Στο παρόν κείμενο θα αναδείξουμε πως τα νέα Προγράμματα Σπουδών Ιστορίας της Στ΄ Δημοτικού:(1)
1. Έρχονται να νομιμοποιήσουν ιδεολογικά και θεσμικά το υπερσυντηρητικό σχολικό εγχειρίδιο Στ΄ Δημοτικού της ομάδας Κολιόπουλου αποτελώντας εθνικιστική τομή σε θεσμικό επίπεδο.
2. Ακολουθούν την πλήρη αποδόμηση της ιστορικής αφήγησης με αποτέλεσμα να οξύνουν το σημαντικότερο πρόβλημα διδακτικής μεθοδολογίας του σημερινού σχολικού εγχειριδίου, όταν, ιδιαίτερα στις ενότητες της Ελληνικής Επανάστασης δεν υφίσταται χρονικός άξονας αλλά μια προσέγγιση θεματικών ενοτήτων με εμβόλιμες παρουσιάσεις συμβάντων ανά γεωγραφικό διαμέρισμα και βιογραφιών, ως το βιβλίο να απευθύνεται σε φιλίστορες που ήδη γνωρίζουν σε γενικές γραμμές τα γεγονότα της Επανάστασης του ’21 και τη χρονική αλληλουχία τους.
3. Καθορίζουν έναν απέραντο όγκο ύλης και επιμέρους στόχους που είναι ανέφικτο να διδαχθούν στα παιδιά αυτής της ηλικίας, οξύνοντας τα φαινόμενα αποστροφής προς το μάθημα της Ιστορίας και επιβάλλοντας, εκ των πραγμάτων και παρά τη ρητορική τους, δασκαλοκεντρικές μεθόδους που αναπαράγουν την αποστήθιση και την αποταμιευτική και νοησιαρχική αντίληψη μάθησης.
4. Επαναφέρουν την προσωποκεντρική αντίληψη για τις κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας, αναδεικνύοντας τις μεγάλες και ηρωικές προσωπικότητες ως το μοναδικό παράγοντα εξέλιξης των κοινωνιών, αγνοώντας το γενικότερο κοινωνικό, πολιτικό πλαίσιο και τις κοινωνικές αντιθέσεις.
Τα Νέα Προγράμματα Σπουδών
Δεδομένου ότι τα αναλυτικά προγράμματα σπουδών αποτελούν τον καταστατικό χάρτη του εκπαιδευτικού συστήματος, ορίζουν τι, πότε, πόσο και πως θα διδαχθεί και επιπλέον αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του θεσμικού πλαισίου της εκπαίδευσης, έχουν κεντρική σημασία στην εκπαιδευτική διαδικασία, αποτελούν τον πυρήνα και το DNA της. Τα σημερινά σχολικά βιβλία στηρίχθηκαν στα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών (ΑΠΣ) του 2003, ενώ ήδη από το 2021 το ΥΠΑΙΘΑ και το ΙΕΠ έχουν δημοσιεύσει και παρουσιάσει τα νέα Προγράμματα Σπουδών (στο εξής ΠΣ) και εν συνεχεία τα αναθεωρημένα ΠΣ. Έχει ένα ενδιαφέρον, ότι η παραμικρή μελέτη, έρευνα ή αξιολόγηση δεν έχει γίνει από το ΥΠΑΙΘΑ και το ΙΕΠ για τα προηγούμενα ΑΠΣ αλλά ούτε για την πιλοτική εφαρμογή των νέων ΠΣ στα πρότυπα σχολεία, παρά τους ισχυρισμούς της ηγεσίας του ότι «όλα αξιολογούνται».
Επιπλέον, έχει ήδη υποστηριχθεί επαρκώς και τεκμηριωμένα ότι τα νέα ΠΣ έχουν σχεδιαστεί με βάση την αντίληψη της κοινωνικής αποτελεσματικότητας, η οποία χαρακτηρίζεται τεχνοκρατική, συμπεριφοριστική και βαθιά συντηρητική, καθώς παρομοιάζει το σχολείο με εργοστάσιο και τους μαθητές και τις μαθήτριες με ακατέργαστο υλικό. Αναδεικνύεται για μια ακόμα φορά, στο πλαίσιο της νεοφιλελεύθερης/νεοσυντηρητικής αναδιάρθρωσης, η τάση απαξίωσης, μη αναγνώρισης της Παιδαγωγικής ως επιστήμης από την πολιτική εξουσία και παρουσίασής της ως μια «διακλαδικής επιστήμης», δηλαδή ως αθροίσματος κλάδων άλλων επιστημών. Επιπλέον, τα ΠΣ δε θεμελιώνονται κυρίως σε στόχους που απαιτούν υψηλού επιπέδου διαδικασίες σκέψης, αλλά σε επιδιωκόμενα μαθησιακά αποτελέσματα τα οποία σε πολύ μεγάλο βαθμό αντιστοιχούν σε κατώτερου επιπέδου διαδικασίες σκέψης, δηλαδή εξασκούν τους μαθητές και τις μαθήτριες να δρουν κυρίως μηχανικά, όπως προβλέπει, η αντίληψη της κοινωνικής αποτελεσματικότητας για το σχεδιασμό του προγράμματος.(2)
Όπως και το 1957: πρώτα το σχολικό βιβλίο και μετά τα ΠΣ που το νομιμοποιούν!
