Alfavita Newsroom Το τελευταίο χρονικό διάστημα έχει ξεκινήσει ένας νέος κύκλος διαλόγου σχετικά με την ιστορία και τη θέση της τόσο στην εκπαιδευτική διαδικασία, όσο και στο ευρύτερο κοινωνικό και επιστημονικό περιβάλλον. Η συζήτηση είναι πολύ ενδιαφέρουσα καθώς αφορά την επίδραση των ιστορικών δεδομένων και αντιλήψεων σε πολλά επίπεδα. Δεν θα επεκταθώ στο επίπεδο της εγκυρότητας και της διαχείρισης του ιστορικού παρελθόντος, αν και έχει πολύ μεγάλη σημασία να προσδιορίσουμε αυτές τις παραμέτρους, ειδικά μετά από την εκτεταμένη χρήση και διάδοση του διαδικτύου και την επιλεκτική πληροφόρηση ή διαστρέβλωση που σημειώνεται, με την δημοσιοποίηση πολλών αποσπασμάτων, με τη μορφή απόκρυφων, ή στην καλύτερη περίπτωση αποκλειστικών πληροφοριών. Θα περιοριστούμε αναγκαστικά στο επίπεδο της σχολικής ιστορίας, ή καλύτερα της ιστορίας ως γνωστικού αντικειμένου μέσα στο εκπαιδευτικό περιβάλλον.
Η Ιστορία λοιπόν, στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, μετά από πολλούς πειραματισμούς και μετά από πολλές επιμέρους παρεμβάσεις έχει ευνουχιστεί και παραμορφωθεί σε τέτοιο σημείο, ώστε να αποτελεί τον εφιάλτη διδασκόντων και διδασκόμενων. Ανούσια, αποσπασματική, αποκομμένη από το επιστημονικό πλαίσιο και την διδακτική της ουσία, αφήνει το τραυματικό της αποτύπωμα στην σύγχρονη εκπαίδευση. Οι λόγοι πολλοί. Καταγράφονται από όλες τις πλευρές και αποτελούν μια από τις τραγικές διαπιστώσεις της αποτίμησης της αποτυχίας όχι μόνο των ανθρωπιστικών σπουδών, αλλά και ολόκληρου του εκπαιδευτικού συστήματος.
Η Ιστορία στα πλαίσια του εκπαιδευτικού μας συστήματος, όπως εξελίχθηκε στην μεταπολιτευτική περίοδο, βρίσκεται σε μια πορεία διαρκούς υποβάθμισης. Το μεγαλύτερο πλήγμα για το μάθημα της ιστορίας υπήρξε το «μπλε βιβλίο»[1] της θεματικής. Ο τρόπος εξέτασης του στα πλαίσια των δεσμών, αποτέλεσε το βασικό «όργανο» για την διαμόρφωση μιας στερεοτυπικής διδασκαλίας, όπου η αποστήθιση έπαιζε τον βασικό ρόλο. Αυτή η εικόνα διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό και τη διδακτική προσέγγιση, αλλά και την γενικότερη αντίληψη για το μάθημα της ιστορίας[2]. Το κακό είναι ότι το ίδιο το υπουργείο από την μια μεριά εκμεταλλεύτηκε αυτή την αντίληψη για να «εξοικονομήσει» ανθρώπινο δυναμικό, διανέμοντας τη διδασκαλία της ιστορίας σε άλλες ειδικότητες, ώστε να υπάρχει συμπλήρωση του εκπαιδευτικού ωραρίου. Από την άλλη πλευρά η ιστορία σε πολλές περιπτώσεις μπορούσε να ομαδοποιηθεί με τη διδασκαλία και άλλων «συναφών» επιστημονικών πεδίων, όπως η κοινωνιολογία, ή οι οικονομικές επιστήμες. Πρακτικά, η ιστορία στο Γυμνάσιο κατά κύριο λόγο, αλλά και στις πρώτες τάξεις του Λυκείου έγινε το συμπλήρωμα της διδακτικής διαδικασίας και του ωραρίου των καθηγητών ξένων γλωσσών, των πολιτικών επιστημόνων, των κοινωνιολόγων, των νομικών και όποιας άλλη ειδικότητας μπορούσε να καλύψει την ελάχιστη απαίτηση να εξετάζει τα αποσπάσματα που αφορούσαν την καθορισμένη ως διδακτέα ύλη και να παραδίδει αντίστοιχα αποσπάσματα του σχολικού βιβλίου[3].
