Alfavita Newsroom Ερ. Γεια σου Βασίλη. Χαίρομαι που θα μας παραχωρήσεις μια συνέντευξη στην οποία θα μοιραστείς μαζί μας κάποιες ιδέες σου που προκύπτουν από την ακαδημαϊκή σου έρευνα στην πολιτική φιλοσοφία.
Απ. Σκέφτηκα να σου δώσω μια συνέντευξη αντί να γράψω ένα άρθρο, γιατί η διαδικασία των ερωτοαπαντήσεων ίσως καταστήσει τις ιδέες μου πιο εύκολα κατανοητές στον μέσο αναγνώστη.
Ερ. Πώς βλέπεις τις πολιτικές εξελίξεις σήμερα και την κυβέρνηση του Σύριζα πιο συγκεκριμένα;
Aπ. Θα είναι προτιμότερο να ξεκινήσουμε από το ευρύτερο πλαίσιο ανάλυσης ώστε μέσα σε αυτό να δούμε τι γίνεται με τον Σύριζα. Το τι συμβαίνει στο κομματικό σύστημα είναι η κορυφή του παγόβουνου. Χρειάζεται να καλλιεργήσουμε αρχικά μια αντίληψη για τη δημοκρατία και την ελευθερία στον σύγχρονο καπιταλισμό και μετά να εξετάσουμε τα κομματικά δρώμενα. Ένα από τα ερωτήματα που θα ήταν καλό να θέσουμε είναι το τι σημαίνει για παράδειγμα να έχει κάποιος κριτικό τρόπο σκέψης σήμερα και πώς αυτός μπορεί να μας δώσει μια πιο επεξεργασμένη εικόνα για αυτό που τώρα ζούμε;
Ερ. Οι φιλόσοφοι ήταν θεωρητικοί και όχι πρακτικοί. Αμφιβάλλω κατά πόσο μία τέτοια φιλοσοφική ανάλυση μπορεί να μας φανεί χρήσιμη.
Απ. Επίτρεψε μου να διαφωνήσω. Οι κλασικοί τουλάχιστον φιλόσοφοι σε γενικές γραμμές ήταν σαφείς στο κεντρικό τους νόημα. Αν τους διαβάσεις θα το επιβεβαιώσεις. Κάθε φορά που θέτεις το ερώτημα για το τι συνεπάγεται σε επίπεδο πολιτικής η προστασία της ανθρώπινης τιμής, υπόληψης και αξιοπρέπειας θέτεις, για μένα, το μεγαλύτερο φιλοσοφικό ερώτημα που με έμμεσο τρόπο τέθηκε στη φιλελεύθερη, στη σοσιαλιστική αλλά και στη νεοφιλελεύθερη σκέψη. Η φιλοσοφικές ιδέες σου δίνουν ένα περιεχόμενο επάνω στο οποίο μπορείς να χτίσεις, αναπτύξεις μια κριτική και επεξεργασμένη εικόνα της πραγματικότητας. Μην ξεχνάς επίσης ότι στην ιστορία της φιλοσοφίας υπήρξαν φιλόσοφοι που κυνηγήθηκαν, εξορίστηκαν, κάηκαν τα βιβλία τους (προφανώς για κάποιους πρακτικούς λόγους) ή ήταν οι ίδιοι βουλευτές, όπως με ήταν ο πιο σημαντικός φιλελεύθερος στοχαστής, για μένα, όλων των εποχών, ο Τζον Στιουαρτ Μιλλ.
