Λίγα λόγια για το πρόβλημα της διανόησης σήμερα

 

Η απογοήτευση αυτή μπορεί να εκδηλώνεται υπόρρητα ή χλιαρά ή έντονα και με σφοδρότητα. Να καλύπτει δηλαδή το φάσμα από τον σκεπτικισμό απέναντι στην προϋπάρχουσα εικόνα για τον ρόλο αλλά και την δύναμη του νου των διανοουμένων ως την έντονη καχυποψία απέναντι στα κίνητρά τους και τη σύνδεσή τους με την πολιτικο-οικονομική εξουσία, και ακόμα και στον αντιδιανοουμενισμό, την συνολική απόρριψη της αναγκαιότητας της ίδιας της διανοητικής λειτουργίας και της ανάγκης της κοινωνίας για σκέψη.

 

Μού φαίνεται όμως πως το ουσιαστικό πρόβλημα είναι αρκετά διαφορετικής τάξης και πως συνίσταται ουσιαστικά στην μάλλον επίφοβη συναίσθηση ότι δεν υπάρχουν πια διανοούμενοι. Αν με τον όρο αυτό ο μέσος πολίτης αντιλαμβανόταν έναν άνθρωπο με ευφυία ανώτερη του μέσου όρου και άρα με τη δυνατότητα να δει πιο μακριά και πιο λεπταίσθητα από τον ίδιο, τότε αυτό που ανακαλύπτει είναι ότι στην καταθλιπτικά συντριπτική τους πλειοψηφία οι διανοούμενοι δεν σκέφτονται καθόλου διαφορετικά από τον ίδιο, και συνεπώς δεν μπορεί να ειπωθεί ότι σκέφτονται καν, εφόσον η δική τους δουλειά στον συνολικό καταμερισμό εργασίας είναι να σκέφτονται -- κάτι που δεν φαίνεται να κάνουν καθόλου καλύτερα από τον μέσο άνθρωπο, ο οποίος είναι αναγκασμένος, για να βγάλει τα προς το ζειν, να κάνει και άλλη (ή και άλλες) εργασίες, σε αντίθεση με τον διανοούμενο, που φαίνεται όλο και πιο παρασιτικός, μιας και δεν φαίνεται να διαφοροποιείται σε τίποτε ουσιώδες από το επίπεδο σκέψης του μέσου σημερινού μικροαστού μισθωτού.

 

Με λίγα λόγια, αντί για κάτι σαν αυτό που ο Τζούλιαν Μπέντα είχε αποκαλέσει "προδοσία των διανοουμένων" αντικρίζει κανείς κάτι σαν την "απελπιστική μετριότητα" των διανοουμένων. Ενώ στην πρώτη περίπτωση, αυτή της προδοσίας, το σενάριο είναι ότι ο διανοούμενος διατηρεί μια ανώτερη πρόσβαση στη διάνοια αλλά διαστρέφει αυτό του το προνόμιο χρησιμοποιώντας το εναντίον του γενικού συμφέροντος και υπέρ του δικού του ατομικού συμφέροντος, η εικόνα στην δεύτερη περίπτωση, η οποία νομίζω ότι αφορά την δική μας εποχή πολύ περισσότερο, είναι ότι ο διανοούμενος δεν είναι σε θέση να σκεφτεί διαφορετικά από τον "καθημερινό άνθρωπο", ότι στην ουσία η εικόνα της πνευματικής του μοναδικότητας ήταν μια απάτη, ότι πάνω από όλα είναι ανίκανος να βοηθήσει το λαό και όχι απλώς απρόθυμος να το κάνει. Ότι με λίγα λόγια, ο σημερινός διανοούμενος δεν παρέχει υπηρεσίες στο γενικό συμφέρον όχι απλώς επειδή δεν θέλει να το κάνει, αλλά και επειδή δεν μπορεί. Αυτό μαρτυρά η μάλλον αξιοθρήνητη εικόνα των διανοουμένων στη χώρα μας, που δεν περιλαμβάνει απλώς και μόνο τους συνειδητούς υπηρέτες των συμφερόντων μιας πλουτοκρατικής ολιγαρχίας (που ασφαλώς υπάρχουν), αλλά και μια σειρά δυστυχείς φαινομενικά καλών προαιρέσεων, που όταν έρχεται η ώρα να παρέμβουν, αδυνατούν να αρθρώσουν μία κουβέντα που δεν μπορεί ο καθένας να ακούσει στο καφενείο της γειτονιάς του ή στο ταξί σε καθημερινή βάση. Η ιδέα μιας ολοκληρωτικά ανήμπορης διανόησης είναι μάλλον πιο τρομακτική από αυτή μιας ενσυνείδητα προδοτικής, μιας και, μεταξύ άλλων, συμπεριλαμβάνει την πιθανότητα ακόμα και οι ενσυνείδητοι υπηρέτες της άρχουσας τάξης να είναι απλώς συνειδητότεροι για την ανικανότητά τους να υπηρετήσουν το γενικό συμφέρον από αυτούς που το αποπειρώνται, αλλά χωρίς να είναι σε θέση να εκφράσουν οτιδήποτε άλλο από τα πιο τετριμμένα κλισέ της καθημερινής ζωής.