Ουσιαστικά η όλη διδακτική της ιστορίας περιορίστηκε στην «φωτοτυπική» αποτύπωση και αναπαραγωγή συγκεκριμένων αποσπασμάτων από τα αντίστοιχα σχολικά βιβλία. Ακόμα και μετά την αλλαγή του τρόπου εξέτασης του μαθήματος, σε επίπεδο πανελλαδικών εξετάσεων[4] και την εισαγωγή της διδασκαλίας και εξέτασης «πηγών», και τις ερωτήσεις ανοιχτού και κλειστού τύπου, που εισήγαγε η μεταρρύθμιση «Αρσένη», η ιστορία παρέμεινε ένα διδακτικό αντικείμενο στείρο. Είναι πραγματικό επίτευγμα πως η διδασκαλία και εξέταση των ιστορικών πληροφοριών από τις «πηγές» έγινε αντικείμενο μιας βαθμολογικής κλίμακας, όπου η πρόσθεση ή η αφαίρεση όρων, η αναφορά συγκεκριμένων διατυπώσεων, προσθέτει ή αφαιρεί μονάδες, στο όνομα της αντικειμενικής βαθμολόγησης. Είναι πραγματικό κατόρθωμα πώς η προσωπική εκτίμηση, η αισθητική αλλά και η ουσιαστική κατανόηση του πρωτογενούς ιστορικού υλικού, εντάχθηκε σε πλαίσια τόσο ασφυκτικά και δεσμευτικά, ώστε να καταστραφεί κάθε επιστημονική βάση της ιστορικής έρευνας και να δικαιωθεί η εξεταστική διαδικασία όπως προσδιορίζεται από την δομή των πανελλαδικών εξετάσεων και την λειτουργικότητα των φροντιστηρίων[5].
Η ιστορία, ως επιστήμη, ερευνά το παρελθόν, μέσα από τα δεδομένα και τις αντιλήψεις του παρόντος, για να βοηθήσει τόσο στην κατανόηση της σχέσης ανάμεσα τους, όσο και για να ερμηνεύσει την ιστορική διαδρομή και τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει στην κοινωνική δομή και τις αντιλήψεις τόσο στο παρόν όσο και στο μέλλον. Η ιστορία ερευνά, ερμηνεύει, εξετάζει την ανθρώπινη διαδρομή (οικονομικά, κοινωνικά, ιδεολογικά) για να «κατανοήσει» το παρόν και να «προβλέψει» το μέλλον. Είναι η κατεξοχήν πολιτική επιστήμη που διαμορφώνει συλλογικές αντιλήψεις και συμπεριφορές, συσχετίζει ερμηνευτικά το παρόν και το παρελθόν επηρεάζοντας άμεσα την κοινωνική αντίληψη και ιδεολογία. Πόσο άμεση και καθοριστική είναι η συμβολή της ιστορίας είναι εύκολο να αντιληφθούμε με βάση ένα πρόσφατο γεγονός. Η συλλογική ψυχολογία επηρεάστηκε πρόσφατα από την ιστορική μνήμη και την προβολή γεγονότων, απόψεων, αντιλήψεων που προέρχονται από την περίοδο του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου. Η αναζήτηση της δικαίωσης και οι συμβολικές αναφορές σε μια περίοδο «ηρωική και πένθιμη», διαμόρφωσαν μια πολιτική αντίληψη, μια οικονομική πρόταση, ένα κοινωνικό και ιδεολογικό ρεύμα του οποίου την πορεία και την κατάληξη είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε σήμερα. Η ιστορία εκείνης της περιόδου, πρόσφατη σχετικά και με άμεση αναφορά σε προσωπικές μνήμες και βιώματα ατομικά και οικογενειακά, γράφεται ακόμα και επιδρά στην καθημερινότητα. Η επιλογή αποσπασμάτων από εκείνη την περίοδο και η ερμηνεία τους σε ένα ιδεολογικό πλαίσιο μπορεί να κατευθύνει και να διαμορφώσει αποφάσεις και επιλογές με άξονα το παρόν και με άμεση επίπτωση στο μέλλον. Μπορεί να διαμορφώσει (και το κάνει) ένα κλίμα καθοριστικό για τη λήψη αποφάσεων σε πολιτικό επίπεδο, τόσο ατομικά όσο και συλλογικά[6].
