Η μεγάλη τομή του 2020: Μια νέα εποχή -ή τι θα μας αφήσει ο κορονοϊός

Οι καταστάσεις που ζούμε με τον Covid-19 χαρακτηρίζονται πρωτόγνωρες. Είναι πράγματι πρωτόγνωρες από πλευράς μέτρων που λαμβάνονται για την αντιμετώπιση του ιού. Τέτοια μέτρα κανείς δεν τα έχει ζήσει στο παρελθόν, τουλάχιστον σε αυτή την έκταση. Αυτά που ζούμε και οι έντονες καταστάσεις που βιώνουμε θα οδηγήσουν, λέγεται, σε έναν άλλο κόσμο. Όταν περάσει ο ιός και αντιμετωπιστεί, η ζωή μας θα έχει αλλάξει από πολλές απόψεις. 

Η οικονομική κρίση του 1929-30 με τη μεγάλη ανεργία, οικονομική εξαθλίωση και ανασφάλεια που δημιούργησε, συνέβαλε στην ανάπτυξη των φασιστικών φαινομένων την εποχή του μεσοπολέμου και στο ξέσπασμα του Β΄ παγκοσμίου πολέμου. Η ίδια αυτή κρίση προκάλεσε την ανάπτυξη και εφαρμογή των κεϋνσιανών πολιτικών στην οικονομία που οδήγησαν μετά τον Β΄ παγκόσμιο στη δημιουργία του κοινωνικού κράτους πρόνοιας.

Σημαντικές αλλαγές προκάλεσαν και οι μεγάλες ανατροπές της δεκαετίας του 1970 που αφενός οδήγησαν στην αναρχοποίηση της παγκόσμιας οικονομίας, αφετέρου έφεραν στο προσκήνιο τις νέες τεχνολογίες επικοινωνίας και πληροφοριών στην παραγωγή, γεγονός που προκάλεσε σειρά αλυσιδωτών αντιδράσεων στην κοινωνία, την οικονομία την πολιτική κοκ.

Μπορούμε να φανταστούμε και να εκτιμήσουμε, έστω λίγο πρόωρα, τις συνέπειες που η παρουσία του Covid-19 και τα μέτρα που λαμβάνονται για την αντιμετώπισή του θα φέρουν στη ζωή μας, όταν με το καλό υποχωρήσει το πρόβλημα; Τι αλλαγές θα έχουμε στη ζωή μας από την επόμενη μέρα; Τι αλλαγές θα έχουμε στις κοινωνικές σχέσεις, τις εργασιακές, στην οικονομία και την πολιτική;

---------------------------------

Ας δούμε πώς έχουν διαμορφωθεί τα πράγματα αυτή τη στιγμή. Το δράμα της Ιταλίας σήμανε συναγερμό. Η κυβέρνηση κινητοποιήθηκε και πήρε μέτρα. Και κάθε μέρα αυξάνει τα μέτρα και τα συγκεκριμενοποιεί. Οργανώνει, επιτυχημένα ομολογουμένως, την άμυνα απέναντι στη νέα απειλή. Ζαλισμένη η κοινωνία από τις πρωτόγνωρες καταστάσεις και τα μέτρα που δεν έχουν προηγούμενο συνειδητοποιεί σιγά-σιγά την κρισιμότητα της κατάστασης.

Ο εφησυχασμός, που η ψευδοενημερωτική, όπως συνηθίζεται, λειτουργία των μέσων ενημέρωσης είχε προκαλέσει, έδωσε σύντομα τη θέση της στην ανησυχία. Μονίμως κυνηγώντας και συχνά δημιουργώντας καταστάσεις που διεγείρουν το συναίσθημα για να πουλήσουν, τα ΜΜΕ ήταν εντελώς αναξιόπιστα όταν ξεκίνησε ο συναγερμός. Σύντομα όμως η κρισιμότητα της κατάστασης, οι κυβερνητικές κινήσεις και κυρίως η κατάσταση στη διπλανή Ιταλία επέτρεψε την αλλαγή αυτής της στάσης του κοινού.

Μαζί με τον φόβο και την ανησυχία για τη ζωή δημιουργούνται δύσκολα διαχειρίσιμες καταστάσεις στην οικονομία. Κλείσιμο των επιχειρήσεων, μεγάλος περιορισμός της κατανάλωσης μόνο στα αναγκαία, εργαζόμενοι σε αναγκαστική αργία, μείωση των εισοδημάτων και τεράστια μείωση της οικονομικής δραστηριότητας. Ο τουρισμός που για τη χώρα μας είναι από τις κύριες οικονομικές δραστηριότητες εκ των πραγμάτων μηδενίζεται, με πολύ αβέβαιες και απαισιόδοξες προβλέψεις για τη φετινή χρονιά. Και μαζί με όλα αυτά επίταση των μεγάλων ανατροπών και δοκιμασιών που είχαν ήδη προκληθεί στις εργασιακές συνθήκες από την οικονομική κρίση.

