασκάλους:

«Αγωγή σημαίνει να επιδράσουμε στις φυσικοσωματικές και ηθικές ιδιότητες του μαθητή, ν' ασκήσουμε επίδραση προς μια καθορισμένη κατεύθυνση μέσα στα δέκα χρόνια της φοίτησης, δηλαδή να τον διαμορφώσουμε σαν ανθρώπινο πλάσμα. Το τρομερά δύσκολο σ' αυτή την υπόθεση είναι πως ο δάσκαλος βρίσκεται κατά κάποιο τρόπο σ' ένα λαβύρινθο από καθρέφτες, όπου τον παρατηρούν τα κοφτερά, δεκτικά μάτια εκατοντάδων παιδιών, μάτια που είναι εκπληκτικά γρήγορα στο να παρατηρούν και τις θετικές και τις αρνητικές πλευρές του δασκάλου. Η αγωγή των μαθητών αρχίζει με τη διαγωγή του δασκάλου στην τάξη, με τη στάση του απέναντι στους μαθητές. Κι αυτό κάνει την αγωγή ένα εξαιρετικά δύσκολο πρόβλημα. Λέγοντας αυτά δε θέλω σε καμιά περίπτωση να παραβλέψω την ανάγκη να δώσουμε στα παιδιά μια καλή μόρφωση[...] Η διαπαιδαγωγητική δουλειά όμως, στην πλατιά έννοια του όρου, πολύ συχνά διαφεύγει της προσοχής των δασκάλων, μα είναι αυτή ακριβώς η δουλειά που έχει τόσο πολύ μεγάλη σημασία για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα και του ήθους των παιδιών. Πολλοί δάσκαλοι ξεχνάνε ότι πρέπει να είναι παιδαγωγοί, και ένας παιδαγωγός, είναι αρχιτέκτονας των ανθρώπινων ψυχών. Βέβαια, για να μπορέσει κανείς να επιδράσει πάνω στους μαθητές προς τη ζητούμενη κατεύθυνση, πρέπει να έχει και τις κατάλληλες ικανότητες. Αλλά κι αυτό δε φτάνει. Ο δάσκαλος, για να μπορεί ν' ασκήσει μια ορισμένη επιρροή, πρέπει ο ίδιος να είναι ένας ανώτερα «παιδευμένος» και - ας το πω ανοιχτά - ένας ανώτερα διαπαιδαγωγημένος άνθρωπος».

Μελετάμε, αξιοποιούμε τον Κομματικό Τύπο, τα «Θέματα Παιδείας», εκδόσεις όπως για τη διαπαιδαγώγηση του νέου ανθρώπου ή το «Παιδαγωγικό Ποίημα» και τα διαλεχτά παιδαγωγικά έργα του Μακάρενκο, οργανώνουμε εκδηλώσεις, συζητήσεις άρθρων τους. Επιδιώκουμε να μπολιάζεται η συνείδηση του σημερινού και αυριανού παιδαγωγού με τη μαρξιστική επιστήμη. Επιμένουμε, ώστε να εκφράζεται στην καθημερινή επιστημονική επαγγελματική δράση του παιδαγωγού η ανωτερότητα, η υπεροχή της διαλεκτικής υλιστικής αντίληψης σε όλα τα επιστημονικά και γνωστικά αντικείμενα, σε όλους τους κλάδους της επιστήμης.

Εχουμε επίγνωση των δυσκολιών, της σύνθετης και περίπλοκης κατάστασης στη συνείδηση των σημερινών και αυριανών παιδαγωγών. Γνωρίζουμε τις αντιξοότητες, το φόρτο εργασίας που βαραίνει την καθημερινή δράση μας, το τρεχαλητό, το κυνήγι ημερομηνιών, καθηκόντων, κ.ά.

Ομως χρειάζεται να γίνει επίσης κατανοητό ότι στους χώρους της εκπαίδευσης, η διαπάλη δεν αφορά μόνο τους όρους πώλησης της εργατικής δύναμης, αλλά αφορά και το περιεχόμενο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Από αυτήν την άποψη, είναι καθήκον για τον κομμουνιστή παιδαγωγό να ακουμπά και ζητήματα που ίσως δεν είναι της τρέχουσας επικαιρότητας αλλά επιδρούν πολλαπλάσια στους δρόμους διαμόρφωσης της προσωπικότητας.

Χωρίς αναβολές, χωρίς καθυστερήσεις, πρέπει να αντιστοιχήσουμε το επίπεδο της ιδεολογικής μας παρέμβασης στο ύψος των περιστάσεων. Χρειάζεται να πάρουμε μέτρα προκειμένου και ο διαπαιδαγωγητής να διαπαιδαγωγηθεί!