Ερ. Ωραία λοιπόν, ποιο θα ήταν το περιεχόμενο της κριτικής σκέψης σήμερα;
Απ. Ας αναλύσουμε την συνηθισμένη και δυστυχώς κυρίαρχη αντίληψη που επικρατεί για τα αίτια της κοινωνικής παθογένειας. Σύμφωνα με αυτήν, είμαστε θύματα πολιτικών απατεώνων ή στην καλύτερη περίπτωση ανίκανων. Αν έρθει ο κατάλληλος πολιτικός ή κόμμα στην εξουσία τότε θα επανέλθει η ομαλότητα. Η αντίληψη αυτή υπονοεί ότι δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα με τον καπιταλισμό. Μπορεί να λειτουργήσει ομαλώς και όλοι να βγάζουμε, αβίαστα και ευκολότερα περισσότερο χρήμα αενάως και στο διηνεκές. Η αντίληψη αυτή υπονοεί ότι η αύξηση του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος σε διαρκές επίπεδο είναι εφικτή. Το χρήμα μπορεί να πολλαπλασιάζεται συνεχώς χωρίς να δημιουργούνται κρίσεις ή άλλα φαινόμενα κοινωνικής αποσύνθεσης. Αυτό είναι φυσικά μια ουτοπία. Δεν είναι ανάγκη να είσαι οικονομολόγος για να το αντιληφθείς. Ένας από τους γνωστούς ριζοσπάστες οικονομολόγους, ο David Harvey, είχε πει ότι για να μην έχουμε κρίσεις χρειάζεται να έχουμε παγκόσμια ανάπτυξη κοντά στο 3% ετησίως. Αυτό σημαίνει ότι πάνω από ένα τρις δολάρια χρειάζεται να επενδύονται και να φέρνουν κέρδος ετησίως. Αυτός ο στόχος προϋποθέτει φυσικά ότι ενστερνιζόμαστε και τις αξίες τις οποίες προϋποθέτει ο καπιταλισμός, δηλαδή την σκληρή και πολύωρη εργασία και τον ανταγωνισμό. Το νόημα της ζωής μας θα είναι να βγάζουμε λεφτά.
Ερ. Δεν είναι όμως εφικτό να έχουμε μια μετριασμένη μορφή υλοποίησης αυτών των αξιών και εν γένει του καπιταλισμού χωρίς να θεωρούμε ότι το νόημα της ζωής μας είναι η συσσώρευση του κέρδους;
Απ. Αυτή είναι η ελπίδα σχεδόν όλων των φιλελεύθερων αλλά και νεοφιλελεύθερων στοχαστών. Οι τελευταίοι εκπροσωπούν την πιο ισχυρή υπεράσπιση του καπιταλισμού φτάνοντας στο σημείο να αιτούνται την σχεδόν κατάργηση του κοινωνικού κράτους. Σύμφωνα με αυτή τη φιλελεύθερη πολιτική φιλοσοφία κάποια στιγμή θα αποφασίσουμε ως κοινωνία ότι δεν θα δουλεύουμε εντατικά και πολλές ώρες γιατί δεν θα έχουμε περαιτέρω ανάγκη ανάπτυξης. Τη διάψευση αυτής της ουτοπίας ζούμε σήμερα. Πιστεύεις ειλικρινά ότι μπορεί να έρθει το αφεντικό σου ποτέ και να σου χτυπήσει την πλάτη λέγοντας σου: «Αγαπητέ μου εργαζόμενε σε ευχαριστώ που μέχρι σήμερα δούλευες πολύ σκληρά με ελάχιστα διαλλείματα και έπαιρνες το βασικό μισθό. Από εδώ και στο εξής θα σου κάνω μια γενναία αύξηση και θα δουλεύεις μόνο 6 ώρες την ημέρα και μάλιστα όχι πολύ εντατικά γιατί δεν θέλουμε ως επιχείρηση να βγάλουμε περισσότερα λεφτά πλέον». Εδώ γελάμε. Για τη φιλελεύθερη όμως σκέψη αυτό είναι εφικτό. Στο σημείο αυτό πρέπει να προβληματιστούμε για το τι συνεπάγεται στην πράξη η πίεσης για αύξηση του κέρδους, τόσο σε επίπεδο κρατικής πολιτικής όσο και σε αυτό της ατομικής επιχείρησης.