Οι συνέπειες από τις πρωτόγνωρες καταστάσεις που ζούμε είναι βέβαια πολλαπλές. Τόσο στο παρόν όσο και στο μέλλον. Επιπλέον είναι τόσο θετικές όσο και αρνητικές. Η αξία του δημόσιου τομέα υγείας, για παράδειγμα, αυτή τη στιγμή δείχνει αδιαμφισβήτητη, αφού η σημασία της αναγνωρίζεται εκ των πραγμάτων ακόμα και από τους ακραίους νεοφιλελεύθερους. «Ο δημόσιος διάλογος», όπως αναφέρει ο Αντώνης Ελευθεριάδης, «τα επόμενα χρόνια θα καθοριστεί έντονα από τις πολιτικές ενίσχυσης της δημόσιας υγείας»[1].  Αυτή θα είναι μια θετική συνέπεια του κοροναϊού, εάν βέβαια επαληθευτεί.

Είναι αλήθεια επίσης ότι, εάν αξιοποιηθεί κατάλληλα το ταρακούνημα που προκάλεσε ο ιός στους λαούς και τις ηγεσίες, θα κινητοποιηθούμε για να αποσοβήσουμε τα χειρότερα, αφού είναι πολύ πιθανό ο ιός αυτός να αποτελεί την αυλαία μιας νέας εποχής που θα χαρακτηρίζεται από επικίνδυνες καταστάσεις και δυσεπίλυτα προβλήματα τα οποία θα κληθεί να αντιμετωπίσει ολόκληρη η ανθρωπότητα. Η παγκοσμιοποίηση κάνει επιτακτική την ανάγκη διεθνούς συνεργασίας για να αντιμετωπιστούν άλλα παρόμοια προβλήματα και πολύ περισσότερο αυτά που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή και την καταστροφή του περιβάλλοντος που η αλόγιστη επέμβαση του ανθρώπου σε αυτό έχει επιφέρει. Αυτά τα προβλήματα θα γίνουν ιδιαίτερα απειλητικά, έως μη αντιμετωπίσιμα, εάν δεν αλλάξει ο κόσμος αξιοποιώντας την εμπειρία του κορωναϊού. Οι ηγεσίες μεγάλων χωρών όπως οι ΗΠΑ και η Βρετανία καθώς και τα τεράστια συμφέροντα που υπάρχουν πίσω από τις διευθετήσεις που διέπουν τον σύγχρονο κόσμο δεν δίνουν πολλές ελπίδες. Κάποιες φορές όμως οι ίδιες οι ανάγκες επιβάλλουν πολιτικές ξεπερνώντας τα πρόσωπα με τις εμμονές, αγκυλώσεις και συμφέροντα που εκφράζουν.

Σε κάθε περίπτωση η φυσιογνωμία του κόσμου θα είναι διαφορετική την επόμενη μέρα. Είναι βέβαιο ότι οι σημερινές καταστάσεις θα αλλάξουν άρδην τον κόσμο ολόκληρο, αφού μόνο με τις μεγάλες οικονομικές κρίσεις που γνώρισε ο 20^ος αιώνας μπορούν να συγκριθούν οι καταστάσεις που ζούμε. Κατά την εκτίμησή μου οι συνέπειες θα είναι πολύ εντονότερες από εκείνες των μνημονευόμενων κρίσεων, αφού η σημερινή πανδημία συνδυάζει τη βαθιά επίδραση στον ψυχισμό όλων των ανθρώπων, με μεγάλες αλλαγές στην καθημερινότητα, τον τρόπο ζωής, το ρόλο του κράτους με μεγάλες οικονομικές συνέπειες που θα αποτελέσουν το επόμενο μεγάλο ζήτημα.  

Η μεγάλη οικονομική κρίση  του 1929-30, όπως ήδη ειπώθηκε εισαγωγικά, εκτός από τη συμβολή της στην εξάπλωση των ολοκληρωτικών ιδεολογιών και στο ξέσπασμα του μεγάλου πολέμου, οδήγησε, με την εφαρμογή των κεϋνσιανών πολιτικών που εφαρμόστηκαν, στο κοινωνικό κράτος πρόνοιας μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, στην κοινωνία της κατανάλωσης και της αφθονίας και στην εδραίωση της πρακτικής και της ιδεολογίας του καταναλωτισμού.

Στη δεκαετία του 1970, με αφορμή τις πετρελαϊκές κρίσεις και υπό την πίεση που δημιουργήθηκε από τις στενότητες εφοδιασμού της αγοράς με πετρέλαιο, σημειώνεται μια στροφή στις νέες τεχνολογίες της πληροφορικής και των επικοινωνιών. Τεχνολογικά επιτεύγματα που υπήρχαν ήδη από τον πόλεμο, χρησιμοποιούνταν όμως μόνο για στρατιωτικούς και ερευνητικούς σκοπούς, προσαρμόζονται και αξιοποιούνται στην παραγωγική διαδικασία. Στις νέες συνθήκες αποκτούν άλλη αξία· μπαίνουν έτσι αρχικά στην παραγωγή και στη συνέχεια στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων.