 

Η πρότασή μου λοιπόν είναι ότι το πραγματικό ζήτημα σήμερα δεν είναι η αποστασία μιας διανόησης που την κρίσιμη ώρα επιλέγει την συμπόρευση με την κυρίαρχη τάξη αλλά η ανημπόρια μιας διανόησης που έχει προ καιρού επιλέξει αυτή την συμπόρευση, σε αρκετές περιπτώσεις ασυνείδητα και χωρίς συναίσθηση του γεγονότος.

 

Σ' αυτή τη βάση, γίνεται εφικτό να παρατηρήσουμε το εξής: η ατομική ευφυία είναι ένα αναμφισβήτητο γεγονός. Υπάρχουν άνθρωποι που ατομικά είναι ευφυέστεροι άλλων ανθρώπων σε συγκεκριμένα πράγματα, σε συγκεκριμένα πεδία. Αλλά η ατομική ευφυία είναι επίσης ακριβώς ατομική, ουδόλως δηλαδή δεν συνιστά ευφυία σε συλλογικό επίπεδο, δεν αποτελεί έκφραση από μόνη της μιας ικανότητας που υπερβαίνει το άτομο. Με δεδομένο λοιπόν ότι τα ζητήματα που σήμερα επιζητούν επειγόντως λύση είναι φύσει συλλογικά ζητήματα, η ατομική ευφυία μόνη της είναι απλώς ανεπαρκής. Και για να έρθουμε στην επικαιρότητα των ημερών, είναι σαφώς εφικτό ένας άνθρωπος να είναι εξαιρετικός γλωσσοπλάστης και να είναι συνάμα πολιτικά βλαξ. Η ευφυία που έχει αναπτύξει στον συγκεκριμένο του ατομικό τομέα σε τίποτε δεν τον ετοιμάζει για τις απαιτήσεις που έχει η σκέψη για τη συλλογική ζωή, τις αναγκαιότητες και τις συγκρούσεις που καθορίζουν τη μοίρα της.

 

Η ευφυία για τα ζητήματα της συλλογικής ζωής δεν είναι λοιπόν ταυτόσημη με την εξειδικευμένη ευφυία εκατομμυρίων βλακών με εξαιρετικές επιδόσεις στα επιμέρους πεδία τους. Η ευφυία για τα ζητήματα αυτά είναι, και δεν μπορεί παρά να είναι, συλλογική ευφυία. Αλλά μιας και η κοινωνία, οποιαδήποτε κοινωνία, και ιδιαίτερα οποιαδήποτε νεωτερική κοινωνία, δεν είναι μια αδιαφοροποίητη ολότητα, "συλλογική" σημαίνει, και δεν μπορεί παρά να σημαίνει, "ταξική". Δηλαδή, η διανοητική παρέμβαση σε ζητήματα πολιτικής, οικονομίας και κοινωνίας, μπορεί να αξίζει το όνομά της στον βαθμό που αντανακλά τη συλλογική νόηση μιας τάξης, την συλλογική της εμπειρία, τις συλλογικές της προσδοκίες και ελπίδες, την συλλογική της βούληση για μετασχηματισμό του υλικού κόσμου και των συνθηκών της ζωής της. 

