Τον Απρίλιο του 1971 πραγματοποιήθηκε η πρώτη συνάντηση Ρομά στο Λονδίνο. Οι εργασίες της συνάντησης ολοκληρώθηκαν από τις 7- 12 Απριλίου. Τρία χρόνια μετά επαναλήφθηκε η συνάντηση των Ρομά πάλι στο Λονδίνο με συμμετοχή περισσότερων αντιπροσωπειών από κοινότητες Ρομά της Ευρώπης.
Σε απόφαση του δεύτερου αυτού συνεδρίου και εις ανάμνηση της πρώτης συνάντησης ορίστηκε η 8η Απριλίου ως Μέρα των Ρομά, που υιοθετήθηκε από διεθνείς οργανισμούς.
Τα συνέδρια αποτελούν αφορμή συζήτησης της κοινωνικής θέσης των Ρομά, την οποία χαρακτηρίζει ο ρατσισμός, ο κοινωνικός αποκλεισμός και η φτώχεια με ιστορικό βάθος. Η μέρα αυτή συνειρμικά παραπέμπει στο Πορράιμος, όπως αποκαλείται το Ολοκαύτωμα των Ρομά (Μέρα του Ολοκαυτώματος των Ρομά, 2 Αυγούστου). Ένα ξεχασμένο και αποκλεισμένο γεγονόςτων εκατοντάδων χιλιάδων εκτελεσθέντων Ρομά στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης (FingsKarolaκ..α 1998, Fraser 1998, Λιεζουά,1999 ).Βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν, γιατί ήταν Ρομά.
Ξεχάστηκαν για τον ίδιο λόγο. Ένα ιστορικό γεγονός που ήταν (είναι) ξεχασμένο και ανεξερεύνητο «στα αραχνιασμένα και σκονισμένα συρτάρια της ιστορίας», όπως είναι η ζωή χιλιάδων Ρομά γεμάτη σκόνες και λάσπες στους 80 και πλέον καταυλισμούς της χώρας μας. Η ιστορία και η ζωή των Ρομά περιτριγυρίζεται και εκμηδενίζεται από τον εθνικισμό και την αδιαφορία της πολιτείας ως μιας ζωής χωρίς ιστορία και όνομα (Hancock, 2020). Για την κυρίαρχη πολιτική, η οποία έχει πρόταγμα την νεοφιλελεύθερη καταναλωτική καλοκαιρινή ραστώνη, κάθε άλλη «κοινωνικά ευαίσθητη» πολιτική συνειδητοποίησης θεωρείται αμελητέα η άχρηστη στην γενική κατεύθυνση (Χατζηνικολάου, 2020).
Κατά γενική ομολογία και από την καθημερινή εμπειρία, που προκύπτει από τις πολιτικές, κοινωνικές και ιστορικά διαμορφωμένες γνώσεις, αντιλήψεις και σχέσεις, καταγράφεται ως πολιτική υποκρισία η ύπαρξη των περισσότερων παγκόσμιων ημερών. Η απαίτηση για σεβασμό των όσων περιγράφουν στο περιεχόμενό τους παραβιάζεται σε πάρα πολλές περιπτώσεις από το κράτος και τους κρατικούς μηχανισμούς του (κυρίως διοικητικούς, αστυνομικούς, οικονομικούς, εκπαιδευτικούς κ.α.), αλλά και από τους ίδιους τους διεθνείς οργανισμούς, που τις υιοθέτησαν ή τις θεσμοθέτησαν. Η «ευκολία» χρήσης των όπλων από αστυνομικούς εις βάρος των Ρομά καταγράφεται στην χώρα μας ως το χαρακτηριστικό παράδειγμα παραβίασης του υπέρτατου δικαιώματος της ζωής των Ρομά. Την τελευταία πενταετία συντάραξαν την ελληνική κοινωνία οι ακραίες συμπεριφορές «οργάνων της τάξης» που οδήγησαν στην δολοφονία τριών εφήβων Ρομά (Σαμπάνη, Φραγκούλη και Μιχαλόπουλου). Πρόκειται για αποτρόπαιες δολοφονικές πρακτικές, οι οποίες κοστολογούν την ζωή των νέων Ρομά στα «20» ευρώ, μιας και η καταδίωξη και η δολοφονία του Φραγκούλη πραγματοποιήθηκε για χρέωση 20 ευρώ. Αυτή η καταγραφή των συγκεκριμένων γεγονότων δεν προκύπτει ως κεραυνός εν αιθρία, αλλά επικουρείται από την θεσμική οργάνωση παρακολούθησης της ζωής των Ρομά ως εν δυνάμει εγκληματικής ομάδας από τις κρατικές υπηρεσίες αστυνόμευσης και καταστολής. Η παρακολούθηση της ζωής των Ρομά αντιγράφει την απαγορευμένη διεθνώς διαδικασία με τίτλο racialprofiling: ιχνογράφηση χαρακτηριστικών, και φυσιογνωμίας. Πρόκειται για εξαιρετικά διαδεδομένη αλλά παράνομη διεθνώς πρακτική ανακρίσεων και συλλήψεων κάποιων απλώς και μόνο, επειδή ανήκουν σε μια διακριτή ομάδα (Hancock, 2020, 151). Η διαδικασία racialprofiling ως «κρυφή επιλογή» λειτουργίας θεσμικών οργανισμών (κυρίως της αστυνόμευσης, αρκετές φορές της δικαιοσύνης και ενίοτε της εκπαίδευσης) δίνει υπόσταση δικαιολόγησης των οποιωνδήποτε αυθαιρεσιών εις βάρος της ζωής των Ρομά και της προσβολής αξιοπρέπειας τους.
Θεωρήσεις για τους Ρομά λόγω της ημέρας
Για πολλούς/ες από εμάς τους/τις δασκάλους/ες οι παγκόσμιες μέρες, όπως και αυτή της μέρας των Ρομά, αποτελούν αφορμή για περισυλλογή και κριτική αποτίμηση του έργου μας σε σχέση με τις κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές, ηθικές και άλλες διαστάσεις, από τις οποίες επηρεάζεται και διαμορφώνεται. Επιπλέον είναι μια σημαντική αφορμή για το πώς ξεδιπλώνονται, διαμορφώνονται και δομούνται οι σχέσεις σχολείου μετις κοινότητες των Ρομά, για τις οποίες αναφέρομαι παρακάτω.
Η σχολική ένταξη των Ρομά, που ξεκίνησε να υλοποιείται από την πολιτεία τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, επηρέασε και το ενδιαφέρων ερευνητών πολλών και διαφορετικών επιστημονικών πεδίων: της παιδαγωγικής, της κοινωνιολογίας, της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης της ψυχολογίας, της κοινωνικής ανθρωπολογίας της νομικής κ.α. Ταυτόχρονα πολλοί επιστήμονες τοποθετούν την έρευνά τους για την ελληνική περίπτωση κοινωνικής ένταξης των Ρομά αξιοποιώντας και πολλά πλαίσια ευρωπαϊκών θεωρήσεων. Όλος αυτός ο πλούτος των ερευνών, που έχουν επηρεάσει κοινωνικές, πολιτικές προθέσεις και προγράμματα παρέμβασης, δεν θα παρουσιαστεί στην παρούσα δημοσίευση.
Οφείλουμε να καταθέσουμε από τώρα ότι δεν είναι ζητούμενο στην παρούσα να καταρτίσουμε έναν εξαντλητικό πίνακα όλων των Ρομά κοινωνιών ανά τον κόσμο («συμπεριληπτικός» όρος Ρομά όσων αυτο-προσδιορίζονται ως Τσιγγάνοι, Γύφτοι, Αρλία, Καλπαζάνιακ.α στην χώρα μας ή Gypsies, Sindi, Manouchκ. α. σε άλλες χώρες), όπως συνηθίζεται αυτήν την μέρα σκιαγραφώντας χαρακτηριστικά και φυσιογνωμίες. Επιπλέον δεν θα διατυπώσουμε μια μοναδική και ενιαία άποψη για ομάδες- κοινότητες Ρομά, οι οποίες είναι εξαιρετικά διαφορετικές η μια από την άλλη (και στην χώρα μας) (Sutre, 2024 ενδεικτικά). Όμως θα αποδεχτούμε ως κοινό παρονομαστή όλων την γλώσσα, την Ρομανή, με τις ιδιαίτερες παραλλαγές - διαλέκτους, που έχει βάση κυρίως τον τόπο κατοίκησης (Καλπαζίδου 2022). Μια γλώσσα που καταγράφηκε και αναγνωρίστηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης το 2018 ως μειονοτική και από τις λιγότερο ομιλούμενες στην Ευρώπη. Παρ’ όλο που οι Ρομά διαμορφώνουν διαφορετικές επιλογές στους τρόπους επιβίωσης, δυστυχώς και καταχρηστικά γίνονται αντιληπτοί ή καταγράφονται από τους κρατικούς και κοινωνικούς θεσμούς ως ομοιογενείς (Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων 2021).