Την ίδια δεκαετία μεγάλες ανατροπές προκαλεί η εγκατάλειψη του κανόνα του χρυσού στις διεθνείς συναλλαγές, όταν το 1971 οι ΗΠΑ καταγγέλλουν τις συμφωνίες Bretton Woods επιφέροντας ανυπολόγιστες συνέπειες στην παγκόσμια οικονομία, η οποία περνάει σε ένα νέο στάδιο με χαρακτηριστικά αναρχοποίησης· πρόκειται για εξέλιξη που μακροπρόθεσμα θα οδηγήσει στην ανατροπή της σχέσης πολιτικής – οικονομίας προς όφελος της δεύτερης, στο βαθμό που θα επικρατήσει η λογική της λειτουργίας της παγκόσμιας οικονομίας πλήρως απαλλαγμένης από δεσμεύσεις και σκοπιμότητες πολιτικού χαρακτήρα[2]. Η εξέλιξη αυτή αποτέλεσε την αφετηρία πολλών από τα σύγχρονα προβλήματα.

Παράλληλα, με αφετηρία την πετρελαϊκή κρίση του 1973 και τη μεγάλη ύφεση που ακολούθησε και συνεχίστηκε και την επομένη δεκαετία, πολλά κεφάλαια εγκαταλείπουν την παραγωγή αγαθών και στρέφονται ιδιαίτερα μετά το 1990 σε χρηματοπιστωτικές και χρηματιστηριακές δραστηριότητες. Οι δυσκολίες στην κερδοφορία οδηγούν ένα τεράστιο τμήμα του κεφαλαίου σε αποεπένδυση και στην αναζήτηση ευκαιριακών κερδοσκοπικών δραστηριοτήτων, χρηματιστηριακού τύπου και σε δανεισμό, με γρήγορο κέρδος και χωρίς καμία κοινωνική προσφορά. Με τη  βοήθεια της νέας τεχνολογίας πληροφορικής και επικοινωνιών, το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και η μεγάλη οικονομική δραστηριότητα ξεπερνά τα εθνικά σύνορα και αποδεσμεύεται πλήρως από αυτά και από τις δεσμεύσεις και υποχρεώσεις που η ύπαρξή τους συνεπάγεται.  

Από τη δεκαετία του 1970 και μετά το “αθέατο”[3] χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο αποχαλινώνεται αναπτύσσοντας τεράστιας έκτασης και μεγέθους δραστηριότητες και γίνεται «η ατμομηχανή της παγκοσμιοποίησης και της νέας οικονομίας, επενδύοντας όχι στην πραγματική οικονομία αλλά στον χρηματιστηριακό “τζόγο”»[4].

Οι παραπάνω οικονομικές εξελίξεις, με τη συνδρομή των νέων τεχνολογικών δεδομένων οδηγούν σε μια άλλη εποχή που χαρακτηρίζεται από τη λεγόμενη παγκοσμιοποίηση και την πλήρη αυτονόμηση της οικονομίας από την πολιτική. Τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα ιδιαίτερα δε το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο επιβάλλουν τη λογική τους στην πολιτική και στην κοινωνία. Η ευκαιριακή κερδοσκοπία, μέσα στις νέες συνθήκες αποκτά άλλο αξιακό βάρος και παίρνει μια καλή θέση μέσα στη νέα νοοτροπία που διαμορφώνεται.

Ο νεοφιλελευθερισμός γίνεται στη νέα εποχή η κυρίαρχη πολιτική και ιδεολογία – πολύ περισσότερο που η κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ αφήνει ελεύθερο το έδαφος στο μεγάλο ιδιωτικό κεφάλαιο που λειτουργεί πλέον ανεξέλεγκτα, χωρίς το αντίπαλο δέος του υπαρκτού σοσιαλισμού. Υποχώρηση του κοινωνικού κράτους, αποκρατικοποιήσεις, επικράτηση και κυριαρχία της οικονομίας και της λογικής της στην πολιτική, στην κοινωνία, στη ζωή και στην αντίληψη των ανθρώπων. Ο οικονομισμός διαποτίζει σιγά-σιγά τη σκέψη του μέσου ανθρώπου, ενισχύοντας τα αλλοτριωτικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης ζωής και αντίληψης, ενώ η καταναλωτική ιδεολογία εξακολουθεί να βασιλεύει παράλληλα όμως με τον περιορισμό των δυνατοτήτων κατανάλωσης που η φτωχοποίηση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού προκαλεί, την ίδια στιγμή που οι καταναλωτικές ανάγκες αυξάνονται με τις τεχνολογικές εξελίξεις που σημειώνονται. Οι απαιτήσεις της νέας τεχνολογίας, που έχει γίνει πλέον απαραίτητη για να μπορεί να συμμετέχει κανείς στοιχειωδώς στην κοινωνική, οικονομική, επαγγελματική, πολιτική ζωή, απαιτούν κατανάλωση νέων αγαθών που δεν ήταν αναγκαία στο παρελθόν.

