Τι ζητούν τέλος πάντων οι γυμνασιόπαιδες; Απεργία μαθητών στον Μεσοπόλεμο

του Γιώργου Πιτσιτάκη (Δάσκαλος – Ιστορικός Ερευνητής)

Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Σελιδοδείκτης, τεύχος 4, Άνοιξη 2018.

Όταν πριν από μια δεκαετία, ψάχνοντας μαρτυρίες για τη συγγραφή ενός βιβλίου (συλλογικού τόμου) τοπικής ιστορίας για τη συνοικία μας στα δυτικά της Παλιάς Πόλης των Χανίων¹, άκουσα από τον αείμνηστο Νίκο Μαρκάκη, αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης, για απεργία μαθητών προπολεμικά, ξαφνιάστηκα. Δεν πίστευα στ’ αυτιά μου. Η διήγησή του απολαυστική:

«Το 1936 ήμουν μαθητής της Στ΄ τάξης του 5ου Δημοτικού Σχολείου Χανίων. Πριν όμως από την 4η Αυ-γούστου, κατά την άνοιξη, έγιναν μια σειρά από κινητοποιήσεις και απεργίες από εργάτες και μαθητές του Γυμνασίου που απεργήσανε και κλείσανε τα σχολεία. Μας μπήκε και μας στο κεφάλι να κάνουμε απεργία. Μια μέρα, θυμάμαι, λείπαν οι δάσκαλοι, πήραμε τη σημαία του σχολείου, μπήκαμε από πίσω καμιά εικοσιπενταριά με τριάντα κοπέλια και ξεκινήσαμε από το Τζαμί² για τα Χανιά, να κάνουμε απεργία. Κι όντενε εφτάξαμε λίγο πιο πέρα απ’ τα Πευκάκια (πάρκο), προς τη Ντάμπια (Ενετικά τείχη), έξω από το σπίτι του διευθυντή μας του Φιωτάκη, εκείνη τη στιγμή ανοίγει η πόρτα και νάτος μπροστά μας. Εμείς κόκαλο. «Που πηγαίνετε;», μας ρωτά. «Απεργία κάνουμε», του απαντάμε. Βάζει τις φωνές εξαγριωμένος, εμείς πετάμε τη σημαία και το βάζουμε στα πόδια…»³ .

Αφορμή για την παραπάνω μικρή ιστορία οι κατά καιρούς αγωνιστικές διεκδικήσεις και κινητοποιήσεις των μαθητών για την επίλυση των πολλών και μεγάλων προβλημάτων της εκπαίδευσης και της παιδείας, που χρονίζουν και διογκώνονται για δεκαετίες.

Στη μεταπολεμική Ελλάδα οι πρώτες μαθητικές κινητοποιήσεις έγιναν στις αρχές της δεκαετίας του 1960 με ενδιάμεσους σημαντικούς σταθμούς τη συμμετοχή των μαθητών στο Πολυτεχνείο το 1973, τον θάνατο του μαθητή Σιδέρη Ισιδωρόπουλου (1976), τη δολοφονία του μαθητή Μιχ. Καλτεζά (1985), τις καταλήψεις των μαθητών το ’90 – ’91 και τη δολοφονία του καθηγητή Νίκου Τεμπονέρα, τη «μεταρρύθμιση» Αρσένη το ’98 – ’99 με το ευρηματικό μαθητικό σύνθημα «Κάτσε καλά Γεράσιμε» και το 2008 τη δολοφονία του μαθητή Αλέξη Γρηγορόπουλoυ. Ψυχή όλων αυτών των εξεγέρσεων ήταν οι μαθητές⁴.

ΟΙ ΜΑΘΗΤΙΚΕΣ ΑΠΕΡΓΙΕΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ

Οι ρίζες όμως των πρώτων μαζικών μαθητικών αγώνων βρίσκονται στα χρόνια του Μεσοπολέμου με κορύφωση τις παραμονές της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου του Μεταξά. Πιο πριν υπήρξαν μεμονωμένα περιστατικά, όπως οι δύο μαθητικές απεργίες στην Αμαλιάδα Ηλείας στα τέλη της δεκαετίας του 1920, που στην οργάνωσή τους πρωτοστάτησε ο Νίκος Μπελογιάννης ως μαθητής Γυμνασίου, οργανωμένος στην Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ)⁵.

Τον Μάρτη του 1936, όταν ήδη η χώρα ζει στον πυρετό των εργατικών απεργιών (τροχιοδρομικών, αρτεργατών κ.ά.) και των φοιτητικών κινητοποιήσεων, ξεσπούν οι πρώτες μαθητικές απεργίες στα Γυμνάσια της Αθήνας. Η πρώτη σπίθα θα ανάψει τη Δευτέρα 9 Μαρτίου από μαθητές του 1ου Γυμνασίου της Πλάκας και θα γίνει αμέσως φλόγα που θ’ απλωθεί αστραπιαία σ’ όλη την Αθήνα και τον Πειραιά και πολύ γρήγορα σε όλη τη χώρα.

Ομάδα απεργών μαθητών του Πειραιά. (πηγή: Έλληνικό Μέλλον, 13 Μαρτίου 1936)

Τις αντιδράσεις των μαθητών πυροδότησε ο αναγκαστικός νόμος του υπουργού Παιδείας Γεωργίου Λογοθέτη, με τον οποίο τροποποιούνταν επί το αυστηρότερο οι ισχύουσες διατάξεις που αφορούσαν τις εξεταστικές περιόδους, τη βαθμολογία και τις απουσίες και οριζόταν πλέον ότι: «1) Με 120 αδικαιολογήτους απουσίας ο μαθητής παραπέμπεται εις επανεξέτασιν διά τον Σεπτέμβριον, με 250 δε απορρίπτεται και 2) Όταν ο μαθητής δεν συγκεντρώση την βάσιν 5 εις δύο ή τρία δευτερεύοντα μαθήματα κρίνεται επανεξεταστέος» κ.ά. Εναντίον αυτών των αυστηρών διατάξεων αντέδρασαν οι μαθητές, ζητώντας την κατάργησή τους και δηλώνοντας ότι δεν πρέπει να θεωρηθεί ως απεργία αλλά ως αποχή από τα μαθήματά τους σε ένδειξη διαμαρτυρίας.