Πολύ συχνά τα χαρακτηριστικά μιας κοινότητας Ρομά εκλαμβάνονται ως αντίγραφα ενός κοινού και καθολικού κανόνα «ρόμικης ταυτότητας». Διαστάσεις αυτού του ιδεολογήματος με δήθεν πραγματικές υποστάσεις χαρακτηριστικών περιγράφεται ως ρατσισμός- αντιτσιγγανισμός σε επιστημονικές μελέτες (Βαξεβάνογλου 2001, Τσιάκαλος 2006., Hancock, 2020).Στο πλαίσιο αυτό τις περισσότερες φορές η ταυτότητα και ο πολιτισμός των Ρομά ως αφήγημα στο λόγο κυρίως της πολιτικής, της εκπαίδευσης και των ηλεκτρονικών και έντυπων ΜΜΕ χαρακτηρίζεται αμετάβλητη/ος διαχρονικά, επειδή εκλαμβάνεται στο πλαίσιο ενός βιολογικά καθοριζόμενου πολιτισμικού μοντέλου (Τρουμπέτα, 2008).Γνωρίζουμε (και καταγράφεται κι εδώ ως κοινοτυπία) ότι τις τελευταίες δεκαετίες η τηλεοπτική πραγματικότητα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι οι διαμορφωτές αντιλήψεων και συνειδήσεων. Είναι οι κατεξοχήν χώροι της δημόσιας έκφρασης και του δημόσιου λόγου. Πλήθος λόγων σε αυτούς τους χώρους έκφρασης επιδιώκουν να εξηγήσουν τις «φυλετικές διαφορές» των Ρομά, επικαλούμενοι τη δήθεν αντικειμενική ουδετερότητα επιστημονικών μετρήσεων , παρατηρήσεων και θεωρήσεων. Στο πλαίσιο των λόγων αυτών άλλοτε διαστρεβλώνεται και άλλοτε μετασχηματίζεται «η διαφορά». Το 2013 η ελληνική κοινωνία θορυβείται για ένα ξανθό κοριτσάκι- την ξανθή Μαρία- που ανακάλυψε η ελληνική αστυνομία σε έναν καταυλισμό-οικισμό- Ρομά στην περιοχή της Λάρισας. Οι Ρομά του καταυλισμού κρίνονται πολύ μελαμψοί για να είναι βιολογικοί γονείς της ξανθιάς Μαρίας. Άποψη που γίνεται αποδεκτή και από την πολιτική ηγεσία της χώρας και τα δίκτυα των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Οι αρχές κατηγορούν την οικογένεια Ρομά για απαγωγή και εμπορία μικρών παιδιών. Οι αρχές παίρνουν το παιδί από την οικογένεια, η οποία ισχυρίζεται ότιοικογένεια φτωχών Βουλγάρων, που είχε εργαστεί μαζί τους της είχε εμπιστευτεί την Μαρία. Η έρευνα δικαιώνει την οικογένεια Ρομά της Λάρισας. Η Μαρία δεν επιστρέφει στην οικογένεια, που την μεγάλωσε ως τα πέντε της χρόνια (Χατζηνικολάου 2018). Στους μύθους της κυρίαρχης κοινωνίας καταγραφόταν η πειθαρχική απειλή για τα ζωηρά παιδιά «κάτσε φρόνημα, γιατί θα σε πάρει ο Γύφτος-ο Τσιγγάνος». Σήμερα τα παιδί Ρομά το παίρνουν οι αρχές της πολιτείας μόνο και μόνο με βιολογικά κριτήρια χρώματος. Αυτή η πρακτική –διαδικασία συνιστά κοινωνική, πολιτιστική και πολιτική συμπεριφορά κοινωνικού δαρβινισμού. «Από ένα επιχείρημα για τις φυλές, που φυσικοποιούσε την ανισότητα μεταξύ βιολογικά καθοριζόμενων ομάδων, στη βάση του φόβου για τον άλλο (ετεροφοβία) εξελίχθηκε σε ένα επιχείρημα για τους πολιτισμούς που φυσικοποιεί την ιστορική διαφορά και νομιμοποιεί τον αποκλεισμό» (Αβδελά, 2017, 40).
Στα μέσα ενημέρωσης και στα κοινωνικά δίκτυα επικοινωνίας αποτυπώνεται και ανακυκλώνεται η «φυσικοποίηση» της στασιμότητας του πολιτισμού των Ρομά με βιολογικές αναφορές. Αυτό όμως που αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον και προβληματισμό, είναι το γεγονός ότι μέσα από αυτήν την διαδικασία «φυσικοποιούνται» και γίνονται αποδεκτές χωρίς κοινωνική διαμαρτυρία ο ρατσισμός,ο κοινωνικός δαρβινισμός και ο αντιτσιγγανισμός (Τάκης, 2021). Κορυφαία δε εκτροπή του κυρίαρχου λόγου είναι ότι καθορίζεται ο πολιτισμός των Ρομά ως ανεπαρκής, ελλιπής και ασύμβατος με τον ευρύτερο πολιτισμό, τις κοινωνικές νόρμες και κυρίως με την εκπαίδευση. Τα ερωτήματα, που μου τίθενται σε πολλές επιμορφωτικές συναντήσεις εκπαιδευτικών ή άλλες, είναι χαρακτηριστικά: Μπορούν να μάθουν; Μαθαίνουν; Έχουν στο αίμα τους τα γράμματα; Το παράδοξο στην περίπτωση έχει να κάνει με την αποστροφή και απόρριψη μετά βδελυγμίας του ρατσισμού από τους/τις επιμορφόυμενους/ες: Δεν είμαι ρατσιστής, όμως νομίζω ότι δεν μαθαίνουν, ή ότι αδύνατο να δεχτούν την εκπαίδευση κ.α..Παρουσιάζεται λοιπόν ο λόγος πολλών ως δήλωση «…αντιρατσιστικής αθωότητας. Και αυτό διότι δραστηριοποιούμαστε σε πλειονοτικά θεσμικά πλαίσια διαμορφωμένα από διαθέσιμες καθημερινές πρακτικές που συνιστούν σιωπηρό ρατσισμό» (Αρχάκης, κ. α., 2023, 24). Απάντηση τα συλλογικά κείμενα των ενηλίκων Ρομά για την εκπαίδευση και την μόρφωση:
Πολλοί/ές γνωρίζουν ότι οι πολιτισμοί και οι ταυτότητες δεν είναι ποτέ παγιωμένοι/ες και ότι δεν κατασκευάστηκαν άπαξ με ισχύ δια παντός. Επιπλέον πολιτισμός δεν είναι μόνο τα τραγούδια, άλλες εκφράσεις της τέχνης, οι χοροί , οι θρησκείες κλπ, αλλά όλες οι διαδικασίες επιβίωσης των ανθρώπων, από τις οποίες δεν εξαιρούνται οι Ρομά (Λυδάκη 2013). Έτσι ο πολιτισμός της κάθε κοινωνίας βρίσκεται σε διαρκή κίνηση και σε αναδημιουργία μέσω των διαχρονικών και ιστορικών σχέσεων με άλλους πολιτισμούς και με την οικονομία. Όμως οι εθνοκεντρικοί- εθνικιστικοί κυρίαρχοι λόγοι για χρόνια σε θεσμικό επίπεδο (επιβάλλονται ως παρα-πρόγραμμα ή κρυφό πρόγραμμα εκπαιδευτικού και μορφωτικού περιεχομένου στην εκπαίδευση και στην κοινωνία) επιλέγουν το κριτήριο της ασυμβατότητας, γιατί δεν μπορούν να αποδεχτούν το ιστορικό γεγονός ότι οι Ρομά κατοικούν στον ευρύτερο Ευρωπαϊκό και Ελλαδικό χώρο σε βάθος χιλιετίας (Λεζουά , ο.π., Fraser, ο.π. ).
Αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το πώς αποτυπώνεται σε γενικές γραμμές ο λόγος των δικτύων επικοινωνίας και πως αυτός διαμορφώνεται σε «μύθο». Η μυθολογική αφήγηση λοιπόν μιας ομοιομορφίας των Ρομά εκφράζεται με χαρακτηριστικά στασιμότητας και χωρίς ιστορική εξέλιξη όπως: η συνεχής και αέναη κίνηση στον χώρο ως «νομάδες», η δήθεν βιολογική και πολιτισμική «ροπή» στην παραβατικότητα και στην εγκληματικότητα, ο δήθεν ακατάλυτος δεσμός με την ελευθεριότητα και μια ιδιάζουσα ελευθερία, η δήθεν αδυναμία τους στην κατοίκηση, η δήθεν βιολογική τάση τους στην «μικρογαμία» (γάμοι μικρών παιδιών) κ.α. Όλα αυτά στην πραγματικότητα αποτελούν για τον κυρίαρχο ανιστόρητο λόγο μερικά από τα βασικά δήθεν αδιαμφισβήτητα χαρακτηριστικά με ισχύ για όλες τις κοινότητες Ρομά (Βαξεβάνογλου, 2001). Οφείλουμε να αποκαλύπτουμε τις παγίδες, που μπορεί να στήνονται σε διάφορες πολιτισμικές εκφράσεις των Ρομά. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι οι τσιγγάνικες μουσικές και τα τραγούδια. Ακούγονται ευχάριστα, συγκινούν, τα χαρακτηρίζει ιδιόμορφη και σημαντική μουσική χροιά και κάποια από αυτά είναι χαρούμενα. Η παγίδα, που στήνεται από τον κυρίαρχο λόγο, βρίσκεται στο γεγονός ότι η μουσική ακρόαση σε συνδυασμό με τον χορό έρχεται και κολλάει με το μύθο μιας ρομαντικής –εξωτικής εκδοχής της ταυτότητας των Ρομά: ενδιαφέρονται μόνο για τον χορό και το τραγούδι. Δεν ενδιαφέρονται για τίποτε και δεν στενοχωρούνται από τίποτε. Ο λόγος του Λάκατος (που παρουσιάζεται στον επίλογο) αποτυπώνει με γλαφυρό ύφος την άποψη της πλειοψηφίας: ότι οι Ρομά «δεν ταλανίζονται από τις σύγχρονες μάστιγες του πολιτισμού». Υπάρχουν όμως πλήθος προβλημάτων κυρίως στους καταυλισμούς όπως της φτώχειας, της έλλειψης στέγης και νερού, ζητήματα υγιεινής επιβίωσης, θνησιμότητα παιδιών και ενηλίκων πολύ πάνω από τον Μ.Ο της υπόλοιπης κοινωνίας. «Όπως το τυρί της παγίδας δελεάζει» έτσι και η μουσική δένει στον λόγο του κυρίαρχου επιχειρήματος: Νοιάζονται μόνο για το τραγούδι, τους αρέσει η παράγκα. Τους αρέσει να ζουν στο τσαντίρι. Δεν θέλουν να αλλάξουν. Παλαιότερα διαδίδονταν η φράση: Τον Τσιγγάνο τον έδωσαν σπίτι κι αυτός έστησε στην αυλή το τσαντίρι και τραγουδάει κάτω από αυτό. Δεν θέλει να αλλάξει. Για πολλά χρόνια πολλοί/ες συζητητές (μου, δάσκαλοι/ες σε επιμορφώσεις, δημοσιογράφοι κ.α) την παγίδα της μουσικής την επέκτειναν και στον ρομαντικού τύπου ερωτισμό των «εξωτικών» Ρομά. Κατάγγειλαν τις μεγάλες οικογένειες των Ρομά. «Τι θέλουν και γενούν τόσα παιδιά;;; αφού είναι ανίκανοι και δεν μπορούν να τα αναθρέψουν». Υπονοώντας ότι ο δήθεν ελευθεριάζων ερωτισμός των Ρομά ως πολιτισμικό στοιχείο διαμορφώνει την μεγάλη οικογένεια. Ταυτόχρονα- συνάμα με αυτήν την άποψη διατύπωναν την δήθεν αδιαφορία των γονιών Ρομά για την επιβίωση μιας τόσο μεγάλης οικογένειας. Επιπλέον σε πολλές συναντήσεις ειδικών στα ΜΜΕ παρουσιάζονται οι Ρομά και κυρίως οι γυναίκες ως συλλογικά αμαθείς μάζες ως ανίκανες να μπορούν να οργανώσουν και να προγραμματίσουν την προσωπική – οικογενειακή ζωή τους. Αυτή η μυθολογική αφήγηση αποτελεί το πλέγμα των επιχειρημάτων του κυρίαρχου λόγου με ιδεολογικό επιστέγασμα τη δήθεν επιλογή των Ρομά στην μη κοινωνική ένταξή τους.