Όσο αφορά το σχολικό εγχειρίδιο της Στ΄ Δημοτικού συνοπτικά υπενθυμίζουμε τις πυκνές εξελίξεις της τελευταίας εικοσαετίας. Το σχολικό εγχειρίδιο της ομάδας Ρεπούση εγκρίθηκε το Μάρτιο του 2005, όταν τη διακυβέρνηση της χώρας είχε αναλάβει η ΝΔ του Κώστα Καραμανλή και διανεμήθηκε στα σχολεία τον Σεπτέμβριο του 2006, όταν υπουργός Παιδείας ήταν η Μαριέττα Γιαννάκου. Παρά τις πιέσεις που δέχθηκε από την ακροδεξιά, η Γιαννάκου δεν διέταξε την απόσυρση του βιβλίου. Παρέπεμψε το ζήτημα στην Ακαδημία των Αθηνών και στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και επέμεινε στη μετριοπαθή θέση ότι έπρεπε να γίνουν διορθώσεις. Η σχολική χρονιά 2007-2008 ξεκίνησε λίγες ημέρες πριν τη διεξαγωγή των εθνικών εκλογών της 16ης Σεπτεμβρίου. Το διορθωμένο βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ’ Δημοτικού δεν μοιράστηκε στα σχολεία. Η Μαριέττα Γιαννάκου δεν επανεξελέγη και τη θέση της στο υπουργείο Παιδείας πήρε ο Ευριπίδης Στυλιανίδης ο οποίος αποφάσισε την απόσυρσή του και την προσωρινή αντικατάστασή του από το βιβλίο που διδάσκονταν τα προηγούμενα χρόνια, το οποίο είχε γραφτεί το 1989. Στις 13 Φλεβάρη 2012, επί υπουργίας Διαμαντοπούλου, το Υπουργείο Παιδείας με την υπουργική απόφαση 15099 /Γ1/13 -02- 2012, εγκρίνει την εκτύπωση «του εν χρήσει διδακτικού βιβλίου της Ιστορίας Στ΄ Δημοτικού, Στα Νεότερα Χρόνια», δηλαδή του παλιού βιβλίου ιστορίας. (3) Στην ίδια υπουργική απόφαση γίνεται αναφορά στο έγγραφο με αρ. πρωτ. 6647/18-10-2011, του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου με θέμα «Απάντηση σχετικά με το νέο διδακτικό πακέτο Ιστορίας της Στ΄ τάξης του Δημοτικού», σύμφωνα με το οποίο «πρόκειται να γίνουν διορθώσεις και βελτιώσεις στο νέο διδακτικό πακέτο Ιστορίας της Στ΄ τάξης του Δημοτικού», δηλαδή στο βιβλίο του Κολιόπουλου.(4) Με δυο λόγια, η υπουργική απόφαση λέει ότι το βιβλίο της ομάδας Κολιόπουλου δεν εγκρίνεται γιατί πρέπει να διορθωθεί και να βελτιωθεί. Όμως, στις 30 Απρίλη 2012, έξι μόλις ημέρες πριν τις εκλογές του Μαΐου, επί υπουργίας Μπαμπινιώτη, το Υπουργείο Παιδείας με την υπουργική απόφαση 48493 /Γ1/30 -04- 2012, ακυρώνει την προηγούμενη υπουργική απόφαση, αποσύρει το εν χρήσει διδακτικό βιβλίο και εγκρίνει την εκτύπωση του νέου διδακτικού πακέτου ιστορίας της συγγραφικής ομάδας Κολιόπουλου για το επόμενο σχολικό έτος 2012-2013. Σε αυτή την υπουργική απόφαση δεν γίνεται καμιά αναφορά στο έγγραφο του ΠΙ ούτε σε «διορθώσεις» και «βελτιώσεις» που πρέπει να γίνουν στο βιβλίο. Το σχολικό εγχειρίδιο Κολιόπουλου έκτοτε διδάσκεται στη Στ΄ Δημοτικού χωρίς την παραμικρή διόρθωση. Τα δε προγράμματα σπουδών που εκπόνησε ομάδα ιστορικών επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ αντικαταστάθηκαν από τη Νέα Δημοκρατία, επομένως, ανεξαρτήτως προθέσεων ή αποτελέσματος, καμία απολύτως επίδραση δεν είχαν στη σχολική πράξη.