Η Ιστορία είναι λοιπόν ένα πολύ σοβαρό και ουσιαστικό επιστημονικό πεδίο για να αντιμετωπίζεται με την ελαφρότητα και την επιπολαιότητα που το πολιτικό και εκπαιδευτικό μας σύστημα έχει επιδείξει. Τι μπορεί να γίνει λοιπόν σήμερα με τη διδασκαλία της Ιστορίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση και πως μπορούμε να παρέμβουμε για την ανατροπή μιας κατάστασης που πληγώνει και την παιδεία και την εξέλιξη της κοινωνικής μας συνοχής.
Το πρώτο επίπεδο παρέμβασης είναι φυσικά στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Εκεί θα πρέπει να επικεντρωθεί το ενδιαφέρον στην προσέγγιση του ιστορικού υλικού μέσα από την δυναμική αφήγηση. Το ζητούμενο είναι να διαμορφωθεί το περιβάλλον και οι συνθήκες για να προσεγγίσει ο κάθε μαθητής ή μαθήτρια το ιστορικό υλικό, το πρωτογενές αντικείμενο της ιστορίας μέσα από την εξιστόρηση των γεγονότων, την δράση των χαρακτήρων, την παρουσίαση μέσα από το μύθο και την πραγματικότητα. Η αφήγηση σε παραδοσιακή ή σύγχρονη μορφή είναι ένας πολύτιμος οδηγός, μια αφετηρία για τη διαμόρφωση προτιμήσεων, για την εισαγωγή στον πολιτισμό, την τέχνη, την τεχνολογία, στοιχεία ουσιαστικά για την παιδική ψυχή. Στο Γυμνάσιο πλέον η αφήγηση μπορεί να πάρει πιο συγκεκριμένη μορφή. Η γνώση του χώρου και του χρόνου δράσης, η προσέγγιση των σχέσεων ανάμεσα στο αίτιο και το αποτέλεσμα, η διαμόρφωση και επίλυση των πολιτικών καταστάσεων, η σημασία της προσωπικότητας και η επίδρασή της στην κοινωνική διαδρομή είναι στοιχεία που μπορούν να αποτελέσουν το αντικείμενο της ιστορικής αφήγησης.