Σε αυτές τις αφηγήσεις προστίθενται οι ακραίες θέσεις του αντιτσιγγανισμού. Πρόκειται για μια δέσμη προκαταλήψεων και μεροληπτικών αντιλήψεων εις βάρος των Ρομά, που έχουν σχέση με τη καθημερινότητα της ευρύτερης κοινωνικής ζωής και των σχέσεών τους . Ο αντιτσιγγανισμός αφορά μεροληπτικές συμπεριφορές της κυρίαρχης ομάδας και πολλών θεσμικών δομών: Όταν πλησιάζει ο/η Ρομά/μνή με το «σκούρο δέρμα και ενδεχομένως την ιδιαίτερη ενδυματολογική εμφάνιση», ανάβει το κόκκινο λαμπάκι του κοινωνικού συναγερμού. Επίκειται κίνδυνος και αρχίζει να χτυπάει ο κοινωνικός συναγερμός. «Φυλαχθείτε, οπλιστείτε!!!!». Επιτηρήστε τις κινήσεις του στον χώρο. Αν μπορείτε εμποδίστε την είσοδο του στον χώρο. Αυτές είναι μερικές από τις κυρίαρχες αντιλήψεις και στάσεις κατά των Ρομά. Δεν πρόκειται όμως μόνο για άρρητες -κρυφές σκέψεις ή μόνο για ρητορεία. Στην πραγματικότητα ο κυρίαρχος λόγος διαμορφώνει πλαίσια λεκτικής βίας και κοινωνικού λιντσαρίσματος εις βάρος των Ρομά. Ακραίες διαδικασίες είναι η σωματική βία και οι δολοφονίες (που αναφέρθηκαν εισαγωγικά).Πρόκειται για μια βίαιη και βάρβαρη διαδικασία, που ως πράξη επικυριαρχίας πετά διακρίσεις και στίγματα στον πολυστιγματισμένο σύγχρονο πολιτισμό. Αυτόν τον πολιτισμό ως κοινωνικό πεδίο δράσης η κυρίαρχη πολιτική τον παρουσιάζει ανάλογα με τις περιστάσεις επικοινωνιακής εκμετάλλευσης -τον θέλει- ταυτόχρονα πολυπολιτισμικό και ακηλίδωτο: Είμαστε υπέρ της ισοτιμίας όλων των κοινωνικών ομάδων. Στο δίπολο, που μόλις περιγράφηκε, είναι εμφανείς οι πολιτικές αντιφάσεις. Στο πλαίσιο αυτό οι πολιτικές υιοθετούν αντιλήψεις και έννοιες του συρμού προκειμένου να επενδύσουν τις όποιες πολιτικές παρεμβάσεις με στοιχεία σύγχρονου λόγου και εκσυγχρονισμού. Επίχρισμα των κυρίαρχων πολιτικών λόγων είναι οι έννοιες της συμπερίληψης και της διαπολιτισμικότητας. Μια σημαντική διαδικασία η οποία χρησιμοποιείται ως πρόταση πασπαρτού- πανάκεια επίλυσης των ανισοτήτων και αποκλεισμών των Ρομά, προκειμένου να επιδείξει ο κυρίαρχος πολιτικός λόγος τον εκσυγχρονισμό του, την συμμόρφωσή του στα διεθνή πρότυπα και το δήθεν ενδιαφέρον του για τους Ρομά.
Απέναντι στα πραγματικά πολιτικά και κοινωνικά δεδομένα, που οδηγούν σε αποκλεισμούς τους Ρομά, καταγράφονται αρκετές παρεμβάσεις και συστάσεις διεθνών οργανισμών, όπως του Συμβουλίου της Ευρώπης, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, της Ουνέσκο, της Γιουνισεφ και του ΟΗΕ (Νάσκου- Περράκη, 2020 α και β).Από τις πολλές διεθνείς παρεμβάσεις οργανισμών για τους Ρομά θα σταθώ για λίγο στην Σύσταση του ΟΗΕ (τον Αύγουστο 1977, από τις παλαιότερες). Με αυτήν ο ΟΗΕ προβαίνει σε έκκληση προς όλες τις χώρες, όπου κατοικούν Ρομά, για να τους παραχωρηθούν όλα τα δικαιώματα, που απολαμβάνει ο υπόλοιπος πληθυσμός. Διαπιστώνονταν από τότε ότι σε πολλές χώρες υπάρχουν εμπόδια για την εφαρμογή- άσκηση των ατομικών, πολιτικών, κοινωνικών και πολιτιστικών δικαιωμάτων των ατόμων, που ανήκουν στους Ρομά. Ως εμπόδια περιγράφονται διάφορες πολιτικές, όπως αυτές που προαναφέρθηκαν, που οδηγούν σε διακρίσεις και αποκλεισμούς. Στην χώρα μας από την δεκαετία του 1960 και κυρίως του1970 με δυο διοικητικές παρεμβάσεις το κράτος προσπαθεί να καλύψει το περιεχόμενο της σύστασης μιας και πολλές ομάδες Ρομά-κοινότητες διάσπαρτες στον Ελλαδικό χώρο- δεν ήταν εγγεγραμμένες στα επίσημα αρχεία των δήμων και των τότε κοινοτήτων (δημοτολόγια, μητρώα, και ληξιαρχεία) (Εγκύκλιοι 1979). Πολλοί/ες Ρομά καταγράφονταν ως ανιθαγενείς στις υπηρεσίες αλλοδαπών των κατά τόπους αστυνομικών υπηρεσιών.
Το γεγονός αυτό συνιστούσε παραβίαση στην άσκηση των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων τους. Δεν είχαν δελτία ταυτότητας, δεν ήταν εγγεγραμμένοι/ες σε εκλογικούς καταλόγους, άρα δεν τους επιτρεπόταν να ασκήσουν τα εκλογικά-πολιτικά δικαιώματα. Δεν είχαν δελτία αστυνομικής ταυτότητας δεν μπορούσαν να ασκήσουν τα οικονομικά δικαιώματα δηλ να συνάψουν συμβόλαια αγοράς–απόκτησης και απόδειξης- ακίνητης περιουσίας, να ανοίξουν έναν λογαριασμό σε μια τράπεζα να ασκήσουν ένα επάγγελμα κ.α.. Δεν ήταν εγγεγραμμένοι σε οικογενειακές δημοτικές μερίδες, δεν μπορούσαν να έχουν επίσημα πιστοποιητικά πχ πιστοποιητικό γέννησης, που είναι απαραίτητο έγγραφο για εγγραφή στο δημοτικό σχολείο. Άρα παραβιάζεται το δικαίωμά τους στην εκπαίδευση. Το γεγονός της παρέμβασης από την πολιτεία το 1979 δεν σημαίνει ότι αυτομάτως λύθηκαν –εξαφανίστηκαν τα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα-προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι Ρομά. Ξεκίνησε ένας νέος αγώνας κοινωνικής ένταξής και αποδοχής τους. Οι περισσότεροι δήμοι αρνούνται την εγγραφή των Ρομά στα επίσημα αρχεία τους. Αρνούνται διοικήσεις δήμων με την επικουρία «αγανακτισμένων πολιτών» την όποια αποδοχή των Ρομά ως δημοτών ακόμα και την εγκατάστασή τους εκτός ορίων των δήμων(επιστολές κοιν. Μενεμένης 1979).Σε πολλές περιπτώσεις οι Ρομά διώκονται από τα όρια των δήμων παρά την μόνιμη εγκατάστασή τους από το 1950. (Δήμος Ευόσμου, 1999-2000 στο Χατζηνικολάου, 2018).