Τον άκρατο καταναλωτισμό των δεκαετιών που προηγήθηκαν με τη χρήση του πλαστικού και του πιστωτικού χρήματος διαδέχεται η μεγάλη κρίση που ξεκίνησε το 2008 και κατέληξε σε φτωχοποίηση εκτεταμένων τμημάτων της κοινωνίας την ίδια στιγμή που ο πλούτος των πλουσιότερων αυξάνεται σκανδαλωδώς. Μια κοινωνία που δεν είναι για όλους, μια κοινωνία για όλο και λιγότερους δημιουργείται και αυξάνεται το κοινωνικό περιθώριο. Με αυτά τα δεδομένα, ιδεολογίες αποκλεισμού των πολλών αναδύονται όλο και εντονότερα. Ο ανταγωνισμός και μια αξιολογησιομανία μπαίνουν στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής. Αξιολογήσεις παντού και αποθέωση της ιδεολογίας του ατομικού χαρίσματος με αποκορύφωμα την ιδεολογία της αριστείας.

Η ζωή, σε μια τέτοια λογική, παύει να είναι αγαθό για τον άνθρωπο, για κάθε άνθρωπο. Δεν αρκεί να είσαι άνθρωπος για να έχεις δικαιώματα στη ζωή. Πρέπει να είσαι άξιος, αν όχι άριστος, για να ζήσεις στις σημερινές συνθήκες. Η ζωή δεν είναι για να τη ζήσεις. Η ζωή αποκτά αξία μόνο όταν γίνεται πεδίο στο οποίο καλείσαι να διαπρέψεις. Η ζωή είναι για τους λίγους, για τους διαπρεπείς που μπορούν να καμαρώνουν κενόδοξα και αλαζονικά και να δημιουργούν, ενώ οι υπόλοιποι θα πρέπει να δίνουν το χώρο και τα προνόμια στους σπουδαίους και να αισθάνονται ευγνωμοσύνη και υποχρέωση σε αυτούς που τους δίνουν δουλειές και φαγητό για να ζήσουν.

Μέσα σε όλα αυτά έρχεται η λαίλαπα του κορωναϊού. Θα επιχειρήσουμε να συγκεντρώσουμε τις εξελίξεις των τελευταίων εβδομάδων από πλευράς μέτρων που παίρνονται για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκαλεί η επέλαση του ιού, επιδιώκοντας τη συνειδητοποίηση της έκτασης και του βάθους τους, ώστε να μπορέσουμε να κάνουμε εκτιμήσεις των συνεπειών που αυτά τα μέτρα θα έχουν την επόμενη μέρα. Θα προσπαθήσουμε να διαβλέψουμε τι θα αφήσει ο ιός και οι προσπάθειες αντιμετώπισής του στη ζωή μας, όταν περάσουν οι έκτακτες καταστάσεις.

Η εκτίμησή μου είναι ότι όλα όσα συμβαίνουν σήμερα δημιουργούν συνθήκες και προϋποθέσεις που είναι μεν αναπόφευκτες ταυτόχρονα όμως θα λειτουργήσουν επιταχυντικά για εξελίξεις ήδη δρομολογημένες ή και θα δημιουργήσουν νέα δεδομένα χρήσιμα και εξυπηρετικά του συστήματος. Ας μην αμφιβάλλουμε γι’ αυτό. Εξάλλου το σύστημα έχει αποδείξει τις τεράστιες δυνατότητες αξιοποίησης που διαθέτει, ακόμη και εκείνων των στοιχείων που έρχονται να το αμφισβητήσουν. Πόσο μάλλον που ο κοροναϊός δεν έχει χαρακτηριστικά αμφισβήτησης του σύγχρονου κοινωνικοοικονομικού μοντέλου και τρόπου ζωής. Δείχνει αντιθέτως να προκαλεί γεγονότα και καταστάσεις που μπορούν να αποτελέσουν χρήσιμες πειραματικές κοινωνικές συνθήκες που θα τύχουν αξιοποίησης από τις ελίτ στο πολύ κοντινό μέλλον.

Πρώτ’ απ’ όλα οι έκτακτες καταστάσεις δικαιολογούν την περαιτέρω ελαστικοποίηση των εργασιακών δραστηριοτήτων με όλες τις συνέπειες που μια τέτοια εξέλιξη θα προκαλέσει στα εργασιακά δικαιώματα, στο βαθμό που η τηλεεργασία μπαίνει για τα καλά στη ζωή μας. Πλήθος μεγάλων ή και μικρότερων επιχειρήσεων σε όλο τον κόσμο προσαρμόζονται υιοθετώντας την εξ αποστάσεως εργασία του προσωπικού τους. Οι τηλεπωλήσεις καθολικοποιούνται. Ολόκληρη η κοινωνία εξοικειώνεται με τη χρήση της τεχνολογίας, αφού ακόμη και όσοι διατηρούσαν απόσταση από τη  τεχνολογία από άποψη, αδυναμία ή τεχνοφοβική διάθεση αναγκάζονται να προσαρμοστούν.