Η κινητοποίηση, που συντάραξε συθέμελα τη συντηρητική κοινωνία της εποχής, κράτησε περίπου μια εβδομάδα. Ο αθηναϊκός τύπος ξαφνιάστηκε από το πρωτόγνωρο για την εποχή γεγονός και το α-ντιμετώπισε ποικιλόμορφα, ανάλογα με τον προσανατολισμό της κάθε εφημερίδας. Άλλες το πρόβαλαν ικανοποιητικά κι από άλλες καλύφθηκε με υποβαθμισμένο τρόπο, ακόμη και με μονόστηλα. Μόνο ο «Ριζοσπάστης» είχε όλες τις μέρες εκτεταμένο και αξιόπιστο ρεπορτάζ.

Ορισμένες από τις πιο συντηρητικές εφημερίδες της εποχής διακωμωδούσαν ή και διέσυραν τους μαθητές είτε με χρονογραφήματα είτε με άρθρα των δημοσιογράφων-σχολιαστών τους και προσπαθούσαν να επιστρατεύσουν το καυστικό χιούμορ και την ειρωνική διάθεση, μην έχοντας άλλο τρόπο αντιμετώπισης των νεαρών παιδιών που φάνταζαν μικροί δαίμονες. Στο στόχαστρο της δημοσιογραφικής πέννας δεν μπήκαν μόνο οι μαθητές, μα και οι καθηγητές και οι γονείς τους (διότι δεν ήταν αρκούντως αυστηροί), το «Κράτος», ως υπεύθυνο για την «κατάντια» στην οποία είχε περιέλ-θει η κοινωνία(!), και κυρίως ο νέος εχθρός του έθνους(!) ο κομμουνισμός. Με μια γρήγορη, πρόχειρη, επιφανειακή προσέγγιση των πραγμάτων, χωρίς εμβάθυνση επί της ουσίας, οι δημοσιογράφοι και οι συνεργάτες αυτών των εντύπων επιχειρούσαν να αναλύσουν τα γεγονότα με τη δική τους βιωματική γνώση ως πρώην μαθητές, δίχως να γνωρίζουν τις νέες επιστήμες (κοινωνιολογία) και τις αναλύσεις τους και χωρίς να έχουν υπ’ όψη τους τα νέα δεδομένα που έφεραν στην παιδαγωγική επιστήμη οι ιδέες του Σχολείου Εργασίας που πολλοί πρωτοπόροι εκπαιδευτικοί εφάρμοζαν στα σχολειά τους.

Απεργοί μαθητές (πηγή Ελληνικό Μέλλον 11 Μαρτίου 1936)

Μικρά χαρακτηριστικά παραδείγματα: στο υποτιμητικό για τους μαθητές ρεπορτάζ της, η ε-φημερίδα «Ελληνικό Μέλλον», σημειώνει: «[…] Και βέβαια μια μαθητική απεργία προστιθεμένη στο σάλο των άλλων σοβαρών απεργιών, δεν μπορούσε παρά να φαιδρύνη την κατάστασι και να προκαλέση το μυκτηριστικό γέλιο και αυτών ακόμη των αστυφυλάκων. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο οι θερμόαιμοι αυτοί απεργοί με τα κοντά πανταλονάκια δεν ετιμωρήθησαν από τα όργανα της τάξεως παρά μόνον με μερικά χαστουκάκια. Επιεικώς. Αλλά τι ζητούν τέλος πάντων οι γυμνασιόπαιδες και οι αρσακειάδες; Και τι δεν ζητούν να λέτε. Εν πρώτοις οι μαθηταί των γυμνασίων Νέας Σμύρνης και Καλλιθέας, των οποίων επιτρο-πή ανήλθε μέχρι των γραφείων μας, ζητούν όπως απαγορευθή δι’ αναγκαστικού νόμου εις τον γυμνα-σιάρχην των, να τους κόβη τα μαλλιά!

– Και γι’ αυτό απεργήσατε; τους ερώτησε ο συντάκτης μας που τους εδέχθη.

– Όχι απάντησε ο μεγαλείτερος της επιτροπής, ένας πιτσιρίκος με κοντό παντελονάκι που το στόμα του μύριζε γαλατάκι. Έχουμε κι άλλα αιτήματα. Δεν θέλουμε να κάνουμε λατινικά. […]»⁶.

Με τα τζάμια και τους τζαμάδες ασχολείται η εφημερίδα «Πρωία» με το σκωπτικό της σχόλιο «Μαθηταί και υελοπωλεία», υπογραμμίζοντας: «Έχομεν την υπόνοιαν ότι την απεργίαν των φοιτητών, των μαθητών των Γυμνασίων, των εμπορικών σχολών, των Πολυτεχνείων, των δημοτικών σχολείων, την υπεκίνησαν οι υελοπώλαι: οι νεαροί και ανήλικοι απεργοί θραύουν ευσυνειδήτως και συστηματικώς υελοπίνακας – υελοπίνακας σχολικών κτιρίων, εργαστηρίων, ιδιωτικών κατοικιών. Τα υελοπωλεία πανηγυρίζουν δικαίως διά το μένος της χρυσής νεότητος, το τόσον προσοδοφόρον δι’ αυτά. […] Αν η κυβέρνησις θέλη να σταματήση η απεργία, ας κατευθύνη τα μέτρα της προς τα υελοπωλεία»⁷.

Στην εφημερίδα «Πατρίς» ο ΦΛΙΚ (ψευδώνυμο) σχολιάζει το θέμα επιτιθέμενος κατά των καθηγητών με τα παρακάτω: «Η απεργία των Γυμνασίων Αθηνών δεν είνε συμπτωματική αλλ’ αποτέλεσμα του όλου κρατικού ξεχαρβαλώματος εις το οποίον διατελεί το Κράτος. Ουδεμία υπάρχει εις το Κράτος πειθαρχία και παράδοξον θα ήτο αν οι μαθηταί των Γυμνασίων εφαίνοντο πειθαρχικοί προς τον γυ-μνασιάρχην και τους καθηγητάς των. Οι τελευταίοι είνε υπαίτιοι της τοιαύτης των μαθητών απειθαρχίας διότι εκτός της καθαρώς σχολαστικής διδασκαλίας ουδέποτε εδίδαξαν εις αυτούς την πειθαρχίαν προς το Κράτος, τους νόμους, την κοινωνίαν, τους γονείς και τους διδασκάλους. Όταν υπάρχουν εις τα σχολεία κομμμουνισταί μαθηταί τούτο και μόνον δεικνύει το αμέθοδον και αντιπαιδαγωγικόν των διδασκάλων των και οι τελευταίοι πρέπει να τιμωρούνται. Το αυτό όταν γίνεται απεργία Γυμνασίων οι γυμνασιάρχαι και οι καθηγηταί πρέπει να τιμωρηθούν, διότι δεν έχουν το απαιτούμενον κύρος να επιβληθούν εις τους μαθητάς οι οποίοι αποτελούν αυτό το μέλλον του Κράτους και της Κοινωνίας. […]»⁸.