Το σχολικό εγχειρίδιο της ομάδας Κολιόπουλου όπως είχαμε τεκμηριώσει συγκρίνοντας τις ενότητες και τη διάρθρωση της ύλης του με τα ΑΠΣ – ΔΕΠΠΣ του 2003, παραβίασε σε σημαντικό βαθμό τα όρια που έθεταν τα ΑΠΣ ως θεσμικό (και άρα νομικά δεσμευτικό) πλαίσιο. Διατυπώσαμε μάλιστα τον ισχυρισμό ότι το συγκεκριμένο σχολικό βιβλίο αποτελεί «ένα ενδιάμεσο βήμα, μια άμεση λύση για το εθνικιστικό ρεύμα που στη συγκεκριμένη συγκυρία έχει την ηγεμονία και την πρωτοβουλία των κινήσεων. Σε αυτά τα πλαίσια, οι συγγραφείς δεν τήρησαν τις κατευθύνσεις των ΑΠΣ, τις χρησιμοποίησαν για να νομιμοποιήσουν τις δικές τους επιλογές και όπως είδαμε τις παραβίασαν όπου έκριναν απαραίτητο[…]Ωστόσο, η ομάδα Κολιόπουλου έχει ήδη τοποθετήσει οδοδείκτες προς την κατεύθυνση που θεωρεί ότι πρέπει να κινηθεί η σχολική ιστορία. Δεν θα μας εντυπωσιάσει εάν διαπιστώσουμε ότι τα επόμενα προγράμματα σπουδών ενσωματώσουν αυτές τις επιλογές και ανοίξουν το δρόμο προς ακόμα πιο υπερσυντηρητικές επιλογές για τη σχολική ιστορία». (5) Και πράγματι, δέκα χρόνια μετά την κυκλοφορία ενός σχολικού εγχειριδίου που με ιδεολογική και πολιτική στόχευση παραβίασε επί το συντηρητικότερο τα ΑΠΣ του 2003, έρχονται τα νέα ΠΣ του 2023 να το νομιμοποιήσουν. Συμβαίνει για μία ακόμα φορά στα χρονικά της ελληνικής εκπαίδευσης, πρώτα να κυκλοφορεί το σχολικό εγχειρίδιο με υπερσυντηρητικές επιλογές και μερικά χρόνια αργότερα να θεσμοθετείται το αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών που το νομιμοποιεί! Η προηγούμενη φορά ήταν το μακρινό 1957, όταν τα Αναλυτικά Προγράμματα Ιστορίας του 1957 νομιμοποίησαν και εμπέδωσαν τις επιλογές των πιο συντηρητικών και αντικομμουνιστικών εκδοχών σχολικής ιστορίας του 1950.(6)Από τον παρακάτω πίνακα είναι ευδιάκριτη η σύγκλιση του ΠΣ με το εγχειρίδιο Κολιόπουλου. Οι όποιες διαφοροποιήσεις κινούνται (με ελάχιστες εξαιρέσεις) σε ακόμα πιο συντηρητική κατεύθυνση. Ενδεικτικά, έχουμε ακόμα περισσότερες βιογραφίες ηρώων που κατακερματίζουν την ιστορική αφήγηση και παραπέμπουν στα αναλυτικά προγράμματα του 1957. (7) Σε ξεχωριστές ενότητες μελετώνται οι Κανάρης, Κολοκοτρώνης, Μπότσαρης και Καραϊσκάκης. Άλλωστε, όπως αναφέρεται στο ΠΣ οι μαθητές πρέπει «να γνωρίσουν ιστορικά πρόσωπα, να αξιολογήσουν το έργο τους και να αντιληφθούν τον ρόλο σημαντικών προσωπικοτήτων στην Ιστορία». Αντίστοιχη αναφορά βρίσκουμε στα αναλυτικά προγράμματα του 1957, σύμφωνα με τα οποία ο μαθητής καλείται να «σχηματίση ιδανικά επί τη βάση των προσώπων της Ιστορίας, άτινα να εμπνέουν αυτόν εις την αγάπην προς την πατρίδαν». (8)
Τα νέα ΠΣ νομιμοποιούν και τη γεωγραφική καινοτομία της ομάδας Κολιόπουλου περί «ελληνικής χερσονήσου», αντιγράφοντας την αντίστοιχη ενότητα του σχολικού βιβλίου. Από πού προκύπτει αυτός ο όρος και ποιες σκοπιμότητες υπηρετεί; Στη Γεωγραφία της Ε΄Δημοτικού τα παιδιά έχουν διδαχθεί ότι «η Ελλάδα είναι ένα κομμάτι της Ευρώπης, αφού βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της και θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι το ακρωτήριο της Βαλκανικής χερσονήσου». Πουθενά δε θα συναντήσουν τον όρο «ελληνική χερσόνησος», ο οποίος αποτελεί μια εφεύρεση της ομάδας Κολιόπουλου που νεκρανασταίνει το πνεύμα της Μεγάλης Ιδέας του Κωλέττη από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου, όταν στο εισαγωγικό κείμενο, μας ενημερώνει ότι θα αναφερθεί στις «ιστορικές ελληνικές χώρες», δηλαδή, «τις περιοχές που αποτελούν την
ελληνική χερσόνησο, τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους, τη Μικρά Ασία, τον Πόντο, την Ανατολική Θράκη καθώς και την Κύπρο. Αυτές ήταν οι περιοχές όπου άκμασε ανέκαθεν ο ελληνικός πολιτισμός και όπου κατοικούσαν Έλληνες». Οριοθετείται έτσι, ένας ζωτικός εθνικός χώρος, με απροσδιόριστα σύνορα προς βορρά αλλά και προς ανατολάς, νομιμοποιούνται «δίκαιες» εθνικές διεκδικήσεις, υποθάλπτονται νέοι αλυτρωτισμοί. Ο υπαινιγμός είναι σαφής : το έθνος ως φυσικό, προαιώνιο, διιστορικό σώμα, διεκδικεί δικαιωματικά την κρατική του υπόσταση στα πλαίσια των φυσικών προαιώνιων συνόρων του. Άλλωστε, η φράση «άκμασε ανέκαθεν ο ελληνικός πολιτισμός» συμπυκνώνει ολόκληρη τη μεταφυσική/ρομαντική αντίληψη για τα έθνη ως φυσικά διιστορικά σώματα η ύπαρξη των οποίων χάνεται στα βάθη των αιώνων. Εδώ έχει την αφετηρία της η Μεγάλη Ιδέα που διαπερνά ως έννοια και ως πυξίδα τις σελίδες του εγχειριδίου από το παράθεμα με τη γνωστή ομιλία του Κωλέττη (σ. 152) έως το αντίστοιχο παράθεμα με την ομιλία Καραμανλή για τη νέα Μεγάλη Ιδέα του έθνους, δηλαδή την ένταξη στην Ενωμένη Ευρώπη (σ. 232).