Στη χώρα μας, και όχι μόνο, η επικοινωνία και η συναλλαγή με τις δημόσιες υπηρεσίες γίνονται όλο και περισσότερο ηλεκτρονικά με διαρκείς προτροπές στους μεγαλύτερους ηλικιακά ανθρώπους να εξοικειωθούν με τις νέες τεχνολογίες προκειμένου να κάνουν τις συναλλαγές τους από απόσταση.  Η εκπαίδευση, για το διάστημα που είναι κλειστά τα σχολεία γίνεται ηλεκτρονικά εξ αποστάσεως. Όσο δύσκολες, προβληματικές από πολλές απόψεις ή αποτυχημένες και αν είναι αυτές οι προσπάθειες λόγω έλλειψης υποδομών και σχετικής προετοιμασίας, δεν παύουν να αποτελούν ασκήσεις εργασίας από το σπίτι, που, ενώ εμφανίζονται ως προσωρινές λύσεις, έρχονται στην πραγματικότητα για να μείνουν σε μεγάλο βαθμό.

Αποτελούν πρώτης τάξης πειραματικές εφαρμογές εργασίας από απόσταση, φέρνουν σε επαφή τους εργαζόμενους με την εργασία αυτού του είδους και τους εξοικειώνουν με αυτήν, ενώ λόγω των ειδικών συνθηκών ξεπερνιούνται οι αντιδράσεις και αντιστάσεις που θα υπήρχαν υπό κανονικές συνθήκες. Οι δυνατότητες των νέων τεχνολογιών αξιοποιούνται όσο δεν θα μπορούσε να γίνει υπό κανονικές συνθήκες, με αποτέλεσμα αφενός μεν την ελαστικοποίηση της εργασίας, με διεύρυνση και ενίσχυση των «γκρίζων» μορφών απασχόλησης και την εξοικείωση των εργαζομένων με αυτές αφετέρου δε την ενίσχυση των μορφών επιτήρησης και ελέγχου των εργαζομένων, ενός ελέγχου μάλιστα που είναι διαρκής, ήπιος, στο βαθμό που δεν χρειάζεται να καταφύγει στη βία, έμμεσος, αθέατος και για όλους αυτούς τους λόγους ιδιαίτερα αποτελεσματικός.

Τηλεεργασία λοιπόν και περαιτέρω ελαστικοποίηση της εργασίας με “γκριζάρισμα” και περαιτέρω επιδείνωση των εργασιακών σχέσεων εις βάρος των εργαζομένων μας κληροδοτεί ο ιός. Ταυτόχρονα αύξηση του ελέγχου της εργασίας, που, από ένα σημείο και μετά, δεν γίνεται αντιληπτός ως τέτοιος, αφού αποκτά  τεχνική μορφή, με τη μεσολάβηση της τεχνολογίας και τις αντίστοιχες μορφές οργάνωσης της εργασίας. Οι εξελίξεις αυτές οδηγούν σε επίταση του αλλοτριωτικού χαρακτήρα της ζωής τόσο κατά την εργασία όσο και στις άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες.

Εξίσου σημαντική εξέλιξη αναμένεται στη σχέση της εξουσίας με την κοινωνία. Με τον Covid-19 έγινε κατορθωτό το αδιανόητο. Εκατομμύρια και δισεκατομμύρια άνθρωποι περιορίστηκαν στα σπίτια τους. Οι δυνάμεις ασφαλείας ελέγχουν την τήρηση του μέτρου προκειμένου να προστατευτεί η δημόσια υγεία. Με τον τρόπο αυτό, το κράτος και τα σώματα ασφαλείας εδραιώνουν τη φυσιογνωμία και το ρόλο τους ως προστατών της κοινωνίας, με καθολική αποδοχή αφού δεν υπάρχουν, και δε μπορούν να υπάρχουν, λογικές και πρακτικές αντιρρήσεις. Ο φόβος που συνοδεύει την πανδημία ενδυναμώνει την ψυχολογική ανάγκη των πληθυσμών να αναζητήσουν καταφύγιο σε μια ισχυρή παρουσία, η ισχύς και αποφασιστικότητα της οποίας θα πάρει το βάρος πάνω της και θα μπορέσει να απαλύνει και να κατασιγάσει τον φόβο και την ανασφάλεια. Αυτή δε η παρουσία δεν είναι άλλη από το κράτος. Και τον ρόλο αυτόν μπορεί να τον ασκήσει καλύτερα όσο περισσότερο αποφασιστικό εμφανίζεται και ισχυρό. Υπό τέτοιες ακραίες συνθήκες ακόμη και μια αυταρχική μορφή εξουσίας γίνεται αποδεκτή, αφού με την δύναμη που εκπέμπει μπορεί να προκαλέσει την ποθητή ανακούφιση από τον φόβο και την ανασφάλεια. Με δυο λόγια η εξουσία ενισχύεται και η κοινωνία συντηρητικοποιείται.