Ερ. Δηλαδή;
Aπ. Δηλαδή, να θέσουμε το ερώτημα σε ποιο βαθμό είναι φυσιολογικό να δουλεύουμε με κυρίαρχο στόχο την παραγωγής κέρδους; Αυτό που ο Μαρξ έκανε στο Κεφάλαιο αλλά και σε όλες τις άλλες χιλιάδες σελίδες των απάντων του είναι να θέσει ένα κεντρικό ερώτημα: πώς εξηγείται το να δουλεύουμε πολύ σκληρά και εντατικά και σε τελική ανάλυση να αισθανόμαστε αποξενωμένοι απέναντι στο σύστημα εκπροσώπησης μας, δηλαδή στο αστικό κοινοβουλευτικό σύστημα, όπως και ότι ουσιαστικά μας εξουσιάζει το χρήμα, αντί εμείς αυτό; Πώς είναι δυνατόν να γινόμαστε, όπως μας χαρακτηριστικά μας λέει ο Marx, «βαμπίρ του κεφαλαίου»; Γιατί η ουσία της κοινωνίας, η πιο σημαντική σχέση, η προσπάθεια των ανθρώπων να ικανοποιήσουν τις στοιχειώδεις ανάγκες τους, η εργασία, παίρνει τη μορφή των οικονομικών μεγεθών, της αυτοαναπαραγόμενης αξίας, του κεφαλαίου, του χρήματος, του κράτους, δηλαδή μορφών οι οποίες φαίνονται να έχουν μια δική τους δυναμική, την οποία οι άνθρωποι δεν ελέγχουν;
Aπ. Η λέξη βαμπίρ με κάνει να σκέφτομαι ότι κατά τον Μαρξ είμαστε στοιχειωμένοι από μια λογική την οποία δεν μπορούμε να ελέγξουμε.
Απ. Ακριβώς. Συμμετέχουμε σε ένα θρίλερ την εξέλιξη του οποίου δεν μπορούμε να ελέγξουμε. Ενώ εμείς είμαστε τα υποκείμενα της ιστορικής εξέλιξης τελικά γινόμαστε κατηγορούμενα αυτής. Βλέπεις την ανωμαλία? Την αντιστροφή;
Ερ. Ο Μαρξ διαψεύστηκε στην πράξη. Μάλλον είσαι νοσταλγός μιας ξεπερασμένης σκέψης.
Απ. Ας δούμε τις κεντρικές ιδέες του Μαρξ. Θεωρείς ορθό η εργασία να είναι ένα εμπόρευμα που το αγοράζουμε και το πουλάμε; Θεωρείς ότι σε ένα δημοκρατικό καθεστώς είναι λογικό να μην μπορούμε να συναποφασίσουμε τι παράγουμε, με ποιόν τρόπο και με ποιους όρους; Σου το ρωτάω αυτό γιατί σε καθεστώς ατομικής ιδιοκτησίας επιχειρήσεων το ερώτημα δεν μπορεί να τεθεί. Αν σε αυτά τα δύο ερωτήματα απαντήσεις ‘όχι’ τότε οι καταβολές της σκέψη σου βρίσκονται στους τρείς τόμους του Κεφαλαίου.
Ερ. Σοβαρά; Τολμώ να πω ότι πάρα πολλοί τωρινοί αντιμαρξιστές θα απαντούσαν όχι. Μήπως είμαι μαρξιστής και δεν το ξέρω; (Γέλια).
Απ. Ναι είσαι. Κανένας φιλελεύθερος φιλόσοφος, από τους πιο γνωστούς, δεν έχει πρόβλημα να απαντήσει καταφατικά σε αυτά τα δύο ερωτήματα. Μάλιστα ο Τζόν Ρόουλς, από τους πιο γνωστούς φιλελεύθερους στοχαστές του 20αιώνα, στα μαθήματα του στο Harvard που έχουν εκδοθεί, παραδέχεται ότι το ζήτημα της δημοκρατίας μέσα στην επιχείρηση είναι ένα ζήτημα το οποίο είναι προβληματικό για το οποίο δεν έχει καμία απάντηση. Αν εκτός των δύο προαναφερθέντων ερωτημάτων μου απαντήσεις στο ερώτημα: «τι είναι αυτό που σε εξουσιάζει; το χρήμα ή το κράτος και οι πολιτικοί;» ότι είναι το χρήμα και όχι οι πολιτικοί, τότε φίλε μου είσαι βαθιά βυθισμένος μέσα στη μαρξική λογική και δεν το ξέρεις. Μην ξεχνάς ότι για τη φιλελεύθερη σκέψη έως και του 19ου αιώνα αλλά και τους νεοφιλελεύθερους στον 20ό η κατοχή ιδιοκτησίας είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να είναι το άτομο αυτόνομο. Δείχνουν αυτούς που εργάζονται με καθεστώς εξαρτημένης μισθωτής εργασίας με το δάχτυλο και τους λένε ότι δεν είναι παραγωγικοί και δεν συμβάλουν στην πρόοδο τόσο όσο οι καπιταλιστές. Στη διατριβή μου κάνω την πιο σκληρή ίσως κριτική που έχει γίνει ποτέ στο φιλελευθερισμό του 19ου αιώνα, αυτόν του John Stuart Mill, ο οποίος είχε αυτοχαρακτηριστεί και σοσιαλιστής.