Με λεπτό χιούμορ και φιλοπαίγμονα διάθεση αντιμετωπίζει το ζήτημα στο χρονογράφημά του στην εφημερίδα «Έθνος»⁹ ο Τίμος Μωραϊτίνης, όπου μεταξύ άλλων τονίζει:

«- Δεν εκήρυξες ακόμη την απεργίαν σου;

– Όχι. Γιατί να την κηρύξω;

– Μα δεν έχεις αιτήματα να υποβάλης;

– Σε ποιον;

– Στην γυναίκα σου, στην πεθερά σου, σε κάποιον τέλος πάντων. Πρέπει να απεργήσης. […] Χθες απήργη-σαν και οι μαθηταί των Γυμνασίων, λέγεται δε ότι θα κατέλθουν εις τον απεργιακόν αγώνα και οι μαθηταί των Δημοτικών Σχολείων. Τα αιτήματα τα οποία πρόκειται να υποβάλουν εις το υπουργείον της Παιδείας, είνε τα εξής: 1ον) Κατάργησις της ορθογραφίας και πολλών κανόνων της Γραμματικής. Ο άνθρωπος να γράφεται με ο και με δύο ρ. 2ον) Το μηδέν να θεωρήται βαθμός, αφού εκ του Μηδενός επλάσθη και ο κόσμος. 3ος) Κατά τας μεγάλας χριστιανικάς εορτάς τα σχολεία να μένουν κλειστά. Μεγάλαι δε χριστιανικαί εορταί να θεωρούνται, η Δευτέρα, η Τρίτη, η Τετάρτη, η Πέμπτη, η Παρασκευή και το Σάββατον. 4ον) Μαθητής ξυλοκοπών διδάσκαλον να προάγεται εις την αμέσως ανωτέραν τάξιν, ο δε διδάσκαλος να απο-βάλλεται. Τα αιτήματα των οι μαθηταί των κατωτέρων τάξεων συνώδευαν με την εξής αναφοράν:

«Κίρηε υπουργαί,

Αναγκαζωμεθα να κατέλθομαιν εις απεργείαν και σας παρακαλλούμεν όπως μερριμνόντες διά την υπό-θεσήν μας υμείς θα σας ίμεθα εβγνόμονες».

Άγνωστον τι θα πράξη το υπουργείον. Θα υποχωρήση ή δεν θα υποχωρήση εις το ολονέν ογκούμενον κύμα της μαθητικής απεργίας; Αλλά μήπως είνε μόνον η μαθητική; Είπαμε ότι όλος ο κόσμος έγινε απεργός. Μόνος απεργοσπάστης προς το παρόν φαίνεται ο Έρως. […]».

«Τον δάκτυλον εις τον τύπον των ήλων» στο θέμα της μαθητικής απεργίας έβαλε το εκπαιδευτικό περιοδικό «Σχολική Εφημερίς» που εξέδιδαν (1935-1936) οι σπουδαίοι παιδαγωγοί Μιχάλης Παπαμαύρος και Κώστας Σωτηρίουκαι έκλεισε η δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Ο Δ. Νέστορας (δάσκαλος) στο κύριο άρθρο¹⁰, με μεθοδικότητα, επιστημοσύνη, σοβαρή επιχειρηματολογία, χτυπά στην καρδιά του προβλήματος και γράφει:

«Όλα λοιπόν επρόκειτο να τα ζήσουμε στην πολυτάραχη εποχή μας. Μεγάλους πολέμους, μεγάλες εφευρέσεις, ραδιόφωνα, τηλεόραση και… απεργίες μαθητών. Την εβδομάδα που μας πέρασε κατά χιλιάδες τα παιδιά των Γυμνασίων στην Αθήνα, στον Πειραιά, στην Πάτρα και σε άλλες πόλεις παράτησαν τα μαθητικά θρανία, κατέβηκαν στους δρόμους, λιθοβόλησαν τα σχολικά χτίρια και διατύπωσαν αιτήματα, ό-πως οι αρτεργάτες, οι τροχιοδρομικοί ή οι κεραμοποιοί. Πολλοί συνάδελφοι τρίβουν τα μάτια τους και δεν μπορούν να συνέλθουν από την κατάπληξή τους. Οι περισσότεροι γονείς δεν ξέρουν τι να σκεφτούν και με ποιον να τα βάλουν, με τα παιδιά τους, με τους δασκάλους ή με το κράτος; Το κράτος, όπως πάντα διαλέγει τον ευκολότερο τρόπο για ν’ αντιμετωπίσει το ζήτημα.

“Αποβολή των απεργούντων μαθητών από πάντων των Γυμνασίων του Κράτους”. Και αν αυτό δεν φτάνει στέλνει την αστυνομία να κυνηγήσει τα παιδιά και να τα φέρει σε θεογνωσία με το βούρδουλα. Το “Εκπαιδευτικό Συμβούλιο”, ανίκανο όπως πάντα, φυσικά κοιμάται μακαρίως επάνω στις παχυλότατες μισθοδοτικές του καταστάσεις. […] Και όμως το φαινόμενο αυτό των μαθητικών απεργιών πρέπει να μας απασχολήσει πολύ, πάρα πολύ, όλους τους εκπαιδευτικούς, όλους τους δασκάλους.

Ποια αίτια έσπρωξαν τους νέους στην απεργία; Εδώ θ’ ακούσετε πολλές εξηγήσεις.

• “Παρασύρθηκαν από την απεργία των φοιτητών και σπουδαστών. Ήθελαν κι αυτοί να μιμηθούν τα μεγαλύτερα παιδιά, να περάσουν κι αυτοί για σπουδαίοι”.