Μορφωτικές και εκπαιδευτικές δράσεις με Ρομά απέναντι στις ανιστόρητες θεωρητικές παραδοχές
Δυστυχώς έχουν καταγραφεί και πολλές περιπτώσεις στις οποίες τα παιδιά Ρομά μιας περιοχής δεν έγιναν δεκτά για εγγραφή στο σχολείο, παρ’ όλο που προσκόμισαν όλα τα απαραίτητα δικαιολογητικά. Σε άλλες περιπτώσεις, μπορεί να εγγράφηκαν, αλλά στη συνέχεια περιθωριοποιήθηκαν από αυτονόητες ανεπιεικείς εκπαιδευτικές διαδικασίες και σε ακραίες περιπτώσεις (δυστυχώς και ευτυχώς ελάχιστες) από τις επιλογές στελεχών εκπαίδευσης και εκπαιδευτικών. Αποτέλεσμα αυτών των διαδικασιών ήταν – και είναι-έμμεσα και σε κάποιες περιπτώσεις άμεσα να εκδιωχθούν- να αποβληθούντα παιδιά Ρομά από το σχολείο με το πρόσχημα της σχολικής παραβατικότητας ή της πειθαρχίας και της μη προσαρμογής. Οι καταστάσεις αυτές αποτυπώθηκαν στην συλλογική μνήμη των Ρομά ως «αποδιοπομπαίων τράγων» . Φαίνεται πως ο αντιτσιγγανισμός -οι ποικίλες μορφές ρατσισμού μετουσιώνονται ως κυρίαρχα αυτονόητα και επισκιάζουν την όποια παραβίαση των δικαιωμάτων. Γνωρίζουμε εδώ και δεκαετίες από την ίδρυσή της Ουνέσκο ότι η εκπαίδευση είναι θεμελιώδες δικαίωμα, «βασικό όχημα με το οποίο οι οικονομικά πτωχοί και περιθωριοποιημένοι πληθυσμοί μπορούν να ελπίζουν ότι θα ξεφύγουν από την φτώχεια…» (Νάσκου- Περράκη, 2020 β, ο.π., 170). Παρ όλα αυτά ο κυρίαρχος λόγος και οι μικροπολιτικές, που διαμόρφωσε εις βάρος των Ρομά, κατεύθυνε και σε πολλές περιπτώσεις κατευθύνει και σήμερα παρεμβάσεις αποκλεισμού τους. Ενώ πρόκειται για λόγο σοβαρής παραβίασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και σε εθνικό επίπεδο παραβίασης του αντιρατσιστικού νόμου συνήθως δεν καταγγέλλεται σε αρμόδια θεσμική Δικαιοσύνη. Δυο περιπτώσεις καταγγελίας του αποκλεισμού των Ρομά από την εκπαίδευση έφτασαν στα ακροατήρια του Ευρ. Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και στρέφονταν εναντίον του Ελληνικού κράτους. Η απόφαση του δικαστηρίου ανέδειξε τις θεσμικές διαστάσεις και διαδικασίες του αποκλεισμού των Ρομά από την εκπαίδευση, αφού η απόφαση ήταν καταδικαστική για το Ελληνικό κράτος(Δικαστ. Δικ.ΑνθρώπουΑπόφαση Σαμπάνη κατά ελληνικού κράτους 2009 και απόφαση Λαβίδα 2010 κατά του ελληνικού κράτους).
Είναι ιδιαίτερο το παράδειγμα της αξιοποίησης των δήθεν «ολιστικών ομοιόμορφων χαρακτηριστικών της ταυτότητας-πολιτισμού» των Ρομά, προκειμένου να δικαιολογηθεί η περιθωριοποίηση και «η σχολική εγκατάλειψη». Αυτές οι δυο εκπαιδευτικές διαδικασίες, ενώ είναι κοινωνικά και πολιτικά δημιουργήματα, εκλαμβάνονται στο κυρίαρχο εκπαιδευτικό λόγο ως δήθεν επιλογή αντίστασης των ίδιων των Ρομά, προκειμένου να μην εκφυλιστεί δήθεν η πολιτισμική ταυτότητά τους. Για χρόνια τώρα ο «νομαδισμός», «η μικρογαμία», «η παραβατικότητα» σε συνδυασμό με την γλώσσα των Ρομά καταγράφονται ως αιτίες της σχολικής αποτυχίας και της μη σχολικής ένταξης και φοίτησης των παιδιών τους (εγκ 1987, 1995). Από την άλλη οι οδηγίες των διοικητικών μηχανισμών της εκπαίδευσης παρουσιάζουν τα παιδιά Ρομά ως πρόβλημα με την φράση «το πρόβλημα της εκπαίδευσης των τσιγγανοπαίδων». Μια φράση με την οποία και μόνο η παρουσία των παιδιών Ρομά στο σχολείο εκλαμβάνεται ως πρόβλημα. Το πνεύμα του Νόμου 2423/1966περί διαπολιτισμικής εκπαίδευσης είναι χαρακτηριστικό. Ο νόμος προβλέπει τη λειτουργία σχολείων διαπολιτισμικής εκπαίδευσηςως αναγκαιότητα επίλυσης ενός προβλήματος της φοίτησης σε αυτά παιδιών πολιτισμικών και γλωσσικών μειονοτήτων (μεταξύ αυτών και των παιδιών Ρομά). Η έννοια της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης διαστρεβλώνεται μιας και περιορίζεται στην εκπαίδευση αυτών των παιδιών ως εργαλείο αντιμετώπισής τους, κάτι που επαναλαμβάνεται και στον αντίστοιχο νόμο του 2016 (Ν 4415 ΦΕΚ 159). Στην πραγματικότητα συμβαίνει το αντίθετο: Τα παιδιά Ρομά αντιμετωπίζουν προβλήματα στο σχολείο. Επιπλέον στο πλαίσιο του θεσμικού λόγου ερμηνεύεται η σχολική αποτυχία των παιδιών Ρομά στη βάση αμετάβλητων βιολογικά καθοριζόμενων πολιτισμικών χαρακτηριστικών της «φυλής» των Ρομά, στην οποία γίνεται τακτικά επίκληση. Σε πολλές παραγράφους των εγκυκλίων συστήνεται στους/στις δασκάλους/ες «να πείσουν τους γονείς Ρομά, να αφήσουν τα παιδιά τους να έρθουν στο σχολείο» (εγκ 1987, 1995). Η χρήση του ρήματος «πείθω» δεν είναι τυχαία. Σημαίνει ότι κατά την εκτίμηση της διοικητικής ιεραρχίας οι συνομιλητές Ρομά προβάλουν αντιρρήσεις η έχουν αντίθετη θεώρηση για την αξία της εκπαίδευσης και της μόρφωση. Θεωρούν οι εκπαιδευτικές αρχές ότι οι Ρομά δεν επιτρέπουν στα παιδιά τους να έρθουν στο σχολείο. Άρρητα –πλάγια υπονοείται κύρια η ευθύνη της οικογένειας Ρομά. Αντίθετα στις διοικητικές παρεμβάσεις θα «έπρεπε»από την πρώτη στιγμή να τονίζεται η διαμόρφωση εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης ανάμεσα στο σχολείο και την κοινότητα Ρομά προκειμένου να διασφαλιστεί το Δικαίωμα στην εκπαίδευση των παιδιών Ρομά. Αυτό όμως απαιτεί μια διαφορική φιλοσοφία και προσέγγιση της εκπαιδευτικής πολιτικής. Παρόλο που οι προθέσεις της πολιτείας μέσω παρέμβασης διαφοροποιήθηκαν (εγκ.2010), εν τούτοις οι παγιωμένες αντιλήψεις και διαδικασίες του σχολικού θεσμού αποτελούν ισχυρά αναχώματα. Έτσι ο εκπαιδευτικός θεσμός μεταφέρει την ευθύνη της σχολικής διαρροής και της σχολικής αποτυχίας των παιδιών Ρομά στην ίδια την ομάδα και στις οικογένειές τους. Ένα πολύ βολικό επιχείρημα για την δικαιολόγηση της πολιτικής αδιαφορίας για τους Ρομά, η οποία δεν αφορά μόνο την εκπαίδευση, αλλά και την υγεία, την εργασία και άλλες κοινωνικές διαδικασίες. Δυστυχώς όλο αυτό ιδεολογικό σχήμα καταγράφεται ως αυτονόητο στον κυρίαρχο λόγο της εκπαίδευσης. Ταυτόχρονα η διαδικασία της σχολικής αποτυχίας έχει μεταβιβαστεί –επιβληθεί στην συλλογική μνήμη των Ρομά ως κύρια ευθύνη δική τους και δυστυχώς γι αυτούς μεγάλη και βαριά.
Είναι λίγες οι εκπαιδευτικές προτάσεις και ως παρεμβάσεις, που να αμφισβητούν τον κυρίαρχο άρρητο λόγο περί δήθεν ευθύνης των Ρομά μόνο για την σχολική αποτυχία των παιδιών τους. Αυτές οι παρεμβάσεις θέτουν κατ’ αρχήν σοβαρές θεωρητικές- επιστημονικά αναλυμένες- επιφυλάξεις σε ζητήματα λειτουργίας του σχολείου, που αφορούν τόσο την ένταξη- συμπερίληψη των Ρομά όσο και τις μεθοδολογικές-τεχνογνωσιακές παρεμβάσεις της καθημερινής διδακτικής. Το παράδειγμα της προσέγγισης της διδασκαλίας της Ελληνικής ως δεύτερης, μιας και τα παιδιά Ρομά έχουν μητρική γλώσσα τηΡομανή σε συνδυασμό με την θεώρηση ότι η διγλωσσία πολλών παιδιών Ρομά είναι πλούτος για την σχολική κοινωνία, συνιστά –είναι ουσιαστική προϋπόθεση της σχολικής επιτυχίας(Μητακίδου, 2001, Τρέσσου, Μητακίδου, 2007, Χατζηδάκη, 2014, Κωστούλη, 2015 α και β,Μητακιδου, 2015,Σκούρτου, 2015). Πρόκειται για μια εκπαιδευτική διαδικασία που σίγουρα αρθρώνει δυναμικές παρεμβάσεις συμμετοχής των παιδιών Ρομά. Ταυτόχρονα αυτές οι παρεμβάσεις θέτουν σοβαρά τα ζητήματα της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού και άλλα κοινωνικά προβλήματα, που βιώνουν οι περισσότερες κοινότητες Ρομά. Όλα αυτά τίθενται στην ερμηνεία της σχολικής αποτυχίας των παιδιών. Η σοβαρή ερμηνεία συνιστά σημαντική προϋπόθεση για την διατύπωση και οργάνωση εκπαιδευτικών παρεμβάσεων με προοπτική την υπέρβαση –άρση των εμποδίων πρόσβασης στο σχολείο από τα παιδιά Ρομά.