Το βασικό πρόβλημα και ουσιαστικά το σημείο όπου πρέπει να γίνει η μεγαλύτερη και ουσιαστικότερη τομή είναι το Λύκειο. Η πρώτη παρέμβαση που πρέπει να γίνει αφορά τα σχολικά βιβλία και την διδασκόμενη ύλη. Είναι αναγκαίο πλέον να περάσουμε σε όσα επιστημονικά πεδία είναι εφικτό, (και στην ιστορία είναι) σε μια προσέγγιση της επιστημονικής βάσης και της σημασίας που έχει, σε επίπεδο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό. Η ιστορία είναι το κατεξοχήν πολιτικό μάθημα. Στο πλαίσιο της εντάσσεται η οικονομία, η κοινωνική δράση και οι κοινωνικές σχέσεις, όπως και το ιδεολογικό οικοδόμημα. Η απλή παράθεση γεγονότων, σχέσεων αιτίου αποτελέσματος και η απλή αναφορά σε περιληπτική μορφή στην εξιστόρηση της πορείας του ανθρώπινου πολιτισμού, όπου η οικονομία η κοινωνικές διαρθρώσεις και συγκρούσεις, διαμορφώνουν και διαμορφώνονται από το ιδεολογικό πλαίσιο, απλά οδηγεί σε μια ανούσια επανάληψη, όπου η εκμάθηση των γεγονότων και η φωτοτυπική απεικόνισή τους θα παίζει τον κύριο ρόλο. Θεωρώ λοιπόν αναγκαίο να υπάρξει μια πρώτη προσέγγιση του τρόπου με τον οποίο η ιστορία εξετάζει και ερμηνεύει το υλικό της. Πως η πληροφορία αποτελεί πηγή για την οικονομία, την κοινωνία, την τέχνη, την τεχνολογία. Πώς η σύνθεση όλων των παραπάνω καθοδηγεί σε ανάλυση των γεγονότων και των δεδομένων για μια εποχή. Πώς η πρώτη προσέγγιση, γίνεται διαρκής μέσα από το διάλογο ανάμεσα στο εκάστοτε παρόν και την αντίληψη που διαμορφώνουμε για το παρελθόν. Αν λοιπόν αυτή η προσέγγιση αποτελέσει τον βασικό άξονα για την εκμάθηση της ιστορίας, τότε θα μπορέσουμε να αλλάξουμε και μια σειρά από επιμέρους δεδομένα και αντιλήψεις.
Κατά πρώτο λόγο τα ιστορικά γεγονότα στο σχολικό βιβλίο μπορούν να ενταχθούν σε πίνακες αναφοράς κι έτσι η στείρα απομνημόνευση χρονικών στοιχείων περνά στο περιθώριο καθώς η χρονική ακολουθία είναι προσβάσιμη και παρούσα σε κάθε περίπτωση. Η αφήγηση των γεγονότων τοποθετείται στον άξονα του χρόνου και μπορούμε να περάσουμε από την προσωπική ιστορία στην ιστορία των κοινωνιών. Εκεί πλέον οι οικονομικές δράσεις και οι κοινωνικές σχέσεις αποκτούν άλλη διάσταση και μέσα από μια διαρκή βάση δεδομένων (από τις πηγές πρωτογενείς και συμπληρωματικές) μπορούμε να προσεγγίσουμε την πληροφορία και τους τρόπους ερμηνείας της. Η τέχνη, ως έκφραση, σε όλες της τις διαστάσεις, η αναγκαιότητα και οι επιλογές των κοινωνιών αποκτούν έτσι διαφορετικό περιεχόμενο και αποτελούν μέρος ουσιαστικό της ιστορικής προσέγγισης. Παράλληλα η τεχνολογία και οι απαντήσεις που δίνει σε βασικά προβλήματα, εκφράσεις της εποχής, μπορούν να διαμορφώσουν ένα νέο πλαίσιο, στο οποίο η σύνδεση με το σύνολο των επιστημονικών πεδίων μπορεί να δώσει στον μαθητή τη δυνατότητα να κατανοήσει και να επεξεργαστεί την πολυπλοκότητα και την διαθεματική λογική με την οποία διαμορφώνεται το εκάστοτε κοινωνικό και πολιτικό σύστημα.