Μήπως υπερβάλουμε; Κι όμως, ακόμα και εάν αναζητήσει κανείς σε χάρτες ή στο διαδίκτυο τη φράση «ελληνική χερσόνησος» εύκολα θα διαπιστώσει ότι, εκτός από τα αποτελέσματα που προκύπτουν από το σχολικό βιβλίο της Στ Δημοτικού, ουδείς άλλος χρησιμοποιεί το συγκεκριμένο όρο, όπως άλλωστε ουδείς άλλος αποκαλεί τον κόλπο του Μεξικού κόλπο της Αμερικής εκτός από τον Ντόναλτ Τραμπ.
Ενδεικτικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα νέα ΠΣ και το υπάρχον σχολικό εγχειρίδιο είναι επίσης οι παρακάτω:
- Αναδιαρθρώνεται ο πρώτος κύκλος μαθημάτων έτσι ώστε να αναβαθμιστεί ως αυτοτελής η ενότητα της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης σε βάρος της Αναγέννησης, του Διαφωτισμού της Γαλλικής και Αμερικάνικης Επανάστασης.
- Για πρώτη φορά εισάγεται στα νέα ΠΣ ως ξεχωριστή θεματική ενότητα «Η Μεγάλη ιδέα και η εδαφική επέκταση της Ελλάδας», γεγονός που επιβεβαιώνει το πνεύμα του υπάρχοντος βιβλίου που περιστρέφεται γύρω από την αναβίωση μιας σύγχρονης εκδοχής της Μεγάλης Ιδέας.
- Ο 20ος αιώνας στο παρόν βιβλίο ξεκινά με την ήττα της Ελλάδας το 1897 ενώ στα νέα ΠΣ με τους βαλκανικούς πολέμους – η ήττα του 1897 δεν εμφανίζεται ως θεματική ενότητα καθόλου ενώ στα ΑΠΣ του 2003 υπήρχε η ενότητα «Ο άτυχος πόλεμος του 1897».
- Αντίστοιχα, η ενότητα του βιβλίου «Η μεταπολεμική ανασυγκρότηση της Ελλάδας (1950 – 1974)» εμφανίζεται με τον τίτλο «Η ανασυγκρότηση της Ελλάδας και η ανακοπή της πορείας της από τη Δικτατορία του 1967 (1950-1974)». Εδώ η ενιαία μετεμφυλιακή περίοδος τέμνεται από την επιβολή της δικτατορίας που παρουσιάζεται ως παράγοντας οπισθοδρόμησης.
- Ο τουλάχιστον προκλητικός τίτλος του σχολικού βιβλίου «Μια δεκαετία αγώνων και θυσιών για την ελευθερία (1941 -1949)» αντικαθίσταται από μια ενότητα που χρησιμοποιεί γεγονοτολογικούς όρους: «Κατοχή, εθνική αντίσταση, απελευθέρωση και Εμφύλιος (1941-1949)».
Εξορθολογισμός ή αύξηση της ύλης;
Στο σχετικό ΦΕΚ 507/2-2-2023 για τα νέα προγράμματα σπουδών Ιστορίας αναφέρεται ότι «Τα νέα ΠΣ της Ιστορίας εισάγουν ενιαία αντίληψη προσέγγισης του μαθήματος από τη Γ’ Δημοτικού έως τη Γ’ Λυκείου. Επιπλέον, έχει καταβληθεί μεγάλη προσπάθεια εξορθολογισμού της ύλης, με την επιλογή των ενοτήτων και την αναδιάρθρωση του περιεχομένου τους. Ειδικότερα, στο Δημοτικό το μάθημα της Ιστορίας ενσωματώνει την Αρχαία Ελληνική Μυθολογία (στη Γ’ Τάξη) και οργανώνεται χρονολογικά, εξετάζοντας την Προϊστορία (Γ’ Τάξη), την Αρχαία Ελληνική Ιστορία (Δ’ Τάξη), τη Ρωμαϊκή και τη Βυζαντινή Ιστορία (Ε’ Τάξη) και τη Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία (ΣΤ’ Τάξη)». Μια απλή ανάγνωση της παραπάνω παραγράφου καθιστά σαφές ότι η δομή της ιστορίας στο δημοτικό σχολείο παραμένει ίδια και απαράλλαχτη από τα αναλυτικά προγράμματα του 1913 ως σήμερα, (9) ακολουθώντας ευλαβικά το γνωστό τρίσημο σχήμα του Παπαρρηγόπουλου (αρχαία-βυζαντινή-νεότερη ιστορία) και συσσωρεύοντας απίστευτο όγκο ύλης και πληροφοριών, μη διαχειρίσιμο με οποιαδήποτε διδακτική μέθοδο. Μια ματιά στον πίνακα παρακάτω, αποδεικνύει ότι ακόμα και με κριτήριο σύγκρισης το υπάρχον, ήδη αποτυχημένο, βιβλίο ιστορίας, τα νέα ΠΣ αυξάνουν περισσότερο την ύλη και τους διδακτικούς στόχους. Επομένως, αδυνατούμε να κατανοήσουμε τι νόημα έχει η αναφορά περί «μεγάλης προσπάθειας εξορθολογισμού της ύλης», όταν συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο.
