Γνωρίζουμε καλά τι αντιμετωπίζουν οι εκπαιδευτικοί σήμερα στα σχολεία αλλά και τι προβλήματα αντιμετωπίζουν οι έφηβοι που προέρχονται από οικογένειες οι οποίες έχουν βιώσει απανωτές κρίσεις (οικονομικές και υγειονομικές). Η διαφορά μας είναι ότι διεθνώς συζητούν για την αντιμετώπιση του “τραύματος” των εφήβων και για τα κατάλληλα προγράμματα υποστήριξης μαθητών και εκπαιδευτικών. Στην Ελλάδα καλούμαστε να επιλέξουμε μεταξύ καθηγητοφάγων και μαθητοφάγων.
Η πρόσφατη χειροδικία καθηγητή σε μαθήτρια και τα επαναλαμβανόμενα φαινόμενα βίας στα σχολεία μετατράπηκαν σε συζήτηση ή και πράξεις για τα διοικητικά μέτρα που δήθεν θα λύσουν το πρόβλημα. Από τη μια είναι αυτοί που υποστηρίζουν “Επιτέλους πειθαρχία και πιο αυστηρές ποινές για τους μαθητές ή και γιατί όχι, αστυνομία στα σχολεία”. Από την άλλη αυτοί που προκρίνουν “Απολύσεις ανίκανων καθηγητών, άρα αυστηρή αξιολόγηση και μάλιστα με άμεσες επιπτώσεις στους αδυνατούντες”. Και οι δύο λύσεις έχουν δοκιμαστεί με ιδιαίτερη “επιτυχία” στα Αμερικάνικα σχολεία των φτωχών περιοχών και έχουν “διδάξει” βιωματικά στους εφήβους τη βία, την οποία χρησιμοποιούν με ιδιαίτερη συχνότητα ως μαθητές ή αργότερα ως απόφοιτοι.
Αν όμως αναλογιστούμε ότι οι σημερινοί μαθητές του Γυμνασίου και του Λυκείου έχουν περάσει το σύνολο σχεδόν της ζωής τους σε συνθήκες οικονομικής και στη συνέχεια υγειονομικής κρίσης, ανασφάλειας και φόβου, ίσως μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα τα φαινόμενα, άρα να βρούμε καταλληλότερες λύσεις.
Η οικονομική κρίση
H έρευνα του Συνηγόρου του Παιδιού στα σχολεία (2012) για τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης ανέφερε: "Οι μαθητές πιστεύουν πως η κρίση έχει σοβαρές συνέπειες στη ζωή τους (89% στην οικογένεια, 82% στο σχολείο, 92% στην υπόλοιπη κοινωνία). Μάλιστα, το 29% των μαθητών συζητούν στις οικογένειές τους την πιθανότητα μετανάστευσης ενός τουλάχιστον μέλους της στο εξωτερικό"i.
Σύμφωνα με διεθνείς έρευνεςii , τα πρώτα χρόνια, οι Έλληνες εκπαιδευτικοί αντιμετώπισαν με επιτυχία τις επιδράσεις της κρίσης στους μαθητές τους, με κατανόηση, δράσεις αλληλεγγύης και διαμόρφωση κατάλληλου παιδαγωγικού κλίματος ενθάρρυνσης και υποστήριξηςiii. Ιδιαιτέρως στα ΕΠΑΛ, όπου οι επιδράσεις των κρίσεων είναι εντονότερες, καθώς εκεί βρίσκουν διέξοδο αρκετοί μαθητές από τα ασθενέστερα στρώματα, υπήρξαν εμβληματικές δράσεις, όπως ο θεσμός του Συμβούλου καθηγητή που υλοποιήθηκε αρχικά με πρωτοβουλίες εκπαιδευτικώνiv. Αργότερα (2016), αυτές οι δράσεις ενσωματώθηκαν στο πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδείας “Μια Νέα Αρχή στα ΕΠΑΛ - ΜΝΑΕ” για την ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου του σχολείου. Το πρόγραμμα ΜΝΑΕ έδωσε στα σχολεία βοήθεια αλλά και εφόδια (πχ πρόσληψη ψυχολόγων, ενισχυτική συνδιδασκαλία, προγράμματα δράσης - ευκαιρίες θετικής διάκρισης), ενθάρρυνε και ενεργοποίησε πολλούς εκπαιδευτικούς και περιόρισε τις επιδράσεις της κρίσης στην εκπαίδευση των πλέον ευάλωτων ομάδων μαθητώv.