Το πλαίσιο των δυσβάσταχτων οικονομικών διαστάσεων σε συνδυασμό με τον ρατσισμό, ο οποίος εκδηλώνεται ποικιλοτρόπως κοινωνικά (θεσμικά ή ατομικά) και που μεταφέρεται αυτούσιος στο σχολικό περιβάλλον, είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες της σχολικής αποτυχίας και της σχολικής διαρροής των παιδιών Ρομά. Είναι αποτέλεσμα αδικίας, που δημιουργείται στο πλαίσιο της κυρίαρχης πολιτικής «διαχείρισης των Ρομά» . Παιδιά που ζουν σε παράγκες ή σε σπίτια αποθήκες χωρίς νερό, ηλεκτρικό με άμεσες επιπτώσεις στην καθαριότητα, την υγεία και την επιβίωση η παρουσία τους στο σχολείο είναι άθλος. Ο δρόμος για το σχολείο ξεκινά με τα εμπόδια επιβίωσης. Αυτά πρέπει να υπερκερασθούν με το που θα βγει το παιδί Ρομά στην υποτιθέμενη πόρτα της παράγκας ή της αποθήκης, που λογίζεται για σπίτι.
Το κείμενο των παιδιών του Δενδροποτάμου, που παράχθηκε στο πλαίσιο του γραμματισμού και αριθμητισμού περιγράφει με ενάργεια την κατάσταση κατοίκησης, που αντανακλάται και στις συνθήκες κατοίκησης πολλών άλλων οικογενειών Ρομά στον οικισμό:
Να το ξεκαθαρίσουμε λοιπόν ότι η σχολική αποτυχία και ο αποκλεισμός από την εκπαίδευση πολλών παιδιών Ρομά είναι το σύγχρονο εκπαιδευτικό σκάνδαλο, για το οποίο δεν λογοδοτεί κανείς. Όλο αυτό των πλέγμα των κοινωνικών και οικονομικών διαδικασιών αποκλεισμού των παιδιών Ρομά από την εκπαίδευση είναι ταυτόχρονα σκάνδαλο κοινωνικό και πολιτικό. Η εκπαίδευση και η μόρφωση είναι ακρογωνιαίος λίθος στην σύγχρονη επιβίωση του ανθρώπου. Όταν ένα παιδί και στην περίπτωσή μας Ρομά δεν ολοκληρώσει την σχολική φοίτηση και δεν αποκτήσει όλα εκείνα, που θεωρούνται ως αναγκαία εφόδια του ανθρώπου για την επιβίωση, ως νέος/α ή ενήλικας/η δεν θα μπορέσει να ανταποκριθεί στις ποικίλες απαιτήσεις κοινωνικής ένταξης ή και συμμετοχής στις κοινωνικές διαδικασίες (γραφειοκρατικού τύπου, εργασιακού χώρου, συμμετοχής στα κοινά κλπ). Με άλλα λόγια ως άνθρωπος και πολίτης θα υποστεί την εξάρτηση ως πόνο, αγωνία, εξευτελισμό και ντροπή. Η μικρή εμπειρία της κ Ευαλαμπίας, «Ρομνή μαθήτριας στο τμήμα γραμματισμού ενηλίκων», που αναφέρομαι παρακάτω, είναι ένα παράδειγμα των καταστάσεων που βιώνουν.
Όλη αυτή η κατάσταση είναι προσβολή της αξιοπρέπειας. Συνεπαγωγικά όταν ένα παιδί δεν ολοκληρώσει την εκπαίδευση και ιδιαίτερα όταν αποκλείεται από την εκπαίδευση, προσβάλλεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, που είναι η αποδιδόμενη αξία στον άνθρωπο ως υποκειμένου-δημιουργού της ιστορίας του και όχι ως αντικειμένου της. Ως έννομο και κοινωνικό αγαθό (συνταγματικά καθοριζόμενη ως αδιαμφισβήτητη και οριζόμενη ως τέτοια και από διεθνείς συμβάσεις)η ανθρώπινη αξιοπρέπεια ανήκει εξ αδιαιρέτου σε όλους/ες μας . Η εξ αδιαιρέτου οριοθέτηση σημαίνει ότι σε επίπεδο σχέσεων προσβάλλεται η αξιοπρέπεια «εκάστου/ης εξ ημών», όταν προσβάλλεται η αξιοπρέπεια έστω και ενός ανθρώπου ή μιας κοινότητας (Τσιάκαλος1999).Όταν προσβάλλεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια των Ρομά, επειδή αποκλείονται στην περίπτωσή μας από την εκπαίδευση, προσβάλλεται και η δική μας των δασκάλων. Για τον λόγο αυτό η αλληλεγγύη είναι μονόδρομος. Το μικρό βιωματικό κείμενο της κ Ευλαμπίας, που φοιτά στο τμήμα γραμματισμού περιγράφει με ενάργεια την αναγκαιότητα της εκπαίδευσης. Γνωρίζουμε ότι το σχολείο ως θεσμός διατυπώνει μια υπόσχεση για ένα δικαιότερο μέλλον. Επιπλέον όμως γνωρίζουμε ότι μια πλειάδα οικονομικών, κοινωνικών αντιφάσεων και κυρίως πολιτικών αποφάσεων καθιστούν αυτήν την υπόσχεση ανεκπλήρωτη (Τσιάκαλος,2002). Σε προσωπικό επίπεδο ως δάσκαλος, που διδάσκω 42 χρόνια, στέκομαι μεπερισυλλογή στα βιώματα των ενηλίκων μαθητών/τριών του εθελοντικού απογευματινού τμήματος γραμματισμού στο 5οΔημ. Σχολ Μενεμένης (στο Δενδροπόταμο). Κουβαλώντας την εμπειρία (εκπαιδευτική, παιδαγωγική και επιστημονική) όλων αυτών των χρόνων«τολμώ» (Freire2009) να σταθώ δίπλα τους –και μπροστά- και να εκφράσω κάποιες διαπιστώσεις. Επειδή γνωρίζω ότι: 1. από τα χείλη κάποιου/ας στελέχους της εκπαίδευσης ή υπουργού παιδείας η συγγνώμη είναι «απαγορευμένος πολιτικά» όρος σε αντίθεση με τον αποδεκτό στη χρήση πατερναλιστικό λόγο των ρημάτων «δώσαμε» και «κάναμε». 2. (και επειδή γνωρίζω) ότι ο σχολικός χρόνος των έξι ετών του δημοτικού, που δεν ολοκλήρωσαν - όταν έπρεπε, είναι ένας κοινωνικά χαμένος χρόνος και δεν προστίθεται στο τέλος της ζωής. Γι αυτούς λοιπόν κυρίως τους λόγουςεκφράζοντας και την σκέψη πλειάδας συναδέλφων «τολμώ» να ζητήσω τουλάχιστον μια συγγνώμη πρώτα- πρώτα από τους/τις μαθητές/τριες Ρομά του Δενδροποτάμου και από όλους/ες τους/τις Ρομά για την «ανεκπλήρωτη υπόσχεση ελπίδας», που βιώνουν εκτός σχολείου. Για τον λόγο αυτό η παιδαγωγική της αλληλεγγύης και του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας μέσα από τις διαδικασίες γραμματισμούσυνιστούν τον μοναδικό εκπαιδευτικόμονόδρομο για όλα ΤΑ ΡΟΜΑ (Freire, 2021). Αισιοδοξώ ότι το αποτέλεσμα της συμμετοχής τους στην εκπαίδευση θα συμβάλλει «στον εξανθρωπισμό» της κοινωνίας και θα αποτελεί αντίδοτο σε όλα τα ρατσιστικά τις περισσότερες φορές κυρίαρχα αυτονόητα (Freire, 1977).
Σε αυτό το πλαίσιο μπολιάζεται ο σχολικός θεσμός με την παιδαγωγική ευθύνη. Από το 2003 μέχρι σήμερα ενήλικες Ρομά (οι περισσότερες γυναίκες) κάθονται στα θρανία αρκετοί/ες για πρώτη φορά και παρακολουθούν μαθήματα στο απογευματινό εθελοντικό τμήμα γραμματισμού στο 5οΔημ.Σχολ. Μενεμένης. Το σχολείο βρίσκεται στον οικισμό Δενδροποτάμου Θεσσαλονίκης με 85% Ρομά. Ο γραμματισμός προέκυψε ως αναγκαιότητα και επιθυμία των «αναλφάβητων» γονέων μαθητών/τριών Ρομά να ανταποκριθούν στις μορφωτικές απαιτήσεις των παιδιών τους. Η ιστορική εξέλιξη της διαδικασίας γραμματισμού ανέδειξε την ατομική –προσωπική τους αναγκαιότητα της εκπαίδευσης ως δικαιώματος στην εκπαίδευση. Σε ένα κείμενό τους που ανακοινώθηκε από τις ίδιες τις γυναίκες σε συνέδριο για την εκπαίδευση των παιδιών τους, που οργανώθηκε από το Παιδαγωγικό Τμήμα του ΑΠΘ καταλήγουν για την εκπαίδευση τους ότι «το χρωστάμε στον εαυτό μας» (Χατζηνικολάου, Χατζηπαύλου, 2013). Επιστέγασμα της προσπάθειας τους είναι η συμμετοχή σε διαδικασίες εξετάσεων για απόκτηση απολυτηρίου δημοτικού, όπως ορίζουν οι κείμενες διατάξεις του υπουργείου παιδείας. Αποκτούν, παίρνουν απολυτήρια «με το σπαθί τους». Δεν τους τα δίνει ούτε τους τα χαρίζεικάποιος. Στα 22 χρόνια λειτουργίας του τμήματος οι 200περίπου ενήλικες Ρομά, που απέκτησαν απολυτήριο δημοτικού σχολείου, μαζί με τα εκατοντάδες πλέονπαιδιά τους, που απέκτησαν απολυτήριο δημοτικού και γυμνασίου όπως και αυτά που φοίτησαν η φοιτούν σε κάποια πανεπιστημιακή ή άλλη σχολή, είναι η απάντηση στα όποια κυρίαρχα επιχειρήματα περί δήθεν ασυμβατότητας του πολιτισμού των Ρομά με την εκπαίδευση. Στο συλλογικό κείμενο, που παράχθηκε (και παράγονται) στο τμήμα γραμματισμού ενηλίκων αποτυπώνονται πολλά από τα παραπάνω και επιπλέον η κριτική θέση τους απέναντι στις κυρίαρχες αντιλήψεις για την Παγκόσμια Μέρα των Ρομά.