Εκεί όμως που το ως άνω ΦΕΚ πραγματικά ξεπερνάει κάθε όριο και προκαλεί τη γενική θυμηδία, είναι οι μεθοδολογικές οδηγίες και συστάσεις, οι οποίες (εάν δεν έχουν συνταχθεί με τη βοήθεια κάποιου προγράμματος τεχνητής νοημοσύνης) αποδεικνύουν πόση επαφή έχουν με τη σχολική πραγματικότητα οι συντάκτες του:
θα πρέπει οι μαθητές/-τριες να αναπτύξουν έναν βαθμό εξοικείωσης και σύνδεσης με το μάθημα και να το βρίσκουν ενδιαφέρον και ελκυστικό. Οι εκπαιδευτικοί από την πλευρά τους θα πρέπει να δημιουργήσουν ένα περιβάλλον μαθητοκεντρικό, το οποίο θα διαμορφώνει ισχυρές «δασκαλομαθητικές» και διαμαθητικές σχέσεις, που θα προωθούν τον σεβασμό, την αυτοεκτίμηση, τη συνεργατική μάθηση και ανθρωπιστικές αξίες για όλους τους/τις μαθητές/-τριες[…]να σχηματοποιηθεί συγκροτημένη πρόταση σύνδεσης της εμπειρίας με τη θεωρία και μετάβασης από τις ιδέες (εμπειρικο-βιωματική γνώση) των παιδιών στις επιστημονικές ιστορικές αφηγηματικές επεξηγήσεις. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, ο/η εκπαιδευτικός θα πρέπει να χρησιμοποιεί διδακτικές μεθόδους οι οποίες θα κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον των μαθητών/-τριών, θα ενεργοποιούν τη συμμετοχή, τη διαίσθηση και τη φαντασία τους και θα τους/τις κινητοποιούν ώστε να ερευνούν, μόνοι/-ες τους ή σε ομάδες (ομαδοσυνεργατική), τα ιστορικά γεγονότα και θέματα
Είναι ως να αναμένουν οι συντάκτες του κειμένου ότι η απέραντη ύλη που ενέταξαν στο ΠΣ (κατόπιν εξορθολογισμού) θα διδαχθεί με τις πρωτοποριακές μεθόδους της νέας αγωγής, σε δύο σκάρτα 45λεπτα, στριμωγμένα ανάμεσα σε άλλες 28 ώρες την εβδομάδα με αντίστοιχες μη εφαρμόσιμες απαιτήσεις, σε παιδιά που αδημονούν πότε θα φτάσει η ώρα της ιστορίας ώστε να υποστούν αυτό τον αβάσταχτο όγκο πληροφοριών, άγνωστων λέξεων και ακατανόητων εννοιών. Πάντα με πρωτοποριακές μεθόδους. Τα αποτελέσματα, έως σήμερα τουλάχιστον, είναι αποκαρδιωτικά και σίγουρα το πλέον εμφανές και απογοητευτικό είναι το αίσθημα της αποστροφής για το μάθημα της ιστορίας.
Ας δούμε για παράδειγμα τα προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα για την πρώτη ενότητα με τίτλο «Αναγέννηση, Γεωγραφικές Ανακαλύψεις»: «Οι μαθητές/τριες να είναι σε θέση: Να γνωρίζουν στη σημασία της εφεύρεσης της τυπογραφίας στην ανάπτυξη του πολιτισμού και της παιδείας. Να κατανοούν τη συμβολή της περιόδου της Αναγέννησης στην καλλιτεχνική επιστημονική πρόοδο. Να συνειδητοποιούν την αξία του κινήματος των ανθρωπισμού. Να γνωρίζουν τις επιπτώσεις των εξερευνήσεων και της κατάκτησης των νέων χωρών στην οικονομική και κοινωνική εξέλιξη της Ευρώπης». Όλα αυτά σε 45 λεπτά. Επιπλέον, τα παιδιά θα διδαχθούν την Αναγέννηση όταν ποτέ μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν έχουν διδαχθεί την έννοια Μεσαίωνας ως μιας χρονικής περιόδου με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (μια και μοναδική έμμεση αναφορά γίνεται στα νέα ΠΣ στον τίτλο της θεματικής ενότητας «Μεσαιωνική Ελληνική Αυτοκρατορία»).
Σε όλα τα παραπάνω θα πρέπει να προσθέσουμε το δοκιμιακό ύφος, σχεδόν απροσπέλαστο για την πλειοψηφία των παιδιών σε αυτές τις ηλικίες, το οποίο αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό των βιβλίων ιστορίας του δημοτικού σχολείου.
Τα κουλουβάχατα της ιστορίας
Οι μαθητές καλούνται να επεξεργαστούν ένα ατελείωτο κατάλογο από ονόματα, γεγονότα, χρονολογίες, ημερομηνίες, τοποθεσίες, ηρωικά κατορθώματα, μέσα από μια δαιδαλώδη διαδρομή, με τις ενότητες να δομούνται είτε γεωγραφικά (π.χ. Πελοπόννησος, Στερεά, νησιά, Ήπειρος, κλπ.) είτε με βάση πρόσωπα (π.χ. Κανάρης, Καραϊσκάκης, κλπ.). Μοιραία, κάθε αίσθηση ιστορικής αφήγησης και συνέχειας χάνεται μέσα σε ένα αξεδιάλυτο κουβάρι από επαναλήψεις, διαφορετικές αναγνώσεις του ίδιου γεγονότος, συνεχή άλματα μπρος και πίσω στον αφηγηματικό άξονα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η άλωση της Τριπολιτσάς (Σεπτέμβριος του 1821) όπου παρουσιάζεται στην τρίτη ενότητα με θέμα «Η επανάσταση στη Πελοπόννησο», ωστόσο διδάσκεται και ύστερα από τρεις ενότητες (δηλαδή 15 ημέρες μετά) σε άλλη ενότητα με θέμα «Η Άλωση της Τριπολιτσάς και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης».