Όμως ας δούμε πως βίωσαν την οικονομική κρίση οι σημερινοί μαθητές Λυκείου. Έρευνες που έγιναν στο αποκορύφωμα της κρίσης σε παιδιά του Δημοτικού (τα οποία σήμερα αντιστοιχούν σε παιδιά του Λυκείου) ανέδειξαν επίσης έντονα προβλήματα αλλά και μια αισιόδοξη αίσθηση ότι το φαινόμενο είναι προσωρινό και θα περάσειvi. Αυτό όμως δεν συνέβη καθώς, μετά την οικονομική κρίση ακολούθησε η πανδημία, η οποία έφερε τα πάνω κάτω στην καθημερινότητα των εφήβων.
Η υγειονομική κρίση
Τα προβλήματα που δημιούργησε στους μαθητές η μακρά περίοδος της απομάκρυνσης από το σχολείο, ο περιορισμός των κοινωνικών επαφών (μιλάμε για εφήβους!) και τα πιθανά τραύματα από την πανδημία είναι σημαντικά και πρέπει να ληφθούν υπόψη. Έχουν όλα τα χαρακτηριστικά της κρίσης και επισημάνθηκε έγκαιρα ότι θα επιδράσουν αρνητικά στην ομαλή έναρξη των σχολείων, στην κοινωνική συμπεριφορά των μαθητών, στην εκπαιδευτική διαδικασία αλλά και στην μακροπρόθεσμη σχέση των μαθητών με τα σχολεία.
Επιπλέον, περιορίστηκε η θετική επίδραση που μπορούσαν να έχουν τα σχολεία στη στήριξη των μαθητών, λόγω της τηλεκπαίδευσης, η οποία έγινε χωρίς καμία επίσημη υποστήριξη των εκπαιδευτικών. Αλλά και εξαιτίας της εύλογης ψυχολογικής αδυναμίας των ίδιων των εκπαιδευτικών, των οποίων η ψυχική ανθεκτικότητα δοκιμάζεται έντονα καθώς, πέραν των άλλων, εξαρτάται καθοριστικά από την αλληλοϋποστήριξη μεταξύ τουςvii, η οποία περιορίστηκε δραματικά με το κλείσιμο ή την υπολειτουργία των σχολείων.
Ένα σχέδιο δράσης για τις τρέχουσες ανάγκες θα αναδείξει παράλληλα την αναγκαιότητα ολοκληρωμένης υποστήριξης των σχολείων από δομές ψυχοκοινωνικής υποστήριξης παιδιών, μαθητών και εκπαιδευτικών και για το μέλλον.
Μέχρι σήμερα έχουμε αρκετές ενδείξεις για τις επιπτώσεις και την ανάγκη δράσης.
• Δημοσιεύσεις, άρθρα και ομιλίες για το «τραύμα» που βιώνουν οι μαθητές κατά την καραντίνα, τη συσσώρευση ενέργειας η οποία αδυνατεί να βρει διέξοδο, το άγχος για την προστασία των ευάλωτων ατόμων του οικογενειακού τους κύκλου, τον φόβο για απώλεια των γονέων τους ή και τον πόνο από τυχόν απώλεια κλπ. viii
• Δημοσιεύσεις για μακροπρόθεσμες επιδράσεις της πανδημίας στην ψυχική υγεία του ανθρώπου, ακόμη και αν δεν υπάρχουν ορατά προβλήματα σήμερα. Οι επιδράσεις αυτές αφορούν την ψυχική ανθεκτικότητα του ατόμου ώστε να αντιμετωπίσει μελλοντικά προβλήματα αλλά και τις αλλαγές στην ίδια τη φυσιολογία του εγκεφάλου και του τρόπου που αυτός αντιδρά ix
• Πρωτοβουλίες από κυβερνήσειςx, φορείς εκπαίδευσης , κυρίως εξωτερικού, ή δομές ψυχοκοινωνικής υποστήριξης με σκοπό να προετοιμάσουν τους εκπαιδευτικούς για την επανένταξη των μαθητών τους στην εκπαιδευτική διαδικασία μετά την καραντίνα xi. Και στην Ελλάδα έχουν υποβληθεί σχετικές προτάσεις από τους εκπαιδευτικούς φορείς xiiκαι Πανεπιστημιακούςxiii και είναι ανάγκη να ληφθούν υπόψη.