• “Το ένστικτο της αταξίας και της ανωμαλίας σπρώχνει τα παιδιά, τώρα που βρήκαν ευκαιρία να κάνουνε κι αυτά λίγο ντόρο, να λιθοβολήσουνε τους αστυνομικούς, να σπάσουνε τζάμια. Τα παιδιά διψάνε για περιπέτειες”.

• “Το κάνουν από αμέλεια. Την απεργία την υποκινούν οι τεμπέληδες. Θέλουν να προβιβάζονται χωρίς να μελετούν καθόλου και χωρίς καν να πηγαίνουν στο σχολείο”.

• “Το πνεύμα της ανταρσίας τους παρασύρει. Δάχτυλος κομμουνιστικός. Προπαγάνδα εκ Μόσχας. Πρέπει να χτυπηθούν οι άθλιοι προδότες τα μίσθαρνα όργανα των εχθρών της πατρίδος, της ηθικής, της οικογένειας, της θρησκείας”.

Καθώς βλέπετε κανείς δεν αναζητάει την πραγματική αιτία, όλοι ρίχνουν το λάθος στα παιδιά. Τα παιδιά είναι επιπόλαια, άταχτα, αμελή, οκνηρά, επιρρεπή σε αταξίες και ανωμαλίες, αναρχικά ή διεφθαρμένα υπό των κομμουνιστών. Από το μέρος της Παιδείας όλα είναι ρόδινα(!) όλα θαυμάσια(!). Τα παιδιά πρέπει να χτυπηθούν και πιο πολύ εκείνοι που τα υποκινούν.

Αυτός είναι ο προχειρότερος και ο χειρότερος τρόπος για ν’ αντικρύσει κανείς το σπουδαίο αυτό ζήτημα. Εμείς όμως έχουμε υποχρέωση να σκεφτούμε κάπως νηφαλιώτερα, σοβαρότερα και πιο στοχαστικά.

Πρώτα – πρώτα, και αν παραδεχτούμε πως τα παιδιά ενεργούν από επιπολαιότητα ή φυγοπονία ή από πνεύμα αναρχίας, πάλι η ευθύνη δεν παύει [παρά] να βαρύνει εμάς, το κράτος, την κοινωνία και όχι τα παιδιά. Αν όλος ο εκπαιδευτικός μηχανισμός της κοινωνίας, οικογένεια, σχολείο, τύπος, άμβωνας, δεν κατορθώνει να εμπνέει πνεύμα σοβαρότητος, φιλεργίας, ζήλο για αληθινή μόρφωση και ηθικές ροπές στους νέους των γυμνασίων και των ανωτέρων Σχολών, τότε πρέπει να δεχτούμε, πως τα Ελληνόπουλα είναι βιολογικά εκφυλισμένα και ανεπίδεχτα από μόρφωση ηθική και πνευματική και ν’ απελπιστούμε για τη φυλή μας, ή πρέπει να δεχτούμε πως φταίει το μορφωτικό μας σύστημα. Κι αυτό είναι η πραγματική αιτία του κακού. Η απεργία των μαθητών είναι μια βίαιη και απότομη άρνηση να δεχτούν την πνευματική τροφή που τους προσφέρουνε. Ισοδυναμεί με μια άρνηση συσσιτίου. […]

Μια κοινωνία, ένα κράτος, που ξοδεύει δισεκατομμύρια κάθε χρόνο και πολλά απ’ αυτά τα σπαταλάει σε σκοπούς αντικοινωνικούς ή στην ικανοποίηση κομματικών και ρουσφετολογικών απαιτήσεων και συσσωρεύει μέσα σε άθλιες τρώγλες 100 και 150 παιδιά γύρω από ένα δάσκαλο απάνω σε θρανία αντιυγιεινά ή χωρίς καν θρανία, απάνω στο πάτωμα, μέσα σε αέρα μολυσμένο, σε χώρους ακάθαρτους.

Ένα κράτος και μια κοινωνία που δεν κατόρθωσε ακόμη να καθορίσει με ποια γλώσσα θα μορφώνονται τα παιδιά και ο κάθε κατεργάρης κάνει πειράματα στου κασίδη – δηλαδή των παιδιών – το κεφάλι.

Ένα κράτος και μια κοινωνία που δεν κατόρθωσε να δώσει ακόμη στα σχολεία του μια οργάνωση και ένα πρόγραμμα και μέσα διδασκαλίας που να εξυπηρετούν τις ανάγκες της ζωής, παρά φορτώνει τα παιδιά με άχρηστες γνώσεις και γεμίζει τους δρόμους με πνευματικούς προλετάριους ανίκανους να κερδίσουνε το ψωμί τους.

Ένα κράτος και μια κοινωνία που οργιάζει απάνω στους δασκάλους, τους αφήνει να λιμοχτονούν, τους μεταβάλλει σε ζητιάνους, τους παύει, τους μεταθέτει αδικαιολόγητα, τους κατατυραννεί, τους εξαθλιώνει και έχει έπειτα την αξίωση αυτοί οι δάσκαλοι να φρονηματίζουνε τα παιδιά και να τα εξυψώνουν ως τη σφαίρα της αυτοθυσίας γι’ αυτό το κράτος, γι’ αυτή την κοινωνία.

Ένα κράτος και μια κοινωνία που διατηρεί ένα εκπαιδευτικό σύστημα με βάση τη σωματική και ψυχική στρέβλωση, την κατατυράννηση των παιδιών, την αποβλάκωσή τους, τη μεταβολή τους σε παπα-γάλους, βέβαια και θ’ αντικρύσει κάποτε τη στιγμή, όπου τα παιδιά από το απλό ένστιχτο της αυτοσυντηρησίας θ’ αρνηθούνε πια να δένονται στην κλίνη του Προκρούστη, που ονομάζεται ελληνική εκπαίδευση.