Αναλυτική σύγκριση των ΑΠΣ-ΔΕΠΠΣ (2003), του σχολικού εγχειριδίου Κολιόπουλου και των νέων ΠΣ (2022)
Οι ώρες που αναφέρονται στο τέλος κάθε κεφαλαίου (θα έπρεπε να) αντιστοιχούν στον αριθμό ενοτήτων του βιβλίου, αφού σε κάθε ενότητα αντιστοιχεί μια διδακτική ώρα.
ΑΠΣ – ΔΕΠΠΣ (2003) | Βιβλίο Ιστορίας (2012) | Νέο Πρόγραμμα Σπουδών (2022) |
Εισαγωγή: Η Ευρώπη στα νεότερα χρόνια
(4 ώρες) | Οι εξελίξεις στην Ευρώπη κατά τους Νεότερους Χρόνους 2. Από τις Γεωγραφικές Ανακαλύψεις στο Διαφωτισμό 3. Η Αμερικανική και η Γαλλική Επανάσταση (3 ενότητες) | Η Ευρώπη κατά τα νεότερα χρόνια 1. Η Αναγέννηση, Γεωγραφικές Ανακαλύψεις 2. Μεταρρύθμιση, θρησκευτικοί πόλεμοι. 3. Διαφωτισμός, Αμερικανική Επανάσταση και Γαλλική Επανάσταση (3 ενότητες) |
Οι Έλληνες κάτω από ξένη κυριαρχία
(10 ώρες ) | Οι Έλληνες κάτω από την οθωμανική και τη λατινική κυριαρχία (1453-1821)
3. Η θρησκευτική και η πολιτική οργάνωση των Ελλήνων 4. Οι Κλέφτες και οι Αρματολοί 5. Η οικονομική ζωή 6. Οι Έλληνες των παροικιών και των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών 7. Οι δάσκαλοι του Γένους 8. Ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής 9. Τα κυριότερα επαναστατικά κινήματα 10. Οι αγώνες των Σουλιωτών (10 ενότητες) | Οι Έλληνες κάτω από ξένη κυριαρχία
(6 ενότητες) |
Η Μεγάλη Επανάσταση
(14 ώρες ) | Η Μεγάλη Επανάσταση (1821-1830)
2. Η εξέγερση στη Μολδοβλαχία 3. Η επανάσταση στην Πελοπόννησο 4. Η επανάσταση στη Στερεά Ελλάδα 5. Η επανάσταση στα νησιά του Αιγαίου 6. Η επανάσταση στην Ήπειρο, τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία 7. Η άλωση της Τριπολιτσάς 8. Οι αγώνες του Κανάρη 9. Η εκστρατεία του Δράμαλη – Δερβενάκια 10. 0 Μάρκος Μπότσαρης 11 . 0 Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο – ο Παπαφλέσσας 12. Η δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου – ο Διονύσιος Σολωμός 13.Οι αγώνες του Καραϊσκάκη 14 . Ο Φιλελληνισμός 15. Η παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων και η Ναυμαχία του Ναβαρίνου 16.Οι Εθνοσυνελεύσεις και η πολιτική οργάνωση του Αγώνα 17 . Ο Ιωάννης Καποδίστριας και το έργο του 18. Το τέλος της Επανάστασης και η ελληνική ανεξαρτησία (18 ενότητες) | Προετοιμασία και σταθμοί της Ελληνικής Επανάστασης του 1821-1830
(15 ενότητες) |
Η Ελλάδα ανεξάρτητο κράτος Η περίοδος της βασιλείας του Όθωνα Η καθημερινή ζωή των Ελλήνων στα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση Η βασιλεία του Γεωργίου Α΄ και η επικράτηση του κοινοβουλευτισμού Το «Ανατολικό Ζήτημα» στη Βαλκανική Χερσόνησο Το ελληνικό κράτος αντιμετωπίζει οικονομικά και εθνικά προβλήματα στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο άτυχος πόλεμος του 1897 και οι εξεγέρσεις στην Κρήτη. Ο Μακεδονικός Αγώνας Το κίνημα των Νεότουρκων (1908) και το κίνημα στο Γουδί (1909) αλλάζουν το πολιτικό σκηνικό Η πνευματική και η καλλιτεχνική ζωή στο ελληνικό κράτος κατά το 19ο αιώνα (7 ώρες ) | Η Ελλάδα στον 19° αιώνα
2. Η βασιλεία του Γεωργίου Α’ – ο Χαρίλαος Τρικούπης 3. Επαναστατικά κινήματα στη Μακεδονία και την Κρήτη 4. Η Ελλάδα στα τέλη του 19ου αιώνα 5. Η Θράκη, η Μικρά Ασία και ο Πόντος, ακμαία ελληνικά κέντρα 6. Η κρίση στα Βαλκάνια (6 ενότητες) | Η Ελλάδα ανεξάρτητο κράτος – 19ος αιώνας έως το κίνημα στο Γουδή (1909)
(6 ενότητες) |
Η Ελλάδα κατά τον 20ο αιώνα
(15 ώρες) | Η Ελλάδα στον 20° αιώνα 2. Το κίνημα στο Γουδί και η κυβέρνηση Βενιζέλου 3. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 4. Η Ελλάδα στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο 5. Η Μικρασιατική Εκστρατεία και η Καταστροφή 6. Ο Μεσοπόλεμος 7. Το Αλβανικό Έπος 8. Η γερμανική επίθεση και ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος 9. Μια δεκαετία αγώνων και θυσιών για την ελευθερία (1941 -1949) 10. Η μεταπολεμική ανασυγκρότηση της Ελλάδας (1950 – 1974) 11. Το Κυπριακό ζήτημα 12. Η Ελλάδα και η ευρωπαϊκή της πορεία (12 ενότητες) | Η Ελλάδα κατά τον 20ο αιώνα