Σε κάθε μορφωτική διαδικασία όπως και όλοι οι άλλοι πολίτες οι Ρομά του Δενδροποτάμου μέσα στο σχολείο μαθαίνουν να διαπραγματεύονται νέου είδους κοινωνικές ταυτότητες.Μια διαδικασία , που δεν αφορά μόνο τους Ρομά του Δενδροποτάμου, αλλά όλες τις κοινότητες Ρομά των οποίων μέλη καθημερινά υπερβαίνουν τα κατά τόπους αναχώματα και αποκτούν απολυτήρια δημοτικού. Το παράδειγμα της απόκτησης απολυτηρίων από Ρομά στην Μαγνησία- Βόλου, είναι μια άλλη αισιόδοξη πρόταση στην οποία καταγράφεται η δυναμική συνεργασία της κοινότητας Ρομά με την επιτόπια ΜητρόποληΔημητριάδος και το Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. (Άτυπο Δίκτυο μητροπολίτη Ιγνατίου, καθηγητή ΠΤΔΕ Γκόβαρη κ.α.:Μανώλη, ΕΡΤ,2023, και 2025) Με άλλα λόγια οι Ρομά/μνες μετασχηματίζουν την προσωπικής τους ιστορία και την ζωή τους. Αυτή η διαδικασία μπολιάζει με ελπίδα και αισιοδοξία την ιστορία της εκπαίδευσης στον Δενδροπόταμο και ταυτόχρονα οι ίδιοι /ες οι Ρομά/μνες διαμορφώνουν με το δικό τους παράδειγμα την παιδαγωγική της ελπίδας (Freire P. 2022)Η συνειδητοποίηση από τους/τις Ρομα/μνεςτης ιδιότητας του πολίτη, που τίθεται και εξελίσσεται, είναι η απάντηση σε όλα τα κυρίαρχα αυτονόητα (που περιγράφηκαν). Η ιδιότητα του πολίτη και η υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους είναι σημαντική διαπραγμάτευση της ταυτότητας όχι μόνο των Ρομά, αλλά και των δασκάλων γιατί η υπεράσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου είναι ουσιαστικό εκπαιδευτικό- παιδαγωγικό ζήτημα. Έτσι διαμορφώνεται στο σχολείο το πλαίσιο την κοινωνικής αλληλεγγύης, η οποία σε τελική ανάλυση σε συνδυασμό με την συμμετοχή των Ρομά είναι πυλώνας εμπέδωσης της δημοκρατίας ως υπέρτατηςκαθημερινής διαδικασία κοινωνικών σχέσεων και επιβίωσης.
Η πολιτική μετάλλαξη της φτωχής και κοινωνικά αποκλεισμένης ομάδας σε«ευάλωτη και ευπαθή» (ΕΚΟ)
Ο ΜένιχερτΛάκατος, Ούγγρος Ρομά συγγραφέας σε ομιλία του για τις συνθήκες Ρομά στον ΟΗΕ θα πει: «Κυρίες και κύριοι ίσως πιστεύετε ότι οι Ρομά είναι ευτυχισμένοι όσο δεν ταλανίζονται από τις μάστιγες του πολιτισμού. Όμως κάνετε λάθος. Στον εξαθλιωμένο κόσμο της τρώγλης, όπου η φτώχεια, η αρρώστια και η θνησιμότητα παιδιών και ενηλίκων ξεπερνούν κατά πολύ το μέσο όρο της υπόλοιπης πολιτισμένης ανθρωπότητας, όπου το 90% των δέκα εκατομμυρίων ανθρώπων μας είναι αναλφάβητοι… E΄΄΄ σ’ αυτόν τον κόσμο οι μάστιγες του πολιτισμού χάνουν τη φρίκη τους» (Tσιάκαλος, 1995)
Ο λόγος του Λάκατος θα μπορούσε να είναι η περιγραφή της ζωής των Ρομά και ο δυναμικός επίλογος ενός κειμένου. Διατυπώνοντας εδώ το κοινότυπο επιχείρημα: Από τότε που διατυπώθηκε (δεκαετία του 70) πέρασαν χρόνια και ο κυρίαρχος λόγος όπως αυτός εκφράζεται με στυλοβάτη το κοινωνικοοικονομικό μοντέλο του νεοφιλελευθερισμού μεταλλάσσεται καθημερινά προκειμένου να εξασφαλίζει αφενός τα κέρδη του νεοφιλελευθερισμού και αφετέρου να διαιωνίζει και να επιδεινώνει την φτώχεια. Έτσι οι Ρομά όπως και άλλες κοινωνικές ομάδες, που βιώνουν φτώχεια, κοινωνικό αποκλεισμό και ανέχειες, στο κυρίαρχο λόγο και στις πολιτικές, που αυτός αρθρώνει, μεταλλάσσονται από φτωχές και κοινωνικά αποκλεισμένες ομάδες σε «ευάλωτες ,ευπαθείς κοινωνικές ομάδες» (ΕΚΟ). Οι ευάλωτοι –ευπαθείς-είναι υπεύθυνοιγια την «μοίρα τους», γιατί δεν πρόσεξαν τον εαυτό τους. Τώρα η ευπάθεια- η ευαλωτότητα ως συνθήκη θεωρείται η δίκαιη τιμωρία της ανικανότηταςκαι καταγράφεται ως προσωπική ευθύνη του πάσχοντος. Η συνθήκη αυτή ενδέχεται να επιφέρει λύπη από την πλευρά της πλειοψηφίας και ευγνωμοσύνης από την πλευρά του/της ευάλωτου/της, αλλά δεν προκαλεί αγανάκτηση. Υπάρχουν οι «ΕΚΟ» γιατί έτσι επιβάλλουν οι όροι του παιχνιδιού και επειδή έτσι το θέλησε «η μοίρα και όχι οι πολιτικές ».Πριν μερικά χρόνια η φτώχεια, η ανέχεια, και οι αποκλεισμοί θεωρούνταν καρπός-αποτέλεσμα της ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ και της ΑΔΙΚΙΑΣ: το κατήγγειλε σε πολιτικό επίπεδο η αριστερά και η σοσιαλδημοκρατία, το παραδεχόταν το κέντρο ακόμα και η δεξιά δεν το αρνιόταν. Πόσο άλλαξαν οι καιροί!!!! Σε λίγα χρόνια όλοι οι πολιτικοί χώροι θεωρούν τους φτωχούς και τους αποκλεισμένους ως ευάλωτους- ευπαθείς και άρρητα υπεύθυνους τους ίδιους για την κατάστασή τους. Η επίσημη πολιτεία με τα όργανά της και μια πλειάδα οργανώσεων –ΜΚΟ- εμφανίζονται προκειμένου να θεραπεύσουν την ευπάθεια-ευαλωτότητα των Ρομά ή δήθεν να ενδυναμώσουν την ταυτότητά τους (πχ ενδυνάμωση γυναικών, νέων Ρομάκ.α) (πρόγραμμα υπουργείου Πρόνοιας Ειδική γραμματεία, 2021-2030).Στην πραγματικότητα οι περισσότεροι κρατικοί και ιδιωτικοί θεσμοίστο πλαίσιο του πατερναλιστικού τους ρόλου παρουσιάζονται ως οι διαχειριστές της φτώχειας των Ρομά, όπως και άλλων ομάδων, προκειμένου να απορροφήσουν κεφάλαια στο όνομά τους.Αυτά προορίζονται και καταγράφονται για την δήθεν ενδυνάμωσητης ταυτότητάς τους. Το αρχαιοελληνικό φιλοσοφικό απόφθεγμα«Αρχή επιστήμης η των ονομάτων επίσκεψις» μας αναδεικνύει ως εργαλείο ανάλυσης ότι η επιλογή και η χρήση λέξεων ή φράσεων για τίτλους προγραμμάτων δεν είναι τυχαία. Η επιλογή και η χρήση των λέξεων σε συνδυασμό με τη σύνταξη κρύβει, υπονοεί και διαμορφώνει πολιτικές, κοινωνικές και μορφωτικές προθέσεις. Το ουσιαστικό λοιπόν «ενδυνάμωση»παράγεται από το μεταβατικό ρήμα «ενδυναμώνω», που σημαίνει ότι το ενεργό υποκείμενομεταβιβάζει την ενέργεια του ρήματος σε κάποιο αντικείμενο. Το ενεργό υποκείμενο είναι αυτό που σχεδιάζει, αποφασίζει, μοιράζει κεφάλαια, οριοθετεί το χρόνο, που δίνει ή περιορίζει στην διαδικασία της ενδυνάμωσης. Σε μια πρόχειρη συντακτική ανάλυση της φράσης «ενδυνάμωση γυναικών ή νέων Ρομά» οι γενικές των ουσιαστικών «γυναικών και νέων» είναι γενικές του αντικειμένου. Στο πεδίο λοιπόν της κοινωνικής δράσης κάποιος/α έχει την κυριαρχία της ενέργειας που προκύπτει από την ενδυνάμωση. Σε πολιτικό επίπεδο κάποιος αποφασίζει, σχεδιάζει. Αποφασίζει πόσα ή τι θα δώσει και πως θα τα δώσει στην περίπτωσή μας στην ομάδα των Ρομά. Πρόκειται για μια πατερναλιστική διαδικασία της εξουσίας, η οποία στην κατ’ επίφαση δημοκρατία, που επικαλείται, ενδεχομένως να θέσει και το ψευδοδίλλημα της συμμετοχής των «αντικειμένων» Ρομά. Η επιλογή της συγκεκριμένης φράσης δεν είναι λοιπόν τυχαία. Ακόμα και σε μια υποτιθέμενη μετατροπή της σε παθητική σύνταξη «ενδυναμώνονται οι γυναίκες, οι Ρομνές» απαιτείται για την ορθότητα της σύνταξης «ποιητικό αίτιο- από ποιον ενδυναμώνονται», οπότε στο ποιητικό αίτιο αναγνωρίζεται η εξουσιαστική διάσταση. Αυτού του είδους οι παρεμβάσειςδιαιωνίζουν την φτώχεια, τον αποκλεισμόκαι τις εξαρτήσεις των Ρομά. Το γεγονός αυτό καταγράφεται στην ιστορικότητα των περισσότερων και των τελευταίων προγραμμάτων. Σε κοινωνικό επίπεδο η ύπαρξη των 80 καταυλισμών Ρομά είναι η ηχηρή απόδειξη της διαιώνισης της αδικίας. Όλοαυτό το κοινωνικό και πολιτικό σενάριο σε επίπεδο κοινωνικής διαδικασίας διαμορφώνει το πέπλο της σύγχρονης μορφήςθεσμοθετημένου ρατσισμού. Έτσι η επίκληση της αλληλεγγύης που τίθεται στον λόγο των προγραμμάτων χάνει το ουσιαστικό κοινωνικό της περιεχόμενο. Στην πραγματικότητα το περιεχόμενο της αλληλεγγύης διαστρεβλώνεται και αποσβήνεται κάτω από το πέπλο του πατερναλιστικού και ρατσιστικού λόγου.
