Σε όλες τις εποχές υπήρχαν γιορτές και δρώμενα τα οποία σχετίζονταν με τη μεταμφίεση, το γλέντι, το γέλιο, την ανατροπή των κοινωνικών συμβάσεων και εκφράζονταν με έθιμα που εδράζονταν κυρίως το θυμικό, ήταν όμως ταυτόχρονα βαθιά ανθρώπινα και αποκάλυπταν με λανθάνοντα τρόπο ενδόμυχες σκέψεις. Ο προβληματισμός που τίθεται είναι κατά πόσο τέτοιου είδους τελετουργίες συνδέονται με μια αποκλίνουσα από τη συνηθισμένη ψυχική και συναισθηματική διεργασία, κατά την οποία ο άνθρωπος θέλει έστω και για λίγο να απεκδυθεί τους συμβατικούς του ρόλους και να ενδυθεί, να μεταμφιεστεί σε κάτι άλλο που του υπαγορεύει το ασυνείδητο μέρος του εαυτού του. Κατά πόσο το καρναβάλι αποτελεί μια εκδήλωση επιθυμίας αλλαγής του κοινωνικού κατεστημένου, έχει ανατρεπτικό χαρακτήρα και εκφράζει την επιθυμία δραπέτευσης από την κοινωνική φυλακή;
Στην αρχαία Ελλάδα, η μήτρα τέτοιου είδους εκδηλώσεων βρισκόταν στις ξέφρενες παγανιστικές βακχικές γιορτές και στη διονυσιακή λατρεία, με συμβολισμό την αναγέννηση της φύσης και της ανθρώπινης δημιουργίας. Στην αρχαία Ρώμη, κατά τη διάρκεια αντίστοιχων εορτών, υπήρχε πλήρης κατάλυση των κοινωνικών κανόνων, οι δούλοι απελευθερώνονταν για κάποιες ώρες, ένας από αυτούς εκλεγόταν ως βασιλιάς, ο οποίος κυβερνούσε τον «παράλογο» και ανάποδο κόσμο της αποκριάς, όπου όλοι ήταν ίσοι και δεν υπήρχαν διακρίσεις, αναγνωρίσεις και διαχωρισμοί. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα, το καρναβάλι λαμβάνει ανατρεπτικό και πολιτικό χαρακτήρα και αποτελεί έναν τρόπο αμφισβήτησης της κρατικής εξουσίας και διακωμώδησης της ιεραρχίας της φεουδαρχικής καθεστηκυίας τάξης, υποδηλώνοντας την ανάγκη ανανέωσης των σκληρών κοινωνικών δομών. Κατά τους νεότερους χρόνους, καταγράφεται στην ελληνική λαογραφία από τον Νικόλαο Πολίτη το έθιμο της αποκριάτικης «απολυσιάς», κατά τη διάρκεια του οποίου δίνονταν «άφεσι και ασυδοσία των υπηρετών κατά μίαν ημέραν του έτους».
Πρόσωπο και προσωπείο είναι τα μέσα του καρναβαλιού, που ικανοποιούν την πανανθρώπινη διαχρονική ανάγκη για ξεφάντωμα, για παιχνίδισμα μεταξύ του «φαίνεσθαι» και του «είναι». Η καρναβαλική γιορτή ενώνει τους ανθρώπους που συμμετέχουν σε αυτή και οικοδομεί έναν κόσμο από την ανάποδη, κατ’ αντιστροφήν, όπου ο δούλος γίνεται βασιλιάς, ο καντηλανάφτης πάπας, οι γυναίκες γίνονται άντρες και προστάζουν, καταπιέζουν και δέρνουν τους μεταμφιεσμένους σε γυναίκες άντρες. Όλα συμβολίζουν την εκθρόνιση του παλαιού, του κατεστημένου, του συντηρητικού και την ενθρόνιση του νέου, την εσωτερική κάθαρση, που μπορεί να οδηγήσει στην αναγέννηση, τη διάθεση για αλλαγή, με την οποία αντιστρέφεται η κανονική τάξη των πραγμάτων.