(10 ενότητες) |
Στο ξέφωτο : μια άλλη προοπτική για τη σχολική ιστορία
Οι προσδοκίες που έχουν καλλιεργήσει εδώ και αρκετά χρόνια ορισμένοι σχολικοί σύμβουλοι και ακαδημαϊκοί ότι το πολλαπλό βιβλίο αποτελεί δημοκρατικό μέτρο που δίνει δυνατότητες επιλογής στο/στη δάσκαλο/α, ότι το μονοπώλιο του μοναδικού συγγράμματος αποτελεί τροχοπέδη για το δημόσιο σχολείο ξεχνούν ότι (α) τα προγράμματα σπουδών τοποθετούν το θεσμικό (και συνεπώς υποχρεωτικό) πλαίσιο για τη συγγραφή των βιβλίων και (β) μια σειρά από βιβλία-κλώνους του σχολικού εγχειριδίου Κολιόπουλου προφανώς δεν προσφέρει πραγματική δυνατότητα επιλογών. Άλλωστε, από το 1907 μέχρι το 1969, εκτός από το αναγνωστικό, τα υπόλοιπα σχολικά βιβλία χαρακτηρίζονταν βοηθητικά, εγκρινόταν πλήθος βιβλίων για κάθε μάθημα και ο Σύλλογος Διδασκόντων κάθε σχολείου έκανε τις επιλογές του.
Έχει ένα ενδιαφέρον πάντως και είναι απολύτως ενδεικτικό των αμυντικών αντανακλαστικών και μιας κάποιας εσωστρέφειας που παρατηρείται στους συγκεκριμένους κύκλους, το γεγονός ότι όλο αυτό το πλήθος των αξιόλογων ιστορικών που συμμετείχαν από τη μία ή την άλλη πλευρά στην έντονη ιδεολογική διαμάχη για το βιβλίο της κυρίας Ρεπούση, απλώς δεν ασχολήθηκε με το σχολικό εγχειρίδιο που επέβαλε η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας επί υπουργίας Αρβανιτόπουλου και δεν άγγιξαν ούτε σε επίπεδο επιμέρους διορθώσεων οι κυβερνήσεις ΣΥΡΙΖΑ. Ελάχιστες οι εξαιρέσεις, μετρημένες στα δάχτυλα ενός χεριού.
Το πρόβλημα της διδασκαλίας της ιστορίας είναι ίσως το πλέον δυσεπίλυτο στο δημοτικό σχολείο σήμερα. Είναι κοινός τόπος ότι στη συντριπτική τους πλειοψηφία τα παιδιά αποστρέφονται μετά τη Δ΄ Δημοτικού το μάθημα, δεν μπορούν να ανταποκριθούν, το ενδιαφέρον τους είναι σχεδόν ανύπαρκτο. Αν δεν αναγνωρίσουμε αυτή την πραγματικότητα ή αν αρκεστούμε να τη χρεώσουμε με ευκολία στα παιδιά, στους γονείς τους ή στους «κακούς» εκπαιδευτικούς θα κάνουμε λάθος. Το ζήτημα είναι πολυπαραγοντικό. Από τον όγκο της ύλης μέχρι τη μεθοδολογία που επιβάλει, από τη δοκιμιακή πυκνή γραφή μέχρι τη συνεχή χρήση δυσνόητων όρων και ανοίκειων εκφράσεων και κυρίως από την άποψη των διδακτικών στόχων μέχρι τη νέα κοινωνική και οικογενειακή πραγματικότητα που βιώνουν τα παιδιά μοιάζει όλα να συνηγορούν στον ίδιο στόχο. Μια γενιά χωρίς ιστορική συνείδηση, με βαθιά απέχθεια για την ιστορία και τη μελέτη του παρελθόντος.
Σε θεσμικό επίπεδο, τα παραπάνω σημαίνουν (μεταξύ άλλων) νέα προγράμματα σπουδών και σχολικά βιβλία, προοδευτική στροφή στην ιστορική/παιδαγωγική μόρφωση και επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, παραγωγή αντίστοιχου διδακτικού/ιστορικού λογισμικού. Ανακατανομή της ύλης του μαθήματος της ιστορίας, άμεσα στα πλαίσια των εννιά χρόνων υποχρεωτικής εκπαίδευσης και στρατηγικά στα πλαίσια του δωδεκάχρονου ενιαίου σχολείου. Η κατανομή του τρίσημου σχήματος του Παπαρρηγόπουλου (αρχαία, βυζαντινή και νεότερη ιστορία σε Δ΄, Ε΄ και Στ΄ τάξη) αντιστοιχούσε στις εποχές όπου το μεγαλύτερο μέρος του μαθητικού πληθυσμού εγκατέλειπε το σχολείο και όφειλε με βάση τα προτάγματα του εθνικισμού των αρχών του 20ου αιώνα, να έχει διαμορφώσει από αυτή την ηλικία μια υπερσυντηρητική εθνική ταυτότητα. Σήμερα, έχουμε μια εντελώς διαφορετική σχολική και κοινωνική πραγματικότητα και βεβαίως - προσεγγίζοντας το ζήτημα από την οπτική γωνία της κριτικής παιδαγωγικής - διαμετρικά αντίθετες στοχεύσεις.