Ερ. Σοβαρά; Πως γίνεται αυτό;
Aπ. Μεγάλο θέμα, θα στο αναλύσω άλλη στιγμή. Σε αυτό το σημείο θέλω να σκεφτείς την εικόνα του ανθρώπου, τη φιλοσοφική ανθρωπολογία, που προϋποθέτει η «ομαλότητα» στον καπιταλισμό. Το άτομο που συντελεί στον πολλαπλασιασμό του χρήματος είναι αυτό που κάνει κάποια εργασία με μοναδικό κριτήριο τη συσσώρευση κέρδους και την κατανάλωση αυτού.
«Καταναλώνω άρα υπάρχω» πρέπει να είναι η βασική του αξία, καθώς αν δεν ρίξει χρήμα στην αγορά οι επιχειρήσεις δεν θα έχουν κέρδη, κατά συνέπεια δεν θα έχουν φοροδοτική ικανότητα και το κράτος δεν θα έχει λεφτά από φόρους ώστε να κάνει κοινωνική πολιτική. Για να υπάρχει μεταφορά του χρήματος στα κατώτερα στρώματα διαμέσου κοινωνικών παροχών και επιδομάτων οι καπιταλιστές θα πρέπει να έχουν κέρδη.
Ερ. Ναι, φυσικά θα πρέπει να έχουν κέρδη, αλλά γιατί αυτό να είναι κακό;
Aπ. Σκέψου το εξής παράδειγμα: Θα θεωρούσες ότι κάποιος που δεν βγαίνει στην αγορά εργασίας μετά το βασικό πτυχίο αλλά επιλέγει να κάνει μια διδακτορική διατριβή στον Αριστοτέλη, για παράδειγμα, και έτσι να ανοίξει καινούρια μονοπάτια στον τρόπο σκέψης μας συντελεί στο κοινό καλό και στην πρόοδο;
Ερ. Ναι φυσικά.
Απ. Λάθος αγαπητέ μου. Για τα δεδομένα του καπιταλισμού έχει μια σαφέστατα νοσογόνα και αντικοινωνική συμπεριφορά. Προωθεί ξεκάθαρα την κρίση του συστήματος. Με τη λέξη σύστημα εννοούμε τον κοινωνικό τρόπο λειτουργίας μας όσον αφορά την ικανοποίηση των αναγκών και διαχείριση των κοινών υποθέσεων και όχι το τι συμβαίνει στα κόμματα, όπως δυστυχώς επαναλαμβάνουν οι δημοσιογράφοι. Αυτό το άτομο δεν δουλεύει, δεν βγάζει κέρδος, δεν βοηθάει τον πολλαπλασιασμό του χρήματος, την αύξηση του ΑΕΠ, αφού δεν είναι δυνατόν μια κοινωνία να βγάλει λεφτά εξαιτίας της αριστοτελικής φιλοσοφίας. Και όχι μόνο αυτό αλλά θέλει να καταναλωθούνε κεφάλαια σε αγορές βιβλίων για τη πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη, υποτροφίες και διορισμούς καθηγητών φιλοσοφίας. Η καταναλωτική του δύναμη είναι μικρή. Αντί να ρίξει λεφτά στην αγορά αγοράζοντας προϊόντα αυτός διαβάζει βιβλία εκ των οποίων τα περισσότερα τα κατεβάζει ελεύθερα από το internet (η καλύτερη ιστοσελίδα για το σκοπό αυτό είναι η http://book4you.org/). Ακόμα και να τα αγοράσει η αγοραστική του δύναμη είναι μικρή. Δεν συντελεί στην αύξηση του ΑΕΠ και μειώνει τα κέρδη των επιχειρήσεων και κατά συνέπεια τα έσοδα του κράτους. Για παράδειγμα τα Χριστούγεννα, που είναι η κατεξοχήν καταναλωτική περίοδος, αυτό το άτομο υπάρχει ο