Και αυτή η στιγμή έφτασε. Αυτή τη στιγμή ζούμε σήμερα. Αντίς λοιπόν να ρίχνουμε τα βάρη στα παιδιά και στους «πράκτορας της Μόσχας» καλύτερα θα είναι και για το κράτος και για την κοινωνία και για μας τους δασκάλους να στρέψουμε την προσοχή σ’ αυτό το άθλιο εκπαιδευτικό σύστημα, που ως σήμερα δεν κατορθώσαμε ούτε να το προσαρμόσουμε ούτε στις σωματικές, ούτε στις ψυχικές, ούτε στις βιωτικές ανάγκες των παιδιών μας και να προσπαθήσουμε ειλικρινά και τίμια και με ακλόνητη αποφασι-στικότητα να διορθώσουμε όλα τα τρωτά του. Αν δεν το κάνουμε αυτό […] κάποτε το ξέσπασμα θα είναι πολύ τρομερότερο από σήμερα, που το παίρνουμε στ’ αστεία. Τα παιδιά αυτά θα μας σπάσουν κάποτε τα κεφάλια όλων μας. Και θα τ’ αξίζουμε».

Δ. ΝΕΣΤΟΡΑΣ

Γελοιογραφία (πηγή: εφημ. Πρωία, 15 Μαρτίου 1936)

Η ΑΡΧΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΣΕ ΑΘΗΝΑ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΙΑ

Το ξεκίνημα των γεγονότων μας παρουσιάζει η εφημερίδα «Ακρόπολις»: «[…] Δεν μας έφταναν οι αρτεργάτες που χάρις στην απεργία των κοντεύουν να ξεμάθουν οι νεοέλληνες να ματσουλίζουν κουλούρια. […] Από χθες έχομε και απεργία γυμνασιοπαίδων! Το σύνθημα έδωσε το 1ο Γυμνάσιο. Το επιβλητικό κτίριο της οδού Σχολείου, σ’ ένα στενοσόκακο της Πλάκας, κοντά στην οδό Ανδριανού, ήτο χθες από το πρωί έρημο μαθητών. Από τους 500, είνε ζήτημα αν προσήλθαν 50 και ο γυμνασιάρχης κ. Καμαρινός μαζί με άλλους καθηγητάς του Γυμνασίου που δεν πίστευαν τις σχετικές πληροφορίες, τα είχαν χάσει κυριολεκτικώς. […] Οι απεργοί του Α΄ Γυμνασίου, συνεκεντρώθησαν το απόγευμα στις στήλες του Ολυμπίου Διός. […]»¹¹.

Ο Ριζοσπάστης στο εκτενές του ρεπορτάζ, γράφει: «Ο δίκαιος αγώνας των φοιτητών της Αθήνας ξεσήκωσε σ’ όλη τη χώρα ένα μαζικό απεργιακό κίνημα αλληλεγγύης της σπουδάζουσας νεολαίας […] κι οι μαθητές των Γυμνασίων κατεβαίνουν στον αγώνα. Πρώτοι οι μαθητές του 1ου Γυμνασίου έδωσαν το σύνθημα της απεργίας αλληλεγγύης του μαθητικού κόσμου, στους ηρωικούς απεργούς φοιτητές. Από χτες όλοι κατέβηκαν στην απεργία. Δεν υπάρχει κανένας απεργοσπάστης. Οι απεργοί ζητάν: α) Δωρεάν εκπαίδευση των απόρων, β) Όλες τις εξεταστικές περιόδους για την 6η τάξη, γ) Προαιρετικά λατινικά, δ) Πλήρη Ιατρική περίθαλψη, ε) Δικαίωμα συνεταιρίζεσθαι (μαθητικές κοινότητες), στ) Ίδρυση μαθητικών βιβλιοθηκών κ.λ.π., ζ) Καθιέρωση του βαθμού 5 ως βάση.

Οι απεργοί πήγαν ομαδικά στο 4^ο Γυμνάσιο και κάλεσαν τους συναδέλφους τους να τους ενισχύσουν, κατεβαίνοντας στον κοινόν αγώνα. Στο μεταξύ ο γυμνασιάρχης κάλεσε την αστυνομία. Έγινε σύγκρουση. Οι αστυφύλακες διέλυσαν με τα κλομπς τους απεργούς. Οι μαθητές του 4ου βγήκαν τότες όλοι απ’ το Γυμνάσιο ζητωκραυγάζοντας υπέρ της απεργίας. Κανένας μαθητής δεν πήγε στο μάθημα. […[ Στην απεργία κατέβηκαν κι οι μαθητές των 3ου, 5ου και 9ου Γυμνασίων. Σήμερα κατεβαίνουν στην απεργία και τα υπόλοιπα Γυμνάσια, η Βαρβάκειος Σχολή και το Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου. Επίσης ετοιμάζεται η κάθοδος σε απεργία των σχολείων της Νέας Σμύρνης […]»¹².

Την επόμενη μέρα η εφημερίδα συνεχίζει¹³: «Η απεργία μαθητών επεχτείνεται σε όλα τα Γυμνάσια. […] Το κίνημα φουντώνει και παίρνει πανελλαδικό χαρακτήρα […]». Η εφημερίδα αναφέρει τα σχολεία που απέργησαν την προηγούμενη μέρα, στο σύνολό τους σχεδόν της περιοχής των Αθηνών και του Πειραιά. Και συνεχίζει: «[…] Οι απεργοί του Πρακτικού Λυκείου (150) πήγαν ομαδικά στο 2ο Γυμνάσιο Θηλέων και κάλεσαν τις μαθήτριες στον αγώνα. Οι καθηγητές κλείδωσαν τις πόρτες μα οι μαθήτριες φώναζαν από μέσα: “Απεργία”, “Ζήτω η απεργία”. Στην Καλλιθέα έγινε συγκέντρωση 200 απεργών στην Αγία Βαρβάρα. Από κει πήγαν στην ιδιωτική σχολή Ζερβού. Τους διέλυσε η αστυνομία. Ένας αστυφύλακας πυροβόλησε. Οι μαθητές αντεπετέθησαν με πέτρες. Πιάστηκαν 5 απ’ αυτούς. Ο ένας δικάστηκε 5 μέρες κράτηση που τις εξαγόρασε.