Πηγή: e-lesxi.gr
[1] ΦΕΚ 1367/23-3-2022, https://www.kodiko.gr/nomothesia/document/781856/yp.-apofasi-29366-d1-2022 το οποίο οριστικοποιήθηκε με την αναθεωρημένη εκδοχή στο ΦΕΚ 507/2-2-2023
[2] Γιώργος Γρόλλιος, Κριτική Εκπαίδευση 4 (2023), «Στόχοι και τρόποι διδασκαλίας στα νέα Προγράμματα Σπουδών» Published online: 17 May 2023, chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://epub.lib.uoa.gr/index.php/kritekgutep/article/viewFile/2419/2055. Επίσης: Γιώργος Γρόλλιος, Τα προγράμματα σπουδών του Δημοτικού Σχολείου, Gutembufg, Αθήνα, 2025
[3] Πρόκειται για το εγχειρίδιο ιστορίας της Στ΄ Δημοτικού «Στα Νεότερα Χρόνια» των Ακτύπη, Βελαλίδη, Καΐλα, Κατσουλάκου, Παπαγρηγορίου και Χωρεάνθη, ΟΕΔΒ. Στο εξής αναφέρεται στο παρόν ως παλιό βιβλίο ιστορίας
[4] Πρόκειται για το εγχειρίδιο ιστορίας της Στ΄ Δημοτικού «Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου» των Κολιόπουλου, Καλλιανιώτη, Μιχαηλίδη, Μηνάογλου, ΙΤΥΕ
[5] Δημήτρης Μαριόλης, Εκπαιδευτική Λέσχη, Φεβρουάριος 2014, «Η επιστροφή της σχολικής ιστορίας στα μαύρα δάση του εθνικισμού: Μια (ακόμα) κριτική για το βιβλίο ιστορίας της Στ΄ δημοτικού». Published online: February 2014, https://elesxi-archive.wixsite.com/e-lesxi/mariolis-c13ie
[6] Παρατηρείται εδώ μια πλήρης αντιστροφή της διαδικασίας: προηγούνται τα σχολικά εγχειρίδια που από το 1950 ακόμη εντάσσουν τις πιο συντηρητικές-αντικομμουνιστικές εκδοχές ιστορικής αφήγησης, ακολουθεί η προκήρυξη διαγωνισμού το 1954 που ενσωματώνει αυτές τις επιλογές ως υποχρεωτικές για το σύνολο των εγχειριδίων και τέλος, τα αναλυτικά προγράμματα του 1957, όπου εντάσσουν τη συντηρητική ιστορική αφήγηση στο νέο θεσμικό πλαίσιο προσθέτοντας και την ελληνική συμμετοχή στον πόλεμο της Κορέας. Δημήτρης Μαριόλης, Εθνική ταυτότητα και ιδεολογία στα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας της Στ Δημοτικού της μετεμφυλιακής περιόδου 1950-1974, Διπλωματική εργασία, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Πολιτική Επιστήμη και Ιστορία», Ιούνιος 2013.
[7] Αναφέρουμε ενδεικτικά ενότητες από το αναλυτικό πρόγραμμα του 1957 : «Οι κατά θάλασσαν αγώνες. Καταστροφή της Χίου. Κωνσταντίνος Κανάρης. Εκστρατεία και καταστροφή του Δράμαλη. Η επανάστασις εις την Δυτικήν Ελλάδα. Η εν Πέτα μάχη. Πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου. Μάρκος Μπότσαρης». βλ. Β.Δ. «Περί του αναλυτικού και ωρολογίου προγράμματος των Πατριδογνωστικών μαθημάτων των Δημοτικών Σχολείων», ΦΕΚ 14, Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, τχ. Α΄, Αρ. φ. 14, σ.87, Εν Αθήναις τη 30 Ιανουαρίου 1957
[8] ΦΕΚ 14, Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, τχ. Α΄, Αρ. φ. 14, σ.87, Εν Αθήναις τη 30 Ιανουαρίου 1957
[9] Β.Δ. «Περί ορισμού των μαθημάτων του δι έκαστου τούτων προς διδασκαλίαν αναγκαίου χρόνου, και περί της κατά τάξεις κατανομής της διδακτέας ύλης εις τα πλήρη Δημοτικά σχολεία αρρένων και θηλέων», ΦΕΚ 174, 10ης 9ου του 1913, Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος, τχ. Α΄, Αρ. φ. 174, σ.579, Εν Αθήναις τη 10η Σεπτεμβρίου 1913.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
Παν.Πατρών: Tο 1ο στην Ελλάδα Πανεπιστημιακό Πιστοποιητικό Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς
Πανεπιστήμιο Αιγαίου: Το κορυφαίο πρόγραμμα ειδικής αγωγής στην Ελλάδα - Αιτήσεις έως 20/02
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