• Εμπειρίες εκπαιδευτικών ή και ψυχολόγων που υπάρχουν στα σχολεία (πχ ΕΠΑΛ, Γυμνάσια, ΚΕΣΥ κλπ ) για δυσκολίες επανένταξης μαθητών ή ακόμη και άρνηση επανένταξης κατά τις φάσεις επαναφοράς από την καραντίνα.
Τι θα μπορούσε να γίνει
1. Ανάδειξη του προβλήματος και ευαισθητοποίηση εκπαιδευτικών και γονέων για την ανάγκη ανάληψης δράσης
2. Ενδεικτική προβολή ανάλογων διεθνών πρωτοβουλιών για το θέμα και προσαρμογή τους στα Ελληνικά δεδομένα.
3. Καταγραφή των εμπειρικών μέχρι τώρα διαπιστώσεων για τα προβλήματα των μαθητών από εκπαιδευτικούς, ψυχολόγους ή γονείς καθώς και των τυχόν καλών πρακτικών αντιμετώπισής τους
4. Υλοποίηση βιωματικών ενδοσχολικών σεμιναρίων άμεσης δράσης, σε εθελοντική βάση - Η λογική αλληλοϋποστήριξης και στη συνέχεια διαμορφωτικής αξιολόγησης μεταξύ ομοτίμων (peer to peer) έχει δοκιμαστεί διεθνώς με εξαιρετικά αποτελέσματα. xiv
5. Δημιουργία ενός κατ’ αρχήν απλού, εθελοντικού σχεδίου δράσης του κάθε σχολείου για την αντιμετώπιση του προβλήματος, χωρίς σύνδεση με θέματα τα οποία δημιουργούν αντιδράσεις, όπως η αξιολόγηση
6. Δημιουργία παρατηρητηρίων προβλημάτων και καλών πρακτικών και συνεχή αμφίδρομη επικοινωνία με τα σχολεία (τουλάχιστον ανά ΠΕΚΕΣ)
Υποστήριξη εκπαιδευτικών
Οι εκπαιδευτικοί γνωρίζουν πολύ καλά ότι τα δημόσια σχολεία αποτελούν συνήθως την τελευταία ελπίδα των παιδιών που δεν έχουν καμία άλλη ελπίδα από το κοινωνικό ή οικογενειακό περιβάλλον τους. Αν και η Πολιτεία υποστηρίξει τους εκπαιδευτικούς με αυτή τη λογική, δηλαδή με όρους κοινωνικής κινητικότητας και σταματήσει να αντιμετωπίζει την εκπαίδευση ως κριτή επιδόσεων μαθητών και εκπαιδευτικών, τότε τα πράγματα θα πάνε καλύτερα και στο επίπεδο της βίας και της παραβατικής συμπεριφοράς. Αν με επιμόρφωση αλλά και με ενίσχυση δομών υποστήριξης προετοιμάσουμε τους εκπαιδευτικούς στη μετάβαση από το περιβάλλον των φροντιστηρίων στο περιβάλλον των σχολείων, αντί να τους πετάμε να “κολυμπήσουν” χωρίς καμία προετοιμασία, τότε το σχολείο θα καταφέρει καλύτερα να περιορίσει τη μετατροπή των κοινωνικών ανισοτήτων σε μορφωτικές ανισότητες. Άρα να περιορίσει και τα φαινόμενα παραβατικότητας που αποτελούν μονόδρομο για τον έφηβο όταν βιώνει την απαξίωση από το κοινωνικό περιβάλλον του και από το σχολείο και δεν έχει άλλο τρόπο για να “διακριθεί”. Ιδιαιτέρως τα ΕΠΑΛ συγκεντρώνουν αρκετούς μαθητές αυτής της κατηγορίας και έχουν αποδείξει ότι μπορούν να τους βοηθήσουν σε μια νέα αρχή στην εκπαίδευσή τους. Στα ΕΠΑΛ γίνονται μικρά θαύματα, μπορούν κυριολεκτικά, να σωθούν μαθητές, να αλλάξουν τη στάση τους απέναντι στο σχολείο, να βιώσουν τη διαφορετική αριστεία, των κρυμμένων προσόντων τους και να διακριθούν αύριο, είτε ακαδημαϊκά είτε επαγγελματικά. Αρκεί το σχολείο να καταφέρει να ανακαλύψει τα δεδομένα προσόντα που έχει κάθε μαθητής και να τα αξιοποιήσει στην εκπαιδευτική διαδικασία και στο κοινωνικό περιβάλλον του σχολείου.