«Αστυφύλαξ οδηγεί εις το τμήμα δύο συλληφθέντας απεργούς… μαθητάς!». (πηγή Ακρόπολις 13 Μαρτίου 1936)

Οι απεργοί μαθητές του Παλαιού Φαλήρου πήγαν να ενισχύσουν τους απεργούς της Νέας Σμύρνης. Ένας αστυφύλακας που θέλησε ν’ αντισταθεί και να διαλύσει τους απεργούς, δάρθηκε. Πάνω από 400 απεργοί του 4^ου Γυμνασίου Πειραιά διαδηλώνοντας πήγαν στο Ε΄ Γυμνάσιο και κάλεσαν τους συναδέλφους τους στην απεργία. Επιτέθηκε η αστυνομία πυροβολώντας και χτύπησε πολλούς απεργούς. […] Ένας καθηγητής που θέλησε να εμποδίσει τους μαθητές να ενωθούν με τους απεργούς, ξυλοκοπήθηκε. Έφτασε η αστυνομία και τους διέλυσε με τα κλομπς. Πιάστηκαν 2 μαθητές. Οι γυναίκες φώναζαν “δολοφόνοι, δε θα πάρετε τα παιδιά μας”. Έναν μαθητή 12 χρονών οι αστυφύλακες τον χτυπούσαν καταγής. Επίσης χτυπήθηκε μια μαθήτρια στο στομάχι. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι απεργοί αντεπετέθησαν λιθοβολούντες τους αστυφύλακες. Στα υπόλοιπα 3 γυμνάσια του Πειραιά έγιναν συγκεντρώσεις και αποφασίστηκε από σήμερα να κατέβουν σε απεργία.

Μεγάλη κίνηση γίνεται επίσης να κατέβουν σε απεργία και οι 3 μηχανουργικές νυχτερινές σχολές Πειραιά: “Αρχιμήδης”, “Προμηθεύς” και “Πειραϊκή”. Στη σχολή “Αρχιμήδη” έγινε συγκέντρωση χτες το βράδυ κι αποφασίστηκε η κάθοδος σε απεργία. […] Ο διευθυντής της σχολής ανεγνώρισε ως δίκαια τα αιτήματα, αλλά τους συνέστησε να μην απεργήσουν και τους κλείδωσε την πόρτα για να μην φύγουν.

«Απεργοί των Γυμνασίων της Πρωτευούσης… πανηγυρίζοντες διά την αποχώρησίν των εκ των μαθημάτων!» (πηγή: Έλεύθερος Άνθρωπος, 11 Μαρτίου 1936)

Συγκεντρώσεις Απεργών

Έγινε συγκέντρωση 150 απεργών μαθητών του Βαρβακείου, στο Θησείο. Μίλησε ένας απεργός και τους κάλεσε να συνεχίσουν την απεργία ως τη νίκη. Επίσης στις 4 το απόγευμα έγινε συγκέντρωση των απεργών του 3ου Γυμνασίου και του Πρακτικού Λυκείου. Μέσα σε μεγάλο ενθουσιασμό αποφασίστηκε η συνέχιση του αγώνα. Επίσης συγκέντρωση 200 απεργών του 2ου Γυμνασίου που αποφάσισε να συνεχιστεί η απεργία. Χτες πυκνές ομάδες απεργών πήγαν στο 8ο Γυμνάσιο και κάλεσαν τους συναδέλφους τους στην απεργία. Η αστυνομία τους διέλυσε βάρβαρα. Πιάστηκαν 2 απεργοί. Πάνω από 100 απεργοί του Ε΄ Γυμνασίου συγκεντρώθηκαν στο λόφο του Στρέφη. Η αστυνομία τους διέλυσε και έπιασε 9. Την ίδια στιγμή όλο το Γυμνάσιο και μερικοί απεργοί του 4ου Γυμνασίου, συγκεντρώθηκαν έξω απ’ το τμήμα και απαίτησαν ν’ αφεθούν ελεύθεροι οι μαθητές, πράγμα που έγινε. Απ’ τους μαθητές δάρθηκε άγρια ο φασίστας Γυμνασιάρχης.

Έγινε κοινή συγκέντρωση των απεργών μαθητών και μαθητριών των 2ου, 4ου και 5ου Γυμνασίων, στην οποίαν πήραν μέρος πάνω από 800 απεργοί. Βγήκε κοινή απεργιακή επιτροπή. Στο Στ΄ Γυμνάσιο συγκεντρώθηκαν πάνω από 300 απεργοί μαθητές. Η αστυνομία τους διέλυσε με τη βία. Η απεργία συνεχίζεται […]».

Με τη δική της ματιά και τον δικό της τρόπο ξεδιπλώνει τα γεγονότα της μαθητικής απερ-γίας η εφημερίδα «Ελεύθερος Άνθρωπος». Στο σχετικό ρεπορτάζ¹⁴ της γράφει: «Η κίνησις ωρισμένων μαθητών των διαφόρων Γυμνασίων τόσον των Αθηνών όσον και του Πειραιώς: την πρωίαν απεργοί μαθηταί των Α΄, Β΄, και Δ΄ Γυμνασίων χωρισθέντες εις ομάδας περιήρχοντο τα διάφορα Γυμνάσια της Πόλεως και προέτρεπον τους μαθητάς, όπως μη προσέλθουν εις τα μαθήματά των. Μία εκ των εν λόγω ομάδων διελθούσα του Ε΄ Γυμνασίου Αθηνών ημπόδιζε τους μαθητάς να εισέλθουν εις το σχολείον. Επειδή όμως δεν ηθέλησαν ούτοι να τους ακολουθήσουν οι απεργοί ήρχισαν λιθοβολούντες τα παράθυρα του Γυμνασίου θραύσαντες αρκετούς υελοπίνακας. Ο Γυμνασιάρχης κ. Γ. Μπομπός ειδοποίησε το πλησίον Αστυνομικόν Τμήμα, το οποίον απέστειλε μερικούς αστυφύλακας, οίτινες διά ραπισμάτων διέλυσαν τους απεργούς μαθητάς.