Το καρναβάλι αντικαθιστά τη σοβαρότητα με την ευθυμία, τον ασκητισμό με τον ηδονισμό και την αισθησιοκρατία, χειραφετεί τους ανθρώπους, απελευθερώνει ένστικτα, που εκδηλώνονται με τη σάτιρα, την αθυροστομία, τις βωμολοχίες και το γέλιο. Το πλήθος του καρναβαλιού, είναι ένα ενιαίο σύνολο, ένα λαϊκό «όλον», όπου το άτομο νιώθει αναπόσπαστο μέρος. Η γοητεία του έγκειται στην ελευθερία που επιτρέπει να κάνεις και να πεις πράγματα που σε άλλες περιστάσεις θα θεωρούνταν άσεμνα και χυδαία. Οι άνθρωποι μπορούν να ανταλλάξουν αμοιβαία πειράγματα, να ανανεωθούν χάρη στις μεταμφιέσεις, να αποκτήσουν οικειότητα, να γίνουν αντικείμενα προς εξερεύνηση και απομυθοποίηση. Το σώμα από περιορισμένη και αμετάβλητη βιολογική ύπαρξη μεταμφιέζεται σε ενεργητικό δυναμικό υποκείμενο με ιδιαίτερο ερωτισμό και έντονη κινητικότητα : στολισμός, μάσκες, θεατρικότητα. Το μεταμφιεσμένο γκροτέσκο σώμα αντιστέκεται και έχει ενεργό ρόλο εν τω γίγνεσθαι, ξορκίζοντας τους φόβους, τις ανασφάλειες και τα ταμπού εκφράζοντας ένα καταπιεσμένο alter ego. Το τελετουργικό της μεταμφίεσης ευνοεί μια συνεχώς μεταβαλλόμενη αναδόμηση της ατομικής ταυτότητας, με τα άτομα να παρουσιάζουν μια άλλη εικόνα την οποία πολύ θα ήθελαν να έχουν, αποβάλλοντας, έστω για λίγο, κάποια στοιχεία του εαυτού τους, ανεπιθύμητα στην καθημερινή συμβατικότητα. Η καρικατούρα του εαυτού μας και ο αυτοσαρκασμός, άλλωστε μπορεί να αποτελέσει δρόμο προς την αυτογνωσία, καθώς εστιάζει σε χαρακτηριστικά που είναι αρνητικά ή κατακριτέα.
Η γελαστική κουλτούρα είναι μέρος του πολιτισμού μας και το καρναβάλι αποτελεί έκφρασή της, που ενθαρρύνει την αντιστροφή επιβεβλημένων ρόλων της κανονικότητας και αναποδογυρίζει πρόσκαιρα παρωχημένες, άκαμπτες αξίες, ανατρέποντας τα κανονιστικά πρότυπα συμπεριφοράς. « Και όταν έρχεται ο Βασιλιάς Γέλωτας» όπως τον αποκάλεσε ο Bram Stocker, στον κόμη Δράκουλα, «τους βάζει όλους να χορεύουν στο δικό του σκοπό. Όλοι και όλα μαζί χορεύουν στο σκοπό της μουσικής που σφυρίζει με εκείνο το αγέλαστο στόμα του» υποδεικνύοντας έναν τρόπο να απελευθερώσουν θετικότητα, να αναζωογονηθούν, να αναθεωρήσουν και να επανέλθουν δυναμικά με μια διαφορετική διάθεση στην πεζή επαναληπτικότητα των καθημερινών υποχρεώσεων.
Στη σύγχρονη αποπροσωποποιημένη εποχή, όπου η αλλοτρίωση στις ανθρώπινες σχέσεις επιτείνεται με την εμμονική χρήση των πλασματικών προσωπείων μας στα κοινωνικά δίκτυα, ο αυθορμητισμός φιμώνεται από την ομοιογένεια και η διαφορετικότητα αλέθεται στο μύλο της μαζοποίησης, δημιουργείται σύγχυση στο διαχωρισμό του προσώπου από το προσωπείο, του καρναβαλιού από τον «καρναβαλισμό», της μεταμφίεσης από το συνειδητό «μασκάρεμα» και του θιασώτη του καρναβαλιού από τον «μασκαρά», ο οποίος έχει σκοπό την εξαπάτηση κρυμμένος πίσω από την υποκριτική του σοβαρότητα. Μήπως έχουμε τελικά ανάγκη, όσο ποτέ άλλοτε, το γέλιο και το καρναβάλι; Άλλωστε, όπως είχε διατυπώσει ο γνωστός για τους αφορισμούς του Oscar Wilde, η ανθρωπότητα έχει πάρει τον εαυτό της πολύ στα σοβαρά. Αυτό είναι το προπατορικό αμάρτημα του κόσμου. Αν οι άνθρωποι που ζούσαν στις σπηλιές είχαν μάθει πώς να γελούνε, η ιστορία του κόσμου θα ήταν αλλιώτικη.
Σοφία Μαργαρίτη φιλόλογος – συγγραφέας εκδόσεων Ζήτη
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 25/11
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
