Νίκος Τσούλιας Προλογικά θέλω να αναφέρω ότι επιλέγω, ιδιαίτερα στο σημερινό άρθρο, μια αυτοσχέδια προσέγγιση – αν και η βιβλιογραφική στήριξη είναι πάντα ισχυρό στοιχείο τεκμηρίωσης και επιχειρηματολογίας – για δύο συγκεκριμένους λόγους.
α) Η γνώση και μάλιστα η θεμελιωμένη γνώση ενώ σου δίνει δυνατότητες να πας την έρευνα παραπέρα, την ίδια στιγμή σε παγιδεύει με τις βεβαιότητές της και κυρίως με τις προκαταλήψεις της.
β) Θέλω να ανιχνεύσω την πρωτόλεια σκέψη μου – δηλαδή τη σκέψη του όποιου απλού ανθρώπου – επί του θέματος στοχεύοντας στην ανακάλυψη αυτού που ο Κλωντ – Λεβί Στρως ονομάζει «άγρια σκέψη», αν και στην περίπτωσή μου δεν προϋπάρχουν οι προς τούτο προϋποθέσεις.
Γιατί εκτιμώ ότι στο θέμα της συνείδησης υπάρχουν ανεξερεύνητα πεδία άγνοιας και ημιμάθειας, ότι υπάρχουν πλούσια κοιτάσματα «άγνωστης γνώσης», που μόνο αν ψάχνεις ξανά και ξανά μπορείς να τα αγγίξεις. Βέβαια πολύ προτιμότερο θα ήταν οι αναζητήσεις αυτές να γίνονταν με το διάλογο, με τη συζήτηση και με τον κοινό στοχασμό των ανθρώπων. Αλλά είναι έτσι διαμορφωμένα τα «ήθη και τα έθιμα» των διαλογικών αναζητήσεων μεταξύ των ανθρώπων που μια θεματολογία περί συνείδησης φαντάζει σαν φαντασιοπληξία.
Και έτσι τι απομένει; Να «σκάβεις» διαρκώς μέσα σου, μήπως κάποια στιγμή με το διαρκή εσωτερικό διάλογο – μονόλογο που κάνεις με τον εαυτό σου βρεις αθησαύριστα διαμάντια. Ούτως ή άλλως ό,τι ανακαλύπτει ένας άνθρωπος είναι επί του κοινού πεδίου της ανθρώπινης κατάστασης και έτσι η όποια δική σου εξόρυξη στοχασμού είναι από το κοινό κοίτασμα του «παγκόσμιου ανθρώπου»…
Φρονώ ότι για μια απόπειρα ανίχνευσης του περιεχομένου της συνείδησης έχεις κατ’ αρχήν τρεις δρόμους να επιλέξεις, έναν «οντογενετικό» (εξετάζοντας την ανάδυσή της στη σταδιακή ανάπτυξη του παιδιού), έναν «φυλογενετικό» (διερευνώντας την εξελικτική καταγωγή της από τα ζωικά σκοτάδια) και έναν καθαρά παρατηρησιακό (μελετώντας τις όψεις της στην καθημερινή της έκφραση). Αλλά και οι τρεις δρόμοι είναι κακοτράχαλοι και, το πιο σημαντικό, είναι απροσδιόριστοι. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δεν υπάρχουν. Και να γιατί.