Με Πράξεις Νομοθετικού Περιεχομένου η κυβέρνηση νομοθετεί με έκτακτες διαδικασίες λόγω της κρισιμότητας των στιγμών και της ανάγκης λήψης μέτρων χωρίς χρονοτριβή, όπως προβλέπει εξάλλου το Σύνταγμά μας, ενώ βασικές ατομικές ελευθερίες μπαίνουν σε καραντίνα και αυτές.

Ιδανικές συνθήκες για τους αυταρχικούς ηγέτες και κυβερνήσεις, όπως η περίπτωση του Όρμπαν, να συγκεντρώσουν εξουσίες που, υπό κανονικές συνθήκες, θα ήταν δύσκολο να πετύχουν. Στην Ουγγαρία ο Όρμπαν βρήκε την ευκαιρία να συγκεντρώσει την εξουσία πάνω του μέσω διαταγμάτων και στην ουσία να θέσει σε αναστολή τη δημοκρατία στη χώρα του. Και μη νομίσουμε ότι αυτό θα μείνει εκεί. Ο αυταρχισμός απειλεί όλους μας.

Σε κάθε περίπτωση, το θέμα είναι ότι η προστασία, όπως όλοι γνωρίζουμε, αποτελεί την άλλη όψη του ελέγχου. Το “κράτος προστάτης” γίνεται εύκολα “κράτος επιβολής”. Η επόμενη μέρα είναι πολύ πιθανό να μας βρει με μια κοινωνία περισσότερο πειθαρχημένη και σίγουρα συντηρητικοποιημένη. Με ένα κράτος αυστηρό ίσως και αυταρχικό. Και το χειρότερο, αυτά δεν θα αφορούν μόνο τη χώρα μας αλλά όλο τον πλανήτη ή μεγάλες περιοχές του. Ο Νόαμ Τσόμσκι σε πρόσφατη συνέντευξή του αυτό υποστηρίζει. «Όταν ξεπεράσουμε αυτή την κρίση, οι επιλογές που θα έχουμε θα είναι είτε άκρως αυταρχικά και βίαια κράτη ή η ριζική ανασυγκρότηση με πιο ανθρώπινες συνθήκες, που οι ανθρώπινες ανάγκες θα έρχονται πρώτες αντί του ιδιωτικού κέρδους»[5].

Δεν είναι όμως μόνο ο σημερινός ιός. Είναι πολύ πιθανό να δούμε το μέλλον γεμάτο ανάγκες και προκλήσεις η απάντηση στις οποίες δεν θα είναι εύκολη και θα απαιτεί όχι μόνο την κεντρική κρατική διαχείριση αλλά και τη διεθνή συνεργασία. Η παγκοσμιοποίηση προκαλεί προβλήματα πρωτόγνωρα που διαχέονται σε ολόκληρο τον πλανήτη, προβλήματα που εξαιτίας ακριβώς της πλανητικής τους διάστασης θα είναι όλο και πιο δύσκολο να αντιμετωπιστούν. Το κράτος κινούμενο στα εθνικά όρια διαθέτει περιορισμένες δυνατότητες για να αντιμετωπίσει όλο και δυσκολότερα προβλήματα. Αποτελεί ωστόσο την μόνη οργανωμένη δύναμη για κάτι τέτοιο. Επομένως σε όλο και ισχυρότερες προκλήσεις η απάντηση είναι, για την ώρα το κράτος σε κάθε χώρα. Το κράτος έτσι ενισχύεται εκ των πραγμάτων.

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα ζόφου και απειλής τα ανθρώπινα δικαιώματα μπαίνουν σε μεγάλους κινδύνους. Οι τεχνολογικές δυνατότητες επιτήρησης και απόλυτου ελέγχου των ανθρώπων βρίσκουν το κατάλληλο έδαφος εφαρμογής σε τέτοιες συνθήκες. Εν ονόματι της προστασίας της δημόσιας υγείας και της εξασφάλισης της κοινωνίας από τις μεγάλες και δύσκολα αντιμετωπίσιμες απειλές θα είναι εύκολο να αποσπαστεί σιγά-σιγά ή και γοργά- γοργά, αλλά με τρόπο ανεπαίσθητο, η αποδοχή ενός “πανοπτικού” ελέγχου, μιας επιτήρησης καθολικού χαρακτήρα, πρώτα για τον ιό, μετά για τους τρομοκράτες, τους εγκληματίες, στη συνέχεια για την υγεία των πολιτών με τα βιομετρικά τεστ κοκ.  