Αυτό απαιτεί μια ολόκληρη διαδικασία υποστήριξης και μεταμόρφωσης του εκπαιδευτικού, η οποία σήμερα γίνεται εξ ανάγκης από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς. Όμως, με την ένταση των κρίσεων και των προβλημάτων, αυτό δεν αρκεί. Απαιτείται μια ολοκληρωμένη στρατηγική υποστήριξης των εκπαιδευτικών που θα τους εμπνέει, θα τους παρέχει γνώσεις, δομές και ασφάλεια για να ανταποκριθούν στον πολυσύνθετο ρόλο τους. Και το μεγαλύτερο πρόβλημα δεν είναι ότι δεν υπάρχει τέτοιο σχέδιο, αλλά ότι δεν το συζητάμε.
* Θανάσης Κονταξής, Πρώην Σχολικός Σύμβουλος
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ – ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ
i Συνήγορος του Παιδιού (2014) Οι συνέπειες της κρίσης στη ζωή των μαθητών. Το αρχείο δεν βρίσκεται
πλέον στην ιστοσελίδα του Συνηγόρου του πολίτη ή δεν το βρήκαμε στις πρόσφατες αναζητήσεις μας,
ούτε και στις παραπομπές από την ίδια τη ιστοσελίδα. Ωστόσο παρουσιάσεις του βρίσκονται στα
https://www.mbs.edu.gr/site_files/marketing/morfosi_me_nixia_k_me_dontia.pdf και στο Μόσχος Γ. (2014)
Υπερασπίζοντας τα δικαιώματα των παιδιών στην περίοδο εφαρμογής μέτρων λιτότητας
http://www.gsrt.gr/inequalities/en/speakers/pdf/Moschos_presentation.pdf
ii Κονταξής Αθ. (2017). Πόσο ευτυχισμένοι είναι οι μαθητές μας και τι μπορούμε να κάνουμε;
http://users.sch.gr/kontaxis/LINKS/17PISAWellBeinglight.pdf
iiiΣαρρή Ε. (2018), Οι Επιπτώσεις της Οικονομικής Κρίσης στην Εκπαίδευση: Αναπαραστάσεις και
Στρατηγικές Δράσης των Εκπαιδευτικών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης
https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/file/lib/default/data/2706599/theFile και
Κονταξής Αθ.(2011), Παιδαγωγική ενθάρρυνση των μαθητών σε συνθήκες κρίσης
http://users.sch.gr/kontaxis/paidagogika/1110entharynsi.htm
iv Θεσμός του Συμβούλου καθηγητή για τους μαθητές της Α΄τάξης
http://users.sch.gr/kontaxis/nea%20apo%20sholeia/1209kaisariani.htm
v Μια Νέα Αρχή στα ΕΠΑΛ http://users.sch.gr/kontaxis/paidagogika/171029MNAE.htm
vi Ακριβού Ε., Μπονώτη Φ. (2014) Οι αντιλήψεις παιδιών σχολικής ηλικίας για την οικονομική κρίση DOI:
https://doi.org/10.12681/ppej.9060
https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/education/article/view/9060/10857
vii Δανιηλίδου Αθ. (2018), Η διερεύνηση της ψυχικής ανθεκτικότητας των Ελλήνων εκπαιδευτικών … στην
Ελλάδα της οικονομικής κρίσης
https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/22542/1/DaniilidouAthinaPhd2018.pdf
viii Δείτε ενδεικτικά την ομιλία: Η κρίση του Κορονοϊού στην κρίση της εφηβείας – Διάλεξη στο ίδρυμα Σ.