μεγάλος κίνδυνος να αγοράσει μόνο ένα κουτάκι μπύρα με μισό ευρώ και να πάει σε μια διάλεξη αντί να κινήσει το χρήμα καταναλώνοντας. Μετά οι καταστηματάρχες θα λένε ότι έχουμε κρίση και θα κάνουν απολύσεις. Βλέπεις την ανωμαλία; Κάθε φορά που ένας παππούς δίνει χαρτζιλίκι στο εγγόνι του και του λέει «κράτα μέρος του για τις σπουδές σου στο μέλλον, μην το ξοδέψεις όλο. Δεν είναι ανάγκη να έχεις το πιο καινούριο κινητό», συντελεί στη μείωση της σύνταξής του. Ο άνθρωπος που δεν έχει προβληματισμούς για τo περιεχόμενο των αξιών της ζωής του και εμποτίζεται μόνο από τη λογική του συστήματος, δηλαδή της κατανάλωσης, του ανταγωνισμού και της σκληρής εργασίας που στοχεύει μόνο στο χρήμα, αυτός συντελεί στην πρόοδο, όπως αυτή γίνεται κατανοητή στην καπιταλιστική κουλτούρα. Αυτό για τον Μαρξ είναι αλλοτρίωση. Ένας μαρξιστής στον 20 αιώνα ο Μαρκούζε έγραψε το 1968 ένα διάσημο για την εποχή του βιβλίο με τον τίτλο «Ο Μονοδιάστατος άνθρωπος» και ένας άλλος ο Μπλοχ λίγα χρόνια πιο πριν έγραφε για το «μηδενισμό της αστικής κουλτούρας». Στον καπιταλισμό η εργασία που υποβιβάζεται ώστε να λάβει χώρα με βάση τη λογική του χρήματος αναφέρεται στο Κεφάλαιο ως αλλοτριωμένη, αφηρημένη και αντικειμενοποιημένη. Το προϊόν της εργασίας μας φτάνει σε σημείο να γίνει ένα αντικείμενο κάτι που δεν μας εκφράζει, δεν μας ικανοποιεί.
Ερ. Γίνε πιο σαφής.
Απ. Θα σου δώσω κάποια από τα άπειρα παραδείγματα που υπάρχουν. Στις τυρόπιτες πριν την κρίση βάζανε φέτα. Τώρα αυτό είναι σπάνιο και όλοι σχεδόν βάζουν μυζήθρα. Εσύ αν έκανες μια τυρόπιτα σπίτι σου όχι με στόχο να την πουλήσεις τις θα έβαζες; Φίλος μου οδοντίατρος στο Λονδίνο μου είπε ότι στους ασθενείς που έχει από το εθνικό τους σύστημα υγείας αφιερώνει σαφώς λιγότερο χρόνο συγκριτικά με αυτούς που πληρώνουν ιδιωτικά με αποτέλεσμα τη χειρότερη παροχή υπηρεσιών. Αν δεν το κάνει κινδυνεύει να απολυθεί. Καθηγήτρια δευτεροβάθμιας μου εξομολογήθηκε ότι ενώ διαφωνεί σφόδρα με το σύστημα παιδείας θα υποβάλλει αίτηση για να γίνει σχολική σύμβουλος για τα έξτρα λεφτά που δίνει η θέση. Θα γίνει το δεξί χέρι ενός κατεστημένου που καταδικάζει προσπαθώντας να εφαρμοστεί ένα σύστημα που κατακρίνει γιατί έχει τετραμελή οικογένεια και άρα ανάγκη το έξτρα ποσό. Στις 29 Φεβρουαρίου 2016 ήταν η ημέρα για τις σπάνιες ασθένειες. Άκουσα τη συνέντευξη μιας γιατρού που είπε ότι οι φαρμακευτικές δεν κάνουν σοβαρή εστιασμένη έρευνα σε αυτές, γιατί δεν θα έχουν υψηλές πωλήσεις τα φάρμακά τους. Αν διαγνωστείς λοιπόν με