Σε επίπεδο λοιπόν εκπαίδευσης για χρόνια τώρα τίθεται ως προτεραιότητα το μπόλιασμα των ιστορικών προθέσεων της εκπαίδευσης με τις διαδικασίες της συνειδητοποίησης. Η «συνειδητοποίηση των Ρομά» ως παιδαγωγική, πολιτική και κοινωνική πρόθεση –πρόταγμα-προϋποθέτει και διαμορφώνει διαδικασίες ενεργοποίησης και συμμετοχής των ίδιων των Ρομά ως υποκειμένων. Ακολουθώντας την ίδια διαδικασία ανάλυσης του λόγου με την «ενδυνάμωση, διαπιστώνεται ότι από η λέξη συνειδητοποίηση παράγεται από το ρήμα συνειδητοποιώ. Οι ενέργειες και οι διαδικασίες που προβλέπονται επιβάλλουν την ενέργεια του ίδιου του υποκειμένου: Συνειδητοποιώτην αναγκαιότητα να διεκδικώ τα δικαιώματα, να μορφωθώ, να διεκδικώ να συμμετέχω στις διαδικασίες που με αφορούν, να σκέφτομαι και να ορίζω κοινωνικές διαδικασίες και το μέλλον μου, να αλλάζω ,να μετασχηματίζω και να μεταμορφώνω και πολλές άλλες διαδικασίες. Τελικά η φοίτηση στο σχολείο και η ευρύτερα η κοινωνική ένταξη των Ρομά είναι πράξεις συνειδητοποίησης για αντίσταση σε εξαρτήσεις και εξανθρωπισμό της κοινωνίας (Φρέιρε,1977).
Το σχολείο λοιπόν δεν θεωρείται μόνο ως φορέας κοινωνικής αναπαραγωγής ούτε ένας φορέας «μιας αόριστης αντίστασης», αλλά συνειδητοποίησης της αντίστασης στα κυρίαρχα αυτονόητα από τους/τις μαθητές/τριες, δασκάλους/ες και γονείς Ρομά. Όλοι αυτοί (εμείς) στο πεδίο της εκπαιδευτικής διαδικασίας μέσω της δημιουργικής ανασύνθεσης του λόγου(γραπτού και προφορικού)προσπαθούμε να ανατρέψουμε την υπάρχουσα –ιστορικά διαμορφωμένη- «σιωπή των αναγκών και των δικαιωμάτων των Ρομά» σε χειραφετική και απελευθερωτική αντίληψη (όλων μας: μαθητών/τριών, Γονέων Ρομά και δασκάλων)(GirouxH. 1983, Giroux, 2024).
«ΠΩΣ η ανάγκη γίνεται ιστορία; ΠΩΣ (και γιατί) η ιστορία γίνεται σιωπή;» Οι στίχοι του Άλκη Αλκαίου, από το τραγούδι Ροζα, που μελοποίησε ο Θ. Μικρούτσικος και ερμήνευσε οΔ. Μητροπάνος βρίσκουν αποτύπωμα στη ζωή των ΡΟΜΑ κάθε μέρα.
*Ο Άγγελος Χατζηνικολάου είναι δάσκαλος, Δρ Παιδαγωγικής του ΠΤΔΕ/ΑΠΘ
Βιβλιογραφία
ΑβδελάΕφη (2017). Εισαγωγή: Η ανεξίτηλη διαφορά: λόγοι για την φυλή στην Ελλάδα. Στο:ΑβδελάΕφη , Αρβανιτάκης Δ., κ.α (επιμ). Φυλετικές Θεωρίες στην Ελλάδα. Προσλήψεις και χρήσεις στις επιστήμες, την πολιτική, την λογοτεχνία και την ιστορία της τέχνης κατά τον 19ο και 20 αιώνα. Ηράκλειο πανεπιστημικές Εκδόσεις Κρήτης- Φιλοσοφική σχολή Πανεπιστημίου Κρήτης.. 1-40.
Αρχάκης Αργύρης, ΚαραχάλιουΡάνια, Τσάκωνα Βιλλυ (2023. Ιχνηλατώντας τη διείσδυση του ρατσισμού στον αντιρατσιστικό λόγο. Μελέτες για τον ρευστό ρατσισμό. Αθήνα. Πεδίο.
Βαξεβάνογλου Αλίκη (2001). Έλληνες Τσιγγάνοι, περιθωριακοί και οικογενειάρχες. Αθήνα. Αλεξάνδρεια.
FingsKarola, HeussHerbert, SparingFrank, (1998) Οι Σίντι και οι Ρομά υπό το Ναζιστικό καθεστώς Από τη φυλετική έρευνα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Παύλου Αλεξάνδρα (μετ). Αθήνα. Καστανιώτης.
FraserAngus (1998). Οι Τσιγγάνοι. Σκαρβέλη Γιάννα (μετ). Αθήνα. Οδυσσέας.
FreireP.Φρέιρε (1977). Αγωγή του καταπιεζομένου. Κρητικός Γ. (μετ) Αθήνα. Ράππα
FreireP. (2009). Δέκα επιστολές σε αυτούς που τολμούν να διδάσκουν. Τ.Λιάμπας (επιμ). Θεσσαλονίκη. Επίκεντρο.
FreireP., A. M. Araujo, WalerdeOliveira (2021). Παιδαγωγική της Αλληλεγγύης. Τσιάκαλος Γ (επιμ. Προλ.) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο.
Freire P. (2022). Παιδαγωγική της ελπίδας. Αναβιώνοντας την Αγωγή του Καταπιεζόμενου. ΝικολακάκηΜ. ( πρόλογοςΕπιμ). ΖεφύριΑθηνα. Διάδραση.
Giroux H. (1983) Theory and Resistance in Education: Pedagogy for the Opposition South Hadley, MA: Bergin 8c Garvey.
GirouxH.(2024). Για την κριτική παιδαγωγική. Βραχωρίτου Ι. (μετ) Λιάμπας Τ. (επιμ) Αθήνα . Gutenberg.
HancockIan (2020). Είμαστε λαός των Ρομά. Νεοκοσμίδου Εύη (μετ), Μαρκέτος Σπ (επιμ) Αθήνα. Τόπς.
Καλπαζιδου Γεωργία (2022. Εναλλαγή κωδίκων μεταξύ κοινής ελληνικής και ρομανί (γλώσσας- –διάλεκτος αρλί). Μεταπτυχιακή διατριβή. Τμήμα Φιλολογίας. Τομέας Γλωσσολογίας. Φιλοσοφική Σχολή. ΑΠΘ
Λιεζουά Ζαν –Πιερ, (1999). Ρομά Τσιγγάνοι ταξιδευτές. Οι τσιγγάνοι της Ευρώπης. Σιπητάνου Αθηνά (μετ). Αθήνα. Καστανιώτης.
Λυδάκη Άννα. επιμ. (2013). Ρομά: Πρόσωπα πίσω από τα στερεότυπα. (συλλογικό). Αλεξάνδρεια. Αθήνα.
Κωστούλη Τριανταφυλλιά (2015α).Γλωσσική εκπαίδευση και διαλογικές πρακτικές γραμματισμού σε μεικτές τάξεις: Προς έναν νέο γλωσσοδιδακτικό λόγο. Στο Μητακίδου Σ . (επιμ). Ένταξη Ρομά-Διεθνή και Ελληνική εμπειρία. Το παρόν μιας διάρκειας. Θεσσαλονίκη. ΚΕΔΕΑ/ ΑΠΘ, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων (πρόγραμμα εκπαίδευση παιδιών Ρομά). 107-128.