Παρόμοιαι σκηναί εδημιουργήθησαν και εις τα περισσότερα Γυμνάσια άνευ σοβαρού τινός επεισοδίου. Δέον όμως να σημειωθή ότι οι αστυφύλακες εχρησιμοποίησαν αρκετάς φοράς και τους ζωστήρας των. Το απόγευμα επίσης οι απεργοί μαθηταί του Β΄ Γυμνασίου μετέβησαν εις τα Γυμνάσια και προέβησαν εις θορυβώδεις αποδοκιμασίας κατά των μη απεργησάντων συμμαθητών των και των καθηγητών. Επίσης εις το Γυμνάσοιν της Νέας Σμύρνης και εις αρκετά του Πειραιώς εδημιουργήθησαν παρόμοια επεισόδια. Δέον να σημειωθή όμως ότι εις ουδέν Γυμνάσιον παρουσιάσθη γενική αποχή των μαθητών[…]

Πολλοί μαθηταί επιθυμούντες να παρακολουθήσουν τα μαθήματά των, ηναγκάσθησαν να προσέλθουν εις τα σχολεία μετά των κηδεμόνων των. Οι μαθηταί του Δ΄ Γυμνασίου εξέδωσαν το κάτωθι ανακοινωθέν: “Καταδιωκόμενοι από τα αστυνομικά όργανα, διότι ζητούμεν από το δίκαιόν μας, ηναγκάσθημεν να καταφύγωμεν εις τα βουνά…” [ενν. τον Λόφο του Στρέφη και τα Τουρκοβούνια). Επίσης οι μαθηταί του Δ΄ Γυμνασίου Πειραιώς, απεργήσαντες, μετέβησαν εν σώματι εις την Νέαν Κοκκινιάν προς τον σκοπόν να παρασύρουν εις απεργίαν και τους μαθητάς του εκεί Γυμνασίου. Οι καθηγηταί αντελήφθησαν τας προθέσεις τούτων και διέκοψαν τα μαθήματα, ειδοποιήσαντες και την Αστυνομίαν. Προ της αφίξεως της αστυνομικής δυνάμεως εις Κοκκινιάν, οι μαθηταί εδημιούργησαν διάφορα επεισόδια και έρριψαν λίθους κατά των καθηγητών. […]».

Η εικόνα ολοκληρώνεται με την εφημερίδα «Πατρίς», της οποίας το σχετικό άρθρο¹⁵ συμπληρώνει σε κάποια σημεία το ρεπορτάζ των προηγούμενων εφημερίδων. Μεταξύ άλλων σημειώνεται: «Η κηρυχθείσα προ διημέρου μαθητική απεργία εις διάφορα Γυμνάσια εσυνεχίσθη και χθες με μεγαλυτέραν ζωηρότητα. […] Προς ματαίωσιν των κινήσεων των τελειοφοίτων μαθητών διά την γενίκευσιν της απεργίας, οι διευθυνταί των Γυμνασίων επεκαλέσθησαν την βοήθειαν της αστυνομίας ήτις κατεδίωκε τους απεργούς μαθητάς και επροστάτευε τους απεργοσπάστας. […] Περί την 10ην πρωινήν χθες οι μαθηταί του Δ΄ Γυμνασίου Πειραιώς της συνοικίας Αγίας Σοφίας ανερχόμενοι εις 400, εγκατέλειψαν τα μαθητικά θρανία κηρύξαντες απεργίαν. […] Πολλοί γυμνασιάρχαι του Πειραιώς ειδοποίησαν την αστυνομικήν διεύθυνσιν Πειραιώς ότι έχουν υπονοίας ότι όπισθεν της απεργίας αυτής (όλων των γυμνασίων) ευρίσκονται αριστερίζοντα στοιχεία προς δημιουργίαν ταραχών». Ανάλογα είναι τα ρεπορτάζ και τα σχόλια των υπόλοιπων εφημερίδων της Αθήνας και του Πειραιά.

Μπροστά στις μη αναμενόμενες μαθητικές εξεγέρσεις ο υπουργός Παιδείας αγνοεί την πραγματικότητα που διαμορφώθηκε και προσπαθεί να κερδίσει χρόνο. Τα ρεπορτάζ του τύπου¹⁶ γράφουν: «Εις το υπουργείον της Παιδείας συνεκροτήθη χθες σύσκεψις υπό την προεδρίαν του υπουργού της Παιδείας κ. Λογοθέτη[…]. Κατά την σύσκεψιν ταύτην εξητάσθησαν τα μέτρα τα οποία πρόκειται να ληφθούν διά την τιμωρίαν των απεργησάντων μαθητών». Η απόφαση ήταν να παρουσιαστούν οι απεργοί στις τάξεις τους. «Εν εναντία περιπτώσει, είπε, θα κληθούν οι Σύλλογοι των καθηγητών των διαφόρων Γυμνασίων ίνα αποβάλουν διά παντός τους μη προσελθόντας εξ όλων των σχολείων του Κράτους[…]».

Στις 14 του Μάρτη, μόλις το συντονιστικό των απεργών πήρε την απόφαση λύσης της απεργίας και καθώς οι γυμνασιόπαιδες επανέρχονταν στα θρανία τους «εξηγέρθησαν και απήργησαν εξ αλληλεγγύης προς τους μαθητάς των Γυμνασίων και οι μαθηταί των Δ΄ και Ε΄ Δημοτικών Σχολείων. Μερική απεργία επίσης εκηρύχθη και από τους μαθητάς των Α΄ και Γ΄ Δημοτικών Σχολείων»¹⁷.

Το μήνυμα της απεργίας έφτασε αυτόματα μέσω του τύπου σ’ όλες τις πόλεις της χώρας. Οι μαθητές αμέσως συμφώνησαν και εξεγέρθηκαν παρά το πολύ πιο συντηρητικό κλίμα της επαρχίας. Σκηνές απείρου κάλλους εκτυλίχτηκαν στα γυμνάσια και τις πόλεις της Χαλκίδας, της Θεσσαλονίκης, των Γρεβενών, των Σερρών, της Λάρισας, του Βόλου, των Τρικάλων, των Ιωαννίνων, των Πατρών, της Αμαλιάδας, του Αιγίου, του Ηρακλείου, των Χανίων, της Μυτιλήνης και αλλού, με την αστυνομία να φέρεται με βαρβαρότητα (πυροβολισμοί και επέλαση ιππικού) εναντίον ανίσχυρων μαθητών. Ο δε τύπος της επαρχίας σε αρκετές περιπτώσεις ξεπέρασε κάθε όριο στην προπαγάνδα του αγγίζοντας το χυδαίο, εναντίον των μαθητών, των εκπαιδευτικών και των γονέων. Οι περιγραφές και τα σχόλια είναι πέρα από κάθε φαντασία.