κάποια τέτοια ασθένειας ξέρεις τι θα φταίει που δεν θα έχεις ένα αποτελεσματικό φάρμακο. Το κεφάλαιο. Ένας αμερικάνος έκανε μια φάρσα στο ΒΒC προσποιούμενος ότι είναι εκπρόσωπος μιας πολυεθνικής που είχε κάνει μια τεράστια περιβαλλοντική καταστροφή στην Ινδία. Είπε ψευδώς ότι η εταιρεία θα δώσει όλο το ποσό της αποζημίωσης που αιτούνταν οι κάτοικοι στην Ινδία που επλήγησαν (12 Δις δολάρια) αντί μόνο του ποσού που στην πραγματικότητα είχε δοθεί μετά από δικαστική διαμάχη. Σε μια ομαλή κοινωνία αυτό θα χαιρετίζονταν αλλά τι φαντάζεσαι ότι έγινε; Η μετοχή της εταιρείας κατέρρευσε 30 μόλις λεπτά μετά την συνέντευξη-φάρσα και έχασε δις στην χρηματιστηριακή της αξία. Δες το βίντεο, αν ξέρεις αγγλικά, είναι σοκαριστικό. ( https://www.youtube.com/watch?v=a8VQIGaq7m4) Προσπαθείς να κάνεις το έντιμο και ηθικό και οδηγείσαι στην αυτοκαταστροφή. Σκέψου πόσο θα καταρρεύσουν οι μετοχές των φαρμακευτικών εταιρειών αν αυτές παραιτηθούν από τις πατέντες των φαρμάκων για το Aids και πέσει δραματικά η τιμή τους και έτσι γίνουν προσβάσιμα στους λαούς της Αφρικής που τώρα δεν έχουν καμία πρόσβαση στα φάρμακα αυτά και πεθαίνουν μαζικά. Ο σημαντικότερος στοχαστής στον 20αιώνα, για μένα, ο Αντόρνο είχε γράψει μια ωραία φράση που περιγράφει αυτήν την ανωμαλία, τη σχιζοφρένεια. «Δεν μπορούμε να ζούμε δίκαια σε μια λανθασμένη ζωή». Είναι από τις πιο γνωστές φράσεις στη φιλοσοφία του 20ου αιώνα.
Ερ. Τι είναι το κεφάλαιο λοιπόν;
Aπ. Το κεφάλαιο στον Μαρξ είναι μια κοινωνική σχέση, μια αόρατη δυναμική που μας εξουσιάζει και την οποία όλοι εμείς ανακυκλώνουμε στο βαθμό που υποτασσόμαστε στη λογική του ‘ο χρόνος είναι χρήμα’. Δυστυχώς όμως έτσι έχει διαβαστεί από ελάχιστους πολιτικούς επιστήμονες/πολιτικούς φιλοσόφους. Ζούμε σε μια φυλακή τα κάγκελα της οποίας εμείς χτίζουμε καθημερινά. Εμείς βάζουμε αόρατες χειροπέδες στους εαυτούς μας. Και αυτό είναι το τραγικό στοιχείο της ύπαρξής μας στον καπιταλισμό. Από τη μία είμαστε αναγκασμένοι να υποταχτούμε στη λογική του κέρδους για να επιβιώσουμε σε ένα άκρως ανταγωνιστικό σύστημα ενώ από την άλλη είμαστε άνθρωποι με την ανάγκη να ζούμε αλληλέγγυα, με σεβασμό και γαλήνη. Ζούμε σχιζοφρενικά, παράλογα. Ο Μαρξ στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου έχει μια εκπληκτική φράση στην οποία λέει ότι «Ζούμε σε έναν κόσμο μαγεμένο, ανώμαλο, αναποδογυρισμένο στον οποίο το κεφάλαιο βαδίζει σαν φάντασμα, σαν κοινωνικός χαρακτήρας αλλά και σαν πράγμα ταυτόχρονα». Θέλει να πει ότι το κεφάλαιο ενώ