Ουσιαστικά η ιστορία μπορεί να γίνει ένα εργαλείο για την ανάγνωση του παρελθόντος και την προσέγγιση του παρόντος μέσα από τους συσχετισμούς και την ανάγνωση – αναγνώριση των επιμέρους στοιχείων που αποτελούν σε κάθε περίπτωση εκφράσεις και τμήμα του πολιτισμού που τους διαμορφώνει. Ο σκοπός της προσέγγισης της ιστορίας μέσα από αυτή την οπτική αποκτά άλλο περιεχόμενο και διάσταση, τα γεγονότα που ήδη έχει προσεγγίσει σε προηγούμενες χρονικές φάσεις ο μαθητής δεν επαναλαμβάνονται, ενώ με τη συνθετική διαδικασία, γίνεται πρόσφορο το πεδίο για την εισαγωγή στοιχείων και από άλλους τομείς. Κατά συνέπεια το ενδιαφέρον και οι τρόποι προσέγγισης πολλαπλασιάζονται για τον μαθητή, ενώ και οι δυνατότητες σε διδακτικό επίπεδο αποκτούν άλλη διάσταση. Η εισαγωγή και χρήση νέων τεχνικών στην διδασκαλία και η αξιοποίηση των νέων διδακτικών μοντέλων με την εισαγωγή των ΤΠΕ γίνεται ουσιαστικό μέρος του διδακτικού πλαισίου. Παράλληλα με τον τρόπο αυτό σε δεύτερο επίπεδο μπορεί να διδαχθεί και κριτική αντιμετώπιση των πληροφοριών και των πηγών προέλευσής τους. Σε κάθε περίπτωση η παραγωγή διδακτικού υλικού και η χρήση βάσεων δεδομένων που ήδη έχουν διαμορφωθεί μπορεί να αποτελέσει ουσιαστική παρέμβαση σε όλη τη διδακτική διαδικασία και την ποιοτική και ουσιαστική αναβάθμιση του Λυκείου. Η διαδικασία εξέτασης του μαθήματος περνά από την απλή παράθεση αποσπασμάτων στην κριτική αντίληψη και την αποδέσμευση από τον αποκλειστικό στόχο της διαμόρφωσης ενός μαθητή που θα εξεταστεί σε πανελλαδικές εξετάσεις.
Επιπρόσθετα, η στείρα και προσχηματική μορφή που δόθηκε στις ερευνητικές εργασίες, μπορεί να μεταλλαχτεί και να ενταχθεί δημιουργικά στην διδακτική της ιστορίας, όπως και πολλών άλλων μαθημάτων και να αποτελέσει ουσιαστικό μέρος της μαθησιακής διαδικασίας. Με μια ετήσια ατομική και μια ομαδική εργασία, μπορεί να διαμορφωθεί ένα νέο πεδίο, προσέγγισης της εκπαιδευτικής διαδικασίας, στο οποίο θα προσαρμοστεί όχι μόνο η έρευνα και η παράθεση δεδομένων αλλά και μια διαδικασία αξιολόγησης, διαφοροποιημένη και ουσιαστική, όπου η βαθμολόγηση δεν θα έχει μονοδιάστατο περιεχόμενο.
Ανακεφαλαιώνοντας λοιπόν η πρόταση σχετικά με την Ιστορία και τη διδακτική της στο Λύκειο, περιλαμβάνει, κατά πρώτο λόγο τη διαμόρφωση των σχολικών εγχειριδίων (ενός βιβλίου με τρία μέρη), με νέο διδακτικό περιεχόμενο και κατεύθυνση, όπου το βασικό μέρος θα αφορά την προσέγγιση του ιστορικού υλικού μέσα από την διαδικασία ανάλυσης πηγών και τη συνδυαστική προσέγγιση, σε ερευνητικό και ερμηνευτικό επίπεδο. Παράλληλα, τόσο η θεωρία της ιστορικής έρευνας, όσο και η χρησιμότητα των ιστορικών αναλύσεων μπορούν να αποτελέσουν το δεύτερο επίπεδο προσέγγισης, ενώ η ενσωμάτωση της ερευνητικής εργασίας δίνει τη δυνατότητα να αξιοποιηθεί και το πεδίο της τοπικής ιστορίας. Ως προς τα γεγονότα η λογική του βιβλίου αναφοράς προσπερνά το στοιχείο της στείρας απομνημόνευσης και δίνει τη δυνατότητα να καλυφθεί τόσο το πρόβλημα της συνέχειας, στην ιστορική αφήγηση, όσο και το στοιχείο της παράλληλης προσέγγισης σε επίπεδο χρόνου, πολιτικών και κοινωνικών στοιχείων, που μέχρι τώρα δεν μπορούσαν να ενταχθούν εύκολα σε ένα κοινό πλαίσιο. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Αραβικής εξάπλωσης σε συνδυασμό με την περίοδο του Ηρακλείου και των διαδόχων του, ή των συνδέσεων που διαμορφώνονται ανάμεσα στην κυριαρχία των Νορμανδών, την εποχή των Κομνηνών και τις πρώτες Σταυροφορίες, για να αναφερθούμε ενδεικτικά, στην Μεσαιωνική ιστορία.