Πολύ χαρακτηριστική είναι η εφαρμογή μέτρων επιτήρησης με τεχνολογικά μέσα που τελευταία εφαρμόζεται στην Κίνα. Στο κινητό όσων έχουν προσβληθεί από τον ιό εγκαθίσταται κάποια εφαρμογή που ειδοποιεί με ηχητικό σήμα όσους πλησιάζουν τον προσβληθέντα. Εννοείται βέβαια ότι οι κινήσεις του προσβεβλημένου είναι απόλυτα ελεγχόμενες και διαφανείς στους έχοντες τον έλεγχο. Είναι φανερό ότι τέτοιες εφαρμογές, που δεν είναι βέβαια πρωτόγνωρες ούτε μοναδικές, έχουν μέλλον και θα εφαρμοστούν σε όλο και ευρύτερους τομείς της κοινωνικής ζωής.

Δεν είναι όμως μόνο η Κίνα που αξιοποιεί την τεχνολογία κατ’ αυτόν τον τρόπο. Στο Ισραήλ ο «πρωθυπουργός Μπέντζαμιν Νετανιάχου εξουσιοδότησε πρόσφατα την Ισραηλινή Υπηρεσία Ασφαλείας να αναπτύξει τεχνολογία επιτήρησης που συνήθως προορίζεται για μάχη με τρομοκράτες για την παρακολούθηση ασθενών με κοροναϊό»[6].

Όπως λέει ο Χαράρι «η επιδημία θα μπορούσε να σηματοδοτήσει μια σημαντική καμπή στην ιστορία της επιτήρησης. Όχι μόνο επειδή θα μπορούσε να νομιμοποιήσει την ανάπτυξη εργαλείων μαζικής επιτήρησης σε χώρες που τα έχουν απορρίψει μέχρι τώρα, αλλά ακόμη περισσότερο επειδή σημαίνει μια δραματική μετάβαση από τη φανερή “πάνω από το δέρμα” στην κρυφή “κάτω από το δέρμα” επιτήρηση.

Μέχρι τώρα, όταν το δάχτυλό σας αγγίζει την οθόνη του smartphone σας και κάνει κλικ σε ένα σύνδεσμο, πολλοί ήθελαν να μάθουν που ακριβώς “κλικάρατε”. Αλλά με την επιδημία του κοροναϊού, η εστίαση του ενδιαφέροντος μετατοπίζεται. Τώρα μεταξύ άλλων θέλουν να γνωρίζουν τη θερμοκρασία του δακτύλου σας και την αρτηριακή πίεση κάτω από το δέρμα του»[7].

Ένα πιο προηγμένο από τα σημερινά σύστημα επιτήρησης δημιουργείται, με το οποίο μπορεί κανείς να παρακολουθήσει  τη θερμοκρασία του σώματος, την αρτηριακή πίεση και την καρδιακή συχνότητα την ώρα που παρακολουθώ το βίντεο-κλιπ, αντλώντας έτσι πληροφορίες για αυτά που με κάνουν να γελάω, να κλαίω ή να θυμώνω[8].

Συνέπειες όμως διαπιστώνουμε και στο ιδεολογικό πεδίο. Μια όλο και συχνότερη ορολογία και φρασεολογία πολέμου (εχθρός, πειθαρχία, άμυνα) χρησιμοποιείται και διαχέεται από τα ΜΜΕ, παράλληλα με την επίκληση της αλληλεγγύης και της εστίασης στο κοινό καλό. Όλα αυτά πάντα σε συνδυασμό με έναν προσανατολισμό στην ιατρικοποίηση και αποστειροποίηση, που είναι βέβαια αναγκαία στη σημερινή συγκυρία, φοβάμαι όμως όχι χωρίς παρενέργειες στο μέλλον.

Πρακτικές αλλά και ιδεολογικές συνέπειες έχει αυτή η ίδια η απομόνωση στα σπίτια. Ο περιορισμός των ανθρώπων ενός ολόκληρου πλανήτη στα σπίτια τους είναι πραγματικά μοναδικό φαινόμενο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Άνθρωποι κλεισμένοι στα σπίτια τους, απομονωμένοι, σε σωματική ακινησία και μεγάλη ψυχική αναστάτωση. Αυτός ο περιορισμός των ανθρώπων αποτελεί ένα μοναδικό κοινωνικό πείραμα τεράστιας κλίμακας που δεν μπορεί να μείνει αναξιοποίητο από τις ποικίλες μορφές εξουσίας και ελέγχου.

Το μέτρο του περιορισμού της ελεύθερης κυκλοφορίας των ανθρώπων και η επιτυχημένη επιβολή του δείχνει πολύ καλά «εν τοις πράγμασι» ότι αρκεί ένας καλός λόγος και ένας έντονος φόβος για να επιτευχθεί. Εάν είναι σωστή η πιθανολόγηση της αντιμετώπισης στο μέλλον μεγάλων κινδύνων και δύσκολων καταστάσεων από την ανθρωπότητα, τότε ανάλογα μέτρα που δεν έχουν ξαναδεί οι άνθρωποι θα εφαρμοστούν. Στη συνέντευξη του Νόαμ Τσόμσκι που αναφερθήκαμε πιο πάνω, ο Τσόμσκι θεωρεί ότι τα μεγάλα προβλήματα που έχει να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα στο μέλλον είναι η υπερθέρμανση του πλανήτη και ο πυρηνικός πόλεμος. Η ανθρωπότητα φαίνεται ότι περνάει σε μια φάση μόνιμης κρίσης όπου οι έκτακτες καταστάσεις δείχνουν να αποκτούν μια σταθερή παρουσία και ο κόσμος φαίνεται ότι θα βιώνει μια διαρκή αίσθηση ανασφάλειας σε συνεχώς επανερχόμενες κρίσιμες συνθήκες εκτάκτου ανάγκης. Και το χειρότερο όλα αυτά θα βιώνονται εξατομικευμένα, αποκομμένα το ένα άτομο από το άλλο.