Όποια ερευνητική μεθοδολογία και αν εφαρμόσουμε (μαθηματικό λογισμό, πείραμα, παρατήρηση, αναγωγισμό κάθε μορφής κλπ), διαπιστώνουμε ότι πάντα μας διαφεύγει το επίμαχο σημείο. Ίσως γιατί η ίδια η συνείδησή μας αναζητά τον εαυτό της και προσπαθεί με τις αντανακλάσεις της να δει το είδωλό της. Ζητάμε από το φως δηλαδή να αυτοαπεικονισθεί μέσω της σκιάς που αφήνει. Αλλά τότε δεν βρισκόμαστε στον κόσμο του “φαίνεσθαι” και όχι στον κόσμο του “είναι”; Ίσως να υπάρχει και άλλη εξήγηση – υποθέσεις κάνω και τίποτα άλλο -, ίσως ο δρόμος γέννησης της συνείδησης να είναι απόλυτα μονόδρομος. Έτσι και τον κάνεις δεν μπορείς να επιστρέψεις˙ να είναι δηλαδή σαν τη ροή του χρόνου…
Αν μελετήσουμε την ανάδυση της συνείδησης στην οντογενετική εκδοχή της μπορούμε να σημειώσουμε μερικές χρήσιμες παρατηρήσεις. Η γέννηση της συνείδησης στο παιδί προκύπτει από τη σύμμειξη δύο ρευμάτων: από τη βιολογική δυνατότητα του παιδιού και από την πολιτιστική κοιτίδα του περίγυρού του. Μόνο του κανένα ρεύμα από τα δύο δεν μπορεί να τη δημιουργήσει. Η συνείδηση δεν είναι ούτε στο ένα ούτε στο άλλο.
Αν χρησιμοποιήσουμε τις δύο κύριες κοσμοθεωρίες που συγκρούονται επί του θέματός μας – όπως και στα μεγάλα ζητήματα / ερωτήματα του ανθρώπου και του πολιτισμού -, θα δούμε και εδώ ελλειπτικές προσεγγίσεις. α) Η “θρησκευτική θεώρηση” έχει έναν απόλυτα μεταφυσικό χαρακτήρα. Μεταθέτει το πρόβλημα στην ύπαρξη του Θεού, στη δογματική της μεθοδολογία, στην έννοια της πίστης και μάλλον φαίνεται να ξενοιάζει στη συνέχεια. Αλλά η ανθρώπινη σκέψη από τη φύση της είναι αναζητητική και δεν μπορεί να μένει σε μια εσαεί «παγωμένη θεώρηση» των πραγμάτων, γιατί κάτι τέτοιο – εκτός των άλλων – θα ακύρωνε την ίδια την ύπαρξή της. Η ανθρώπινη σκέψη είναι πάντα ανήσυχη. Αγωνιά και ερευνά. Ανασαίνει με την κίνηση. Πεθαίνει με την ακινησία.
β) Η “υλιστική θεώρηση” ερμηνεύει καθετί με τον αναγωγισμό. Ανάγει καθετί στο πιο απλό κάθε φορά επίπεδο ερμηνείας, ισχυρίζεται ότι η εκάστοτε ανάδυση ενός νέου /ανώτερου πεδίου οργάνωσης της ύλης εμφανίζει νέα χαρακτηριστικά που δεν είχαν τα προηγούμενα και κάπου εδώ σταματάει στην εξήγησή της. Έτσι το πέρασμα του ανθρώπου από τη ζωική κατάσταση προέκυψε με την ίδια διαδικασία που από το χημικό επίπεδο οργάνωσης της ύλης περάσαμε στο βιολογικό και απ’ εκεί στο κοινωνικό. Αλλά ενώ αυτή η μεθοδολογία είναι πειστική στα κατώτερα επίπεδα οργάνωσης της ύλης ακόμα και επί της βιολογικής / ανθρώπινης κατάστασης, επί της ανάδυσης της συνείδησης εμφανίζει σοβαρά κενά. Δεν είναι πειστική. Παραμένει σε γενικολογίες και κυρίως στη δογματική υιοθέτηση της μεθοδολογίας της που δεν φωτίζει πλήρως το όλο θέμα μας.
Τελευταία χρονικά απόπειρα του ανθρώπου για την ερμηνεία της συνείδησης είναι η “θεωρία της ψυχανάλυσης”. Εδώ ανιχνεύονται γειτονικές περιοχές της συνείδησης, το ασυνείδητο και το υποσυνείδητο και οι μεταξύ των σχέσεις αλλά τα μέχρι τώρα ευρήματα είναι πολύ φτωχά για να ισχυριστούμε κάτι σχετικά βάσιμο και να χτίσουμε επ’ αυτού μια νέα γενική κοσμοθεωρία.