 

Και στο θέμα αυτό, οι επαγγελματίες διανοούμενοι σήμερα κάνουν, στην τεράστια πλειοψηφία τους, μία από δύο επιλογές:

 

α) συμπορεύονται ενσυνείδητα με την κυρίαρχη τάξη, την αστική τάξη, πληρώνοντας αναγκαστικά το τίμημα της αντικειμενικής βλακείας, καθώς καμία κυρίαρχη τάξη δεν κυριαρχεί και δεν μπορεί να κυριαρχήσει χωρίς τα μέσα της βίας και του καταναγκασμού κόντρα στα όποια "εκπολιτιστικά" κελεύσματα της σκέψης και καθώς η αστική τάξη συγκεκριμένα έχει προ πολλού απωλέσει την οργανική σχέση της με την ιδέα της σύνδεσης αυτής της βίας με το οικουμενικό καλό

 

ή 

 

β) δεν επιλέγουν καμία τάξη, αλλά επιλέγουν έτσι παθητικά και πάλι την κυρίαρχη τάξη, όχι μέσω της ενεργητικής συμπόρευσης με τις αντιδραστικές της στοχεύσεις αλλά μέσω της πρόθυμης καταβολής του αντιτίμου της αντικειμενικής βλακείας. Γιατί βέβαια, εφόσον δεν απομακρύνονται τελεσίδικα από το ιδεολογικό σύστημα της τάξης αυτής, δεν μπορούν και να εντοπίσουν ένα εναλλακτικό σύστημα για να βασίσουν τη σκέψη τους, με αποτέλεσμα η σκέψη αυτή να μην πατάει πουθενά εκτός από την βλακώδη ιδέα ότι το ατομικό ταλέντο επαρκεί για να αντιμετωπίσεις τεράστιας κλίμακας συλλογικά προβλήματα. Και οι συνέπειες είναι οι γνωστοί θλιβεροί αυτοσχεδιασμοί πάνω στο ακίνδυνα τετριμμένο και το ανήμπορα ηθικολογικό. 

 

Τίποτε όμως από όλα αυτά δεν αποτελεί πραγματικό εμπόδιο στην ανάπτυξη μιας διανόησης επαρκούς για τις ανάγκες και τις επιδιώξεις της τάξης των εκμεταλλευμένων, και στην ουσία, αυτή η διανόηση αναπτύσσεται καθημερινά, όσο και αν δεν αποτυπώνεται με επίσημο τρόπο στα όργανα γνώμης της κυρίαρχης τάξης. Είναι αναπόφευκτο και νομοτελειακό μία τάξη η οποία χρειάζεται όργανα αποτύπωσης της οικουμενικής αναγκαιότητας της κυριαρχίας της να τα βρει, είτε σε μικρά κομμάτια της αστικής επαγγελματικής διανόησης που αποσπώνται από το κύριο σώμα λόγω των επιδεινούμενων υλικών τους συνθηκών, είτε στα μεγαλύτερα κομμάτια μιας εργατικής τάξης που έχει αντλήσει θεωρητική εκπαίδευση μέσα από τους ιδεολογικούς μηχανισμούς του επαναστατικού κόμματος και της προλεταριοποιημένης νεολαίας που έχει συνειδητοποιήσει τα αδιέξοδα μιας παθητικής αναπαραγωγής της "ανώτερης" (αστικής) εκπαίδευσής της.

 

Για τον λόγο αυτό, η "κρίση της διανόησης" δεν είναι καθόλου λόγος προβληματισμού και μελαγχολίας για την εργατική τάξη· είναι αντίθετα ένδειξη του γεγονότος ότι η κάποτε οργανική σύνδεση ανάμεσα στην αστική τάξη και την απρόσκοπτη διανοητική/ιδεολογική αναπαραγωγή της παρουσιάζει δείγματα εξασθένισης και κόπωσης και ότι ανοίγει έτσι όλο και περισσότερο το πεδίο για την επαναστατική ιδεολογική δουλειά. Ο θάνατος (με την έννοια της συμβολικής απονομιμοποίησης) των διανοουμένων στην εποχή μας είναι ένα από τα πιο ελπιδοφόρα σημάδια για την αναγέννηση της σκέψης, την οποία η σημερινή αστική διανόηση δεν μπορεί παρά να κρατά υπό διαρκή καταστολή. Κανένα δάκρυ λοιπόν για την "κατάντια" μιας διανόησης που, όπως συνδέθηκε απόλυτα με το μεταπολιτευτικό στάτους κβο, έτσι και καταρρέει μαζί του, αλλά μπόλικη και αισιόδοξη δουλειά πάνω σε όλα όσα η κατάρρευση αυτή ξανα-ανοίγει ως πεδία για διανοητική εξερεύνηση: την κριτική της πολιτικής οικονομίας, την περαιτέρω ανάπτυξη της θεωρίας του ιμπεριαλισμού, την εκ βάθρων αναθεώρηση της θεωρίας του κράτους και της ουσίας της πολιτικής, την κοπιώδη ανασύσταση της θεωρίας της ταξικής συγκρότησης, και τόσα άλλα.

 

Αναδημοσίευση από το Lenin Reloaded