Είναι από τις ελάχιστες περιπτώσεις που η επίκληση του κοινού καλού και της αλληλεγγύης συνοδεύεται από την προτροπή και την ανάγκη της απομάκρυνσης του ενός από τον άλλο. Το κοινό καλό επιβάλλει μια συλλογικότητα που οργανώνεται στη βάση της ατομικότητας. Τα άτομα χώρια χάριν της συλλογικότητας. Καθένας μόνος για να μπορούμε να είμαστε όλοι μαζί. Προσωρινά βέβαια, αλλά ίσως όχι και τόσο. Ταυτόχρονα ο άλλος, που τον κρατάμε σε απόσταση γιατί αντιπροσωπεύει τον κίνδυνο, γίνεται πηγή άγχους και φόβου. Έτσι ο άνθρωπος, ο άλλος αυτός άνθρωπος, εκείνος που αποτελεί προϋπόθεση της ύπαρξής μας και είναι η πηγή του νοήματος και της χαράς της ζωής, γίνεται επίφοβος βιώνεται ως επικίνδυνος και προκαλεί φόβο.

Αυτή η μορφή αλληλεγγύης δείχνει απόλυτα εναρμονισμένη με την προϊούσα εξατομίκευση του ανθρώπου, εξατομίκευση από κάθε άποψη. Από τη σκοπιά της αύξησης της ιδιαιτερότητας κάθε ατόμου. Από την άποψη της απομόνωσης, από την άποψη της εξατομίκευσης των εργασιακών όρων, από τη σκοπιά της αξιοκρατικής λογικής, από τη σκοπιά της έντονης και επίμονης προβολής της ατομικής ευθύνης το τελευταίο διάστημα, που αν και είναι κατανοητή ως μέσο που συμβάλλει στην υλοποίηση  των περιοριστικών της κυκλοφορίας μέτρων, αφήνει ως κατάλοιπο τη μετατόπιση της ευθύνης για τα κοινωνικά προβλήματα από την πολιτική στο άτομο. 

Μιλάμε λοιπόν για καταστάσεις επίτασης της κοινωνικής απομόνωσης, που νομιμοποιείται στη λογική της ατομικής ευθύνης και υπευθυνότητας. Ιατρικοποίηση, αποστείρωση, έλεγχος, προστασία, ατομισμός βρίσκονται στις ιδεολογικές βάσεις της νέας ιστορικής περιόδου, ανοίγοντας διάπλατα τις θύρες για εφαρμογή βιοπολιτικών σε εκτεταμένη κλίμακα.

--------------------------------

Είναι φανερό, στη δική μου τουλάχιστον αντίληψη, ότι ο άνθρωπος έχει φτάσει σε οριακά επίπεδα. Όταν ο πλανήτης εκπέμπει S.O.S., καλούμαστε να συνειδητοποιήσουμε ότι «το αφήγημα του κυρίαρχου ανθρώπου και του παντοδύναμου υποκειμένου που λεηλατεί τη γη και τη φύση εις τον αιώνα τον άπαντα για να αντλήσει κέρδος»[9] είναι καιρός να εγκαταλειφθεί. Έχει φτάσει η ώρα να εγκαταλείψουμε την αλαζονική συμπεριφορά που συνεχώς εκδηλώνουμε προς το περιβάλλον και με ταπεινότητα να αναγνωρίσουμε την ισοτιμία και αμοιβαιότητα που πρέπει να χαρακτηρίζει τη σχέση μας με αυτό, που είναι όχι μόνο το σπίτι μας, όπως συχνά λέγεται, αλλά η ίδια η ζωή μας.

Εγκαταλείποντας την ατομιστική λογική και τον κερδοσκοπικό προσανατολισμό καλούμαστε στη συνειδητοποίηση της από κάθε άποψη μοιραίας συνύπαρξης και αλληλεξάρτησης όλου του κόσμου με την ανθρώπινη και μη μορφή του και στην υιοθέτηση μιας “ηθικής της συνύπαρξης ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο γύρω του”, που θα σέβεται την ύπαρξη σε όλες τις έμβιες και μη μορφές της.

Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα

ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση

Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό

ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)

Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 25/11

ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ

2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη

Ακολουθήστε το Alfavita στo Google News Ακολουθήστε το Alfavita στo Viber