Φυσικά όλη η συζήτηση είναι περιττή αν δεν αποδεσμευτεί το σχολείο και ειδικά το Λύκειο από τη διαδικασία της εισαγωγής των μαθητών στα ΑΕΙ. Οσο και αν προσπαθήσουμε να αλλάξουμε το Λύκειο, είναι αδύνατο, αν δεν αλλάξουμε τον τρόπο και τη διασύνδεση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης τόσο με την αγορά εργασίας, όσο και με την τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Μανόλης Ζ. Ορφανουδάκης
Βυζαντινολόγος Mhs
[1] Ένα βιβλίο που οι ίδιοι οι συγγραφείς του θεωρούσαν μια προσωρινή λύση, που θα κάλυπτε πρόσκαιρα μια αναγκαιότητα. Είναι χαρακτηριστική η αναφορά της ίδιας της συγγραφικής ομάδας, στην ανάγκη αντικατάστασής του, όπως και στο γεγονός ότι το βασικό αντικείμενο του ήταν η συλλογή και ανάδειξη των πηγών και όχι τα συνοδευτικά κείμενα, κάτι που δυστυχώς στην πράξη αντιστράφηκε (για εξεταστικές πρακτικές και αναγκαιότητες).
[2] Για να είμαστε απόλυτα ειλικρινείς η τάση προϋπήρχε και ήταν η επικρατούσα, αλλά ειδικά στην περίοδο των δεσμών απέκτησε άλλη διάσταση.
[3] Η εξειδίκευση σε μια μορφή θεματικής ιστορίας προϋποθέτει την καλή γνώση και την παράθεση της γραμμική εξέλιξης και της αλληλουχίας των γεγονότων στο χρόνο. Ακόμα είναι απαραίτητη η γνώση των βασικών αρχών της επιστημονικής θεώρησης της Ιστορίας – Ιστοριογραφίας, για να είναι κατανοητοί οι συσχετισμοί όπως και οι αντιστοιχίες των ιστορικών φαινομένων αλλά και η μοναδικότητά τους.
[4] Με της εισαγωγή του συστήματος «Αρσένη» / από το 1998 και μετά.
[5] Σε συνδυασμό φυσικά με την αναγόρευση των φροντιστηρίων σε ειδικούς και απόλυτους γνώστες και κριτές της εκπαιδευτικής διαδικασίας, από τα ΜΜΕ. Η προνομιακή τους μεταχείριση, και η προβολή των «ειδημόνων» από το φροντιστηριακό χώρο διαμόρφωσε την ευρεία αντίληψη ότι οι πανελλαδικές εξετάσεις είναι το μοναδικό και ουσιαστικότερο στοιχείο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, ενώ παράλληλα απαξίωσε τους βασικούς συντελεστές της εξεταστικής – βαθμολογικής διαδικασίας των εξετάσεων, που είναι οι καθηγητές των σχολείων. Ελάχιστοι φροντιστές έχουν πραγματική εικόνα και αντίληψη του τρόπου και της διαδικασίας εξέτασης – βαθμολόγησης σε επίπεδο πανελλαδικών εξετάσεων, ωστόσο εκείνοι είναι που καθορίζουν την πορεία, ακόμα και τις λεπτομέρειες της μεθοδολογίας, στη διαδικασία της προετοιμασίας των μαθητών που θα εξεταστούν στο πλαίσιο των πανελλαδικών.
[6] Είναι φανερή η σύνδεση με την «δικαίωση» οραμάτων και επιδιώξεων της μετεμφυλιακής και μεταδικτατορικής περιόδου.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 19/7
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