Πέραν του ζητήματος / αγκαθιού της μεθοδολογίας με την οποία μπορούμε να αναζητήσουμε τη συνείδηση, υπάρχει και το ακόμα πιο δύσκολο μέρος του προβλήματός μας, ο προσδιορισμός της συνείδησης. Τι είναι συνείδηση; Αποφεύγοντας σκόπιμα την οποιαδήποτε στήριξη σε άλλες πηγές και προκειμένου να έχω απόλυτα προσωπική ματιά στο όλο ζήτημα – όπως έχω προκαθορίσει για συγκεκριμένους λόγους – καταθέτω την υποκειμενική μου θεώρηση.
Θεωρώ ως συνείδηση και ταυτόχρονα ως πορεία κατάκτησής της τη δυνατότητα του ανθρώπου να γνωρίσει την αυθεντική εικόνα του εαυτού του – να ταυτίσει δηλαδή του είδωλό του με την πραγματική του εικόνα – και μέσω αυτής της εικόνας: α) να κατανοήσει ολοκληρωτικά τον κόσμο, β) να ψηλαφίσει το βαθύ πυρήνα της ύπαρξής του, γ) να δώσει ένα περιεχόμενο στη ζωή του τέτοιο που να ταυτίζεται με το σκοπό της ύπαρξής του και δ) να δημιουργήσει ένα φωτεινό σκηνικό για τη μεταφυσική του αγωνία. Ίσως το όλο αυτό μόρφωμα να είναι αυθαίρετο – αλλά τι να κάνουμε έτσι είναι οι προσωπικές προσεγγίσεις… – και επίσης η όποια κατάκτησή του να είναι και μια ουτοπία˙ αν και αυτό δεν πρέπει να μας πειράζει, αφού ούτως ή άλλως τα μεγάλα πνευματικά θεωρήματα του ανθρώπου είναι ουτοπίες.
Εκτιμώ ότι δεν υπάρχει «βασιλική οδός» προς τη γνώση της συνείδησης. Γιατί θεωρώ ότι δεν ψάχνουμε για έναν θησαυρό που θα βρεθεί με μια επιλογή του τύπου «δρόμο παίρνω δρόμο αφήνω», αλλά ψάχνοντας δημιουργούμε κομμάτια του ζητούμενου, γιατί θεωρώ ότι το ζητούμενο δεν είναι κάτι ενιαίο και αδιαίρετο ούτε απόλυτο και οριστικό. Η συνείδηση είναι δημιουργία πολιτισμού˙ είναι έκφραση πνεύματος και, ως εκ τούτου, δεν έχει Ιθάκη παρά μόνο διαδρομές αλλά ούτε και διαδρομές προς κάποια Ιθάκη. Έχει μόνο διαδρομές γύρω από ό,τι αντιλαμβανόμαστε και διαισθανόμαστε και ψυχανεμιζόμαστε ως «εαυτό».
Η απόλυτα προσωπική απόπειρα διερεύνησης του ανθρώπου επί του φαινομένου της συνείδησης μπορεί να αναζητηθεί από μερικά εύκολα στην αφετηρία τους μονοπάτια, και όσο περισσότερες διασταυρώσεις καταφέρνουμε με αυτά τα μονοπάτια τόσο περισσότερο φως ρίχνουμε στο αυθεντικό είδωλό μας, το είδωλό μας που δεν θα είναι πια είδωλο. Ας δούμε μερικά τέτοια μονοπάτια. Πρώτο και καλύτερο είναι το μονοπάτι της ίδιας της ζωής μας με τη βιολογική της όψη, όπως το κατανοούμε στην πολύ μικρή παιδική ηλικία μας.