Στις 15 με 16 του Μάρτη τερματίστηκαν άδοξα οι απεργιακές κινητοποιήσεις των μαθητών σ’ όλη την Ελλάδα. Αιτία η τρομοκρατία (κρατική και κοινωνική) προς τους μαθητές καθώς και η δοθείσα υπόσχεση «ότι θα συζητηθούν ευνοϊκώς τα ζητήματά των». Έμεινε όμως μια σοβαρή παρακαταθήκη που φάνηκε αργότερα στις μαύρες μέρες της Κατοχής, όταν ο μεγάλος όγκος των μικρών απεργών μέσα από τις γραμμές των αντιστασιακών οργανώσεων και κυρίως της ΕΠΟΝ πολέμησαν για τη λευτεριά της πατρίδας από τους Ναζί κατακτητές.

Σημείωση: Στα κείμενα που είναι εντός εισαγωγικών διατηρήθηκε η ορθογραφία, η γραμματική και η διατύπωση του πρωτοτύπου με μόνη επέμβαση τη μεταφορά τους στο μονοτονικό.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΗΓΕΣ

1. Δημήτρης Σκλαβενίτης, «Κάτσε καλά, Γεράσιμε..». Μαθητικό κίνημα και καταλήψεις 1974-2000, Ιούνιος 2016, εκδ. Ασίνη.

2. Δ. Νέστορας, Απεργία μαθητών, Σχολική Εφημερίς: Εβδομαδιαίον Όργανον των Σχολείων και των λειτουργών Μέσης και Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, 15 Μαρτίου 1936, σελ. 1 (από το Αρχείο Ιδρύμα-τος Γληνού).

3. Εφημερίδες των Αθηνών πανελλαδικής κυκλοφορίας: Ακρόπολις, Βραδυνή, Έθνος, Ελεύθερος Άνθρωπος, Ελληνικό Μέλλον, Πρωία, Ριζοσπάστης, Μάρτιος 1936.

4. Εφημερίδες του Πειραιά: Θάρρος, Σημαία, Χρονογράφος, Μάρτιος 1936.

5. Το μαθητικό κίνημα στην Ελλάδα, μαθητικό περιοδικό ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ, Νοέμβρης 2013.

1 Η αλίβρεκτος Χώρα, Χανιά, 2012.

2 Το μουσουλμανικό τζαμί στη συνοικία της Νέας Χώρας Χανίων είχε μετατραπεί από το 1924 σε διδακτήριο και λειτούργησε ως σχολείο μέχρι το 1937.

3 Στο Η αλίβρεκτος Χώρα (ό.π.), κεφ. 9, Γιώρ. Γ. Πιτσιτάκης, «Βήματα εκπαίδευσης στην Καινούργια Χώρα», σελ. 288.

4 Βλ. μαθητικό περιοδικό ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ, Το μαθητικό κίνημα στην Ελλάδα, Νοέμβρης 2013. Επίσης βλ. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 25-26 Δεκέμβρη 1999, Οι μαθητές στους δρόμους του αγώνα. Τίποτε δεν τους σταμάτησε… Μια αναδρομή στη δεκαετία των μαθητικών αγώνων, σελ. 14 και Δημ. Σκλαβενίτη, «Κάτσε καλά, Γεράσιμε…»: Μαθητικό κίνημα και καταλήψεις 1974-2000, Ιούνιος 2016, εκδ. Ασίνη.

5 www.odigitis.gr/issue/992/ιστορία/60-χρόνια-απτη-δολοφονία-του-νίκου-μπελ/

6 Απήργησαν και οι γυμνασιόπαιδες. Πέντε Γυμνάσια χωρίς μαθητάς! Αγών διά την κατάργησιν των Λατινικών, Ελληνικό Μέλλον, Τρίτη 10 Μαρτίου 1936, σελ. 3.

7 Μαθηταί και υαλοπωλεία, Η Πρωία, Πέμπτη 12 Μαρτίου 1936, σελ. 1-2.

8 Η ζωή εδώ και αλλού. Εντυπώσεις. Γυμνασιόπαιδες, Πατρίς, Πέμπτη 12 Μαρτίου 1936, σελ. 2.

9 Αττικαί ημέραι, Απεργίαι, Έθνος, Τετάρτη 11 Μαρτίου 1936, σελ. 1.

10 Απεργία μαθητών, Σχολική Εφημερίς: Εβδομαδιαίον Όργανον των Σχολείων και των λειτουργών Μέσης και Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, 15 Μαρτίου 1936, σελ. 1. (Πηγή: Αρχείο Ιδρύματος Γληνού).

11 Μετά τους φοιτητάς απεργούν και οι… μαθηταί! Τι λέγουν διά την τριήμερην αποχήν των, Ακρόπολις, Τρίτη 10 Μαρτίου 1936, σελ. 5.

12 Οι μαθητές 5 Γυμνασίων κατέβηκαν από χτες σε απεργία. Η αστυνομία τους διαλύει με τα κλομπς. Σήμερα κα-τεβαίνουν και τα άλλα Γυμνάσια, Ριζοσπάστης, Τρίτη 10 του Μάρτη 1936, σελ. 1.

13 Η απεργία μαθητών επεχτείνεται σε όλα τα Γυμνάσια, Ριζοσπάστης, Τετάρτη 11 του Μάρτη 1936, σελ. 1.

14 Αυστηρά μέτρα του Υπουργείου της Παιδείας διά τον τερματισμόν της επεκταθείσης απεργίας των μαθητών. Όσοι δεν προσέλθουν σήμερον θ’ αποβληθούν των Γυμνασίων, Ελεύθερος Άνθρωπος, Τετάρτη 11 Μαρτίου 1936, σελ. 5.

15 Η μαθητική απεργία επεκτείνεται, Πατρίς, Τετάρτη 11 Μαρτίου 1936, σελ. 5.

16 Ελεύθερος Άνθρωπος, ό. π., σελ. 5.

17 Μαθητικός κόσμος εν… αναβρασμώ. Μετά τους γυμνασιόπαιδας απήργησαν χθες και οι νεαροί μαθηταί των Δημοτικών Σχολείων! Αυστηρά μέτρα του Υπουργείου Παιδείας, Ελεύθερος Άνθρωπος, Πέμπτη 12 Μαρτίου 1936, σελ. 5.

Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα

ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση

Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό

ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)

Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 18/11

ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ

2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη

Ακολουθήστε το Alfavita στo Google News Ακολουθήστε το Alfavita στo Viber