Κωστούλη Τριανταφυλλιά (2015β). Προσδιορίζοντας την ένταξη παιδιών Ρομά στο σχολικό γραμματισμό, επαναπροσδιορίζοντας κυρίαρχες ιδεολογίες και ταυτότητες: Το πρόγραμμα Ρομά του ΑΠΘ. Στο: Τρέσσου Ε, Μητακίδου Σ., Καραγιάννη Γ. (επιμ). Ένταξη Ρομά .διεθνής και Ελληνική εμπειρία. Πολυπλοκότητες στην ένταξη. Θεσσαλονίκη. ΚΕΔΕΑ/ ΑΠΘ, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων (πρόγραμμα εκπαίδευση παιδιών Ρομά. σ 155-174
Μανώλη Ελένη εκπομπή ΕΡΤ (περιφερειακός Σταθμός Βόλου) 13-2-23 (13:02): Επίδοση απολυτηρίων Δημοτικού σε επτά κατοίκους Ρομά του Αλιβερίουhttps://www.ertnews.gr/perifereiakoi-stathmoi/volos/epidosi-apolytirion-dimotikou-se-epta-katoikous-roma-tou-aliveriou/
Ελένη Μανώλη ΕΡΤ Περιφερειακός σταθμός Βόλου 24/3/259:8:43) Βόλος: Επίδοση απολυτηρίων Δημοτικού σε κατοίκους Ρομά από τον Μητροπολίτη Δημητριάδος https://www.ertnews.gr/perifereiakoi-stathmoi/volos/volos-epidosi-apolytirion-dimotikou-se-katoikous-roma-apo-ton-mitropoliti-dimitriados/
Μητακίδου Σ. Τρέσσου Ε (2007). Να σου πω εγώ πως θα μάθουν γράμματα. Τσιγγάνες μιλούν για την εκπαίδευση των παιδιών τους. Αθήνα. Καλειδοσκόπιο
Μητακίδου Σ (2001). Η λογοτεχνία ως μέσο για την κατάκτηση της μητρικής ή της δεύτερης γλώσσας. Στο: Βάμβουκας Μ., Χατζηδάκη Α. (επιμ). Μάθηση και διδασκαλία της ελληνικής ως μητρικής και ως δεύτερης γλώσσας, Α τόμος .Αθήνα. Ατραπός. 582-593.
Μητακίδου (Επιμ) (2015). Ένταξη Ρομά-Διεθνής και Ελληνική εμπειρία. Το παρόν μιας διάρκειας.). Θεσσαλονίκη. ΑΠΘ (Ειδ.Λογ.Κονδ.Ερευνας)
Νάσκου- Περράκη Παρασκευή (2020,α). Οι ειδικευμένες Οργανώσεις του Συστήματος των Ηνωμένων Εθνών και το δικαίωμα στην Εκπαίδευση. Στο Αναγνωστοπούλου,Δ., Νάσκου –Περράκη Π., Σκιαδάς Δ ( επιμ). Δικαίωμα στην εκπαίδευση και εκπαιδευτικές πολιτικές. Διεθνείς, Ευρωπαϊκές και Εθνικές διαστάσεις. Θεσσαλονίκη. Ανίκουλα. 145-154
Νάσκου- Περράκη Παρασκευή (2020,β) Εκπαίδευση ένας από τους βασικούς σκοπούς της Unesco. . Στο Αναγνωστοπούλου,Δ., Νάσκου –Περράκη Π., Σκιαδάς Δ ( επιμ). Δικαίωμα στην εκπαίδευση και εκπαιδευτικές πολιτικές. Διεθνείς, Ευρωπαϊκές και Εθνικές διαστάσεις. Θεσσαλονίκη. Ανίκουλα. 151-170.
Σκούρτου Ελένη (2015). Οι μαθητές Ρομά στο σχολείο και το σχολείο στους μαθητές Ρομά. Επιστήμες Αγωγής, Θεματικό τεύχος 2015, 182-205.
SutreAdele (2024). Γεωπολιτική των Τσιγγάνων. Τρόποι ύπαρξης στον κόσμο μεταξύ κυκλοφορίας και πρόσδεσης.. Γκοτσίνας Κ (μετ). Ηράκλειο. Πανεπιστημιακές εκδ. Κρήτης.
Τάκης Ανδρέας (2021) Αντιτσιγγανισμός και ρατσιστική Βία. Κατευθύνσεις για την αντιμετώπιση τους με βάση τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Θεσσαλονίκη. Symbiosis.Συμβίωση- ΣχολήΠολιτικών Σπουδών στην Ελλάδα. Δίκτυο Σχολών Συμβουλίου της Ευρώπης
Τρουμπέτα Σεβαστή (2008). Εισαγωγή. Η αναζήτηση των Ρομά στις υποσημειώσεις της ιστορίας και στα πρωτοσέλιδα της πολιτικής. Στο Σεβαστή Τρουμπέτα (επιμ). Οι Ρομά στο σύγχρονο ελληνικό κράτος. Συμβιώσεις, αναιρέσεις απουσίες. Αθήνα. Κριτική
Τσιάκαλος Γ (2006). Απέναντι στα εργαστήρια του ρατσισμού. Αθήνα. Τυπωθήτω- Δαρδανός
Γ Τσιάκαλος. Οι τσιγγάνοι και τα γράμματα. Στο ένθετο της εφημερίδας Καθημερινή: ΕΠΤΑ ΜΕΡΕΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Ταξιδεύοντας με τους Τσιγγάνους. Κυριακή 8 Ιανουαρίου 1995.
Τσιάκαλος Γ (1999). Ανθρώπινη αξιοπρέπεια κοινωνικός αποκλεισμός και εκπαίδευση στην Ευρώπη. Στο Γ Τσιάκαλος, ΕλΣπανού (εοιμ). Ανθρώπινη αξιοπρέπεια και κοινωνικός αποκλεισμός. Εκπαιδευτική πολιτική στην Ευρώπη. Εταιρεία Πολ. Προβλ Ν Πουλαντζάς. Συμβούλιο της Ευρώπης. Αθήνα . Ελλνικά Γράμματα. 49-68.
Τσιάκαλος Γιώργος (2002). Η υπόσχεση της Παιδαγωγική. Παρατηρητής. Θεσσαλονίκη.
Χατζηδάκη, Α. (2014). H ανάπτυξη της ελληνικός ως δεύτερης γλώσσας μέσα στι συμβατικές σχολικές τάξεις. Στο Πρόγραμμα «Διαδρομές» του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας στο πεδίο «Διδακτική» της ενότητας «Άρθρα» για τη διδασκαλία της νέας ελληνικής ως δεύτερης/ξένης γλώσσας (σ.σ.1-47).
Άγγελος Χατζηνικολάου, Γεώργιος Χατζηπαύλου (2013). Γραμματισμοί γυναικών Ρομά, μητέρων «αναλφάβητων στο σχολείο του Δενδροποτάμου. Συνέδριο «Ο Κριτικός Γραμματισμός στη σχολική πράξη», που οργάνωσαν: το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, το ΤΕΑΠΗ/ΑΠΘ και το Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Frederick της Κύπρου. Δράμμα 1-3/11/2013. Πρακτικά:
Χατζηνικολάου Άγγελος (2018). Ζητήματα διακρίσεων εις βάρος των Ρομά.Στο: ΝάσκουΠεράκη Παρασκευή, Γαϊτανίδης Νικόλαος, Κατσούλης Στέφανος (επιμ). Ευρωπαϊκές πολιτικές από και προς την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων 3. (2018). Ιδρ. Καλλιόπης Κούφα. Αθήνα. Θεσσαλονίκη. Σακκουλα, σ161-174.
Χατζηνικολάου Άγγελος (2020). Μια ακόμα ανάγνωση της Μέρας Μνήμης «του Ολοκαυτώματος των Ρομά» από το ναζιστικό καθεστώς. 2 Αυγούστου. Θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης. τεύχη 19-20. 281-302
Έγγραφα. Πηγές
Γενική Διαταγή του Υπουργείου Εσωτερικών υπ.αριθμ. 69468/212/20.10.78 με θέμα: «Τακτοποίηση από απόψεως ιθαγενείας των διαβιούντων στη χώρα μας αθιγγάνων»
Γενική Διαταγή του Υπουργείου Εσωτερικών υπ.αριθ. 16701/12.3.79 με θέμα: «Περί εγγραφής των αδήλωτων Αθιγγάνων».
Κοινότητα Μενεμένης 1979. Αριθπρωτ. 3838/5.11.1979 .προς τονκ. Νομάρχη Θεσσαλονίκης, δντη Αστυνομίας Θεσσαλονίκης με θέμα» Διαμαρτυρία για εγγραφή Αθιγγάνων Σκηνιτών στο Δημοτολόγιο.
ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝΠΡΩΤΟ ΤΜΗΜΑ.Υπόθεση Σαμπάνη κλπ κατά της Ελλάδας (Προσφυγή υπ’ αριθ. 32526/05) Απόφαση Στρασβούργο 5 Ιουνίου 2008.https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22itemid%22:[%22001-165890%22]}
Υπουργείο Εργασίας και κοινωνικών υποθέσεων Γεν Γρ. Κοινωνικής Αλληλεγγύης (2023). Εθνική στρατηγική για την κοινωνική Ένταξη των Ρομά 2021-2030. Αθήνα
Η προσφυγή υπ’αριθ.59608/09 στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του Ι Σανπάνη κατά του Ελληνικού. Κράτους. Το δικαστήριο δικαίωσε τον Ι Σαμπάνη με την απόφαση της11.12.2012. β) Είναι η προσφυγή υπ’ αριθ 7973/10 στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του Λαβίδα και λοιποί κατά του Ελληνικού κράτους . το δικαστήριο και σε αυτην την περίπτωση δικαίωσε τον Λαβίδα. Και οι δυο περιπτώσεις αφορούσαν την εκπαίδευση των παιδιών Ρομά και την ένταξή τους στα κανονικά σχολεία.
ΥΠΕΠΘ Δνση Σπουδών .Τμήμα Γ αριθ. πρ.Γ.1/206/ 14- 4.87Φοίτηση Τσιγγανοπαίδων στο νηπιαγωγείο και στο σχολείο
ΥΠΕΠΘ Δνση Σπουδών Π.Ε. Τμήμα Γ. αρι Φ.4/350/Γ1/1028/22-8-1995
ΥΠΕΠΘ Δνση Σπουδών Π.Ε. Τμήμα Α Φ3/960/102679/Γ1/ 20-8-2010.Εγγραφή και σχολική παρακολούθηση των παιδιών Ρομά 2010-2011
Ν 2423/1996 ΦΕΚ124, Η ελληνική παιδεία στο εξωτερικό και η διαπολιτισμική εκπαίδευση.
Ν 4415 ΦΕΚ 159. Ρυθμίσεις για την ελληνόγλωσση εκπαίδευση, τη διαπολιτισμική εκπαίδευση και άλλες διατάξεις.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
2ος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ τον Ιούνιο: Ανακοινώθηκε ΕΠΙΣΗΜΑ η ύλη!
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 8/04
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