Νιάρχος https://www.snfcc.org/lectures
Επίσης είναι ενδεικτική η πρωτοβουλία του παγκόσμιου οργανισμού υγείας (ΠΟΥ) για την υποστήριξη
των νέων την εποχή του Covid 19
https://www.who.int/news/item/14-12-2020-world-s-largest-youth-organizations-and-who-launch-global-
mobilization-to-respond-to-disruptive-impacts-of-covid-19-on-young-people
ix Δείτε σχετικά: The Pandemic Changed You. It Also Changed Your Brain
https://elemental.medium.com/the-pandemic-changed-you-it-also-changed-your-brain-d65c4e60fb8d
x Δείτε σχετικά για την Γερμανία, πρωτοβουλίες για να ακούσουν τους νέους http://tiny.cc/kpuvtz
xi Δείτε ενδεικτικά οδηγίες ψυχοκοινωνικής υποστήριξης από φορέα στο ΗΒ
https://www.mentalhealth.org.uk/coronavirus/school-guidance-for-coping-with-coronavirus
Ανάλογοι οδηγοί για το άνοιγμα των σχολείων υπάρχουν και στις ΗΠΑ πχ Planning for School Reopening
and Recovery After COVID-19
https://www.cgdev.org/sites/default/files/planning-school-reopening-and-recovery-after-covid-19.pdf
Η ανταπόκριση στα επίκαιρα προβλήματα μπορεί να αναδείξει και άλλες ανάγκες, όπως προστασία από
το διαδίκτυο, διαδικτυακό εκφοβισμό κλπ
Επίσης θα πρέπει να εξεταστεί κριτικά η εμπειρία ανοίγματος των σχολείων όπως έχει καταγραφεί από
τη UNICEF
https://www.unicef-irc.org/publications/pdf/COVID-19-How-are-Countries-Preparing-to-Mitigate-the-Lear
ning-Loss-as-Schools-Reopen.pdf
xii KEMETE (2021) Εκπαίδευση εν καιρώ πανδημίας http://kemete.sch.gr/?p=1794
5
xiii Δείτε διαθέσιμο υλικό από το τμήμα Ψυχολογίας του ΕΚΠΑ http://www.psych.uoa.gr/ για την
ψυχοκοινωνική υποστήριξη μαθητών την εποχή του Covid
Επίσης μπορεί να φανεί χρήσιμο ή να αξιοποιηθεί στο μέλλον και παλαιότερο υλικό για την οικονομική
κρίση από ΕυαγγελίαΓαλανάκη,ΚαθηγήτριαΑναπτυξιακήςΨυχολογίας
ΕργαστήριοΨυχολογίας - ΠαιδαγωγικόΤμήμαΔημοτικήςΕκπαίδευσης
Σχολή ΕπιστημώντηςΑγωγής - ΕθνικόκαιΚαποδιστριακόΠανεπιστήμιοΑθηνών
Ψυχοκοινωνική υποστήριξη παιδιών και εφήβων σε συνθήκες οικονομικής κρίσης: Οδηγίες για
εκπαιδευτικούς
http://psychlab.primedu.uoa.gr/fileadmin/psychlab.primedu.uoa.gr/uploads/Pdf/Drastiriotites/Kataskeui_
Ylikou/Fyllladio_gia_ekpaideutikoys.pdf
Ψυχοκοινωνική υποστήριξη παιδιών και εφήβων σε συνθήκες οικονομικής κρίσης: Οδηγίες για γονείς
http://psychlab.primedu.uoa.gr/fileadmin/psychlab.primedu.uoa.gr/uploads/Pdf/Drastiriotites/Kataskeui_
Ylikou/Fyllladio_gia_goneis.pdf
xiv Rhodes, C., Stokes, M., & Hampton, G. (2004). A practical guide to Mentoring, Coaching and Peer
Networking. London & NY: Routledge Falmer. και Bandy, J. (n.d.). Peer Review of Teaching. Ανάκτηση
Δεκέμβριος 2021, από Vanderbilt university - Center of teaching:
https://cft.vanderbilt.edu/guides-sub-pages/peer-review-of-teaching
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 18/11
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