Εδώ διαπιστώνουμε ότι πρώτα γεννιέται η φαντασία μας, το αναρχικό φτερούγισμα της σκέψης μας και μετά – με τη σταδιακή ανάπτυξη του Λόγου – εκλογικεύουμε και ορθολογικοποιούμε τις περισσότερες παραστάσεις του πνεύματός μας. Με αυτό το πέρασμα – που είναι άκρως απαραίτητο όμως για να κατακτήσουμε την ανθρώπινη κατάσταση – ίσως να εγκαταλείπουμε οριστικά κάποια μονοπάτια που λειτουργούν στη συνέχεια ελλειμματικά στη βασική μας επιδίωξη.
Μπορεί όμως να χάνουμε αυτό το μονοπάτι, αλλά στη συνέχεια κερδίζουμε άλλο δρόμο μεγαλύτερης ελευθερίας, το δρόμο του στοχασμού και της φιλοσοφίας. Κάθε άνθρωπος σ’ όλη τη ζωή του ουσιαστικά «κατοικεί» σ’ αυτή τη χώρα, του στοχασμού, της έρευνας και της ανησυχίας. Και όμως καμωνόμαστε ότι είμαστε κάτοικοι της «απτής πραγματικότητας», των πολύ ορατών ζητημάτων που θέτει η καθημερινή μας ζωή και όταν αυτή η «απτή πραγματικότητα» ξεθωριάζει προς το τέλος της ζωής μας, τότε πλημμυρίζει ο άνυδρος τόπος της από τα ποτάμια της μεταφυσικής αγωνίας. Αλλά τότε έχουμε ήδη καταναλώσει τη ζωή μας, έχουμε εξαντλήσει τη δυνατότητά μας να ψάξουμε για τους ουσιαστικούς δρόμους που οδηγούν στη ψηλάφηση της συνείδησής μας δηλαδή στην ελευθερία μας.
Το τρίτο μονοπάτι έρχεται μόνο του μέσα από τις οριακές καταστάσεις της ζωής και μάλιστα από τις πολύ μεγάλες δυσκολίες. Ένα δραματικό γεγονός, για παράδειγμα η πρόωρη απώλεια ενός παιδιού, μετασχηματίζει τα μονοπάτια αναζήτησής μας. Σ’ αυτή την περίπτωση το στερέωμα της μεταφυσικής γεμίζει όχι μόνο τον κόσμο του στοχασμού και της αγωνίας αλλά και τον πιο απτό κόσμο των αισθήσεων και η ζωή μας όλη έχει αλλάξει και οι δρόμοι της είναι πλέον εντελώς διαφορετικοί. Τώρα ο άνθρωπος μέσα από τον πόνο και τη δοκιμασία βρίσκεται σε άλλους δρόμους…
Άλλο δύσκολο ξεχωριστό μονοπάτι είναι όταν υπάρχει μια είδους απόκλιση από το «συνηθισμένο» πνευματικό / ψυχικό μας στερέωμα, για παράδειγμα, μια μορφή πνευματικής αναπηρίας, μια μερική ή ολική απώλεια …συνείδησης λόγω οργανικής βλάβης, μια μορφή ψυχικής ασθένειας. Εδώ τα πράγματα είναι δύσκολα. Ο δρόμος δεν είναι δρόμος της επιλογής μας, αλλά είναι ο πιο καθοριστικός δρόμος που σου προσφέρεται.
Ωστόσο και με δεδομένο ότι πρόκειται για απόλυτα καθαρά ανθρώπινες καταστάσεις, αν δεν κατανοηθούν και αυτές οι διαδρομές δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ποτέ ότι αγγίξαμε τον πυρήνα της συνείδησής μας. Ας μην ξεχνάμε ότι στις λεγόμενες θετικές επιστήμες οι οριακές καταστάσεις προσφέρονται καλύτερα για την κατανόηση της προς μελέτη κατάστασης όσο, και το πιο σημαντικό, για την εξέλιξη της όποιας κατάστασης.
Τελευταίο – προφανώς για το άρθρο μας – μονοπάτι είναι εκείνο των ονείρων, των πολλαπλών μορφών των ονείρων. Αλλά απ’ αυτού σε άλλη ξεχωριστή προσέγγιση.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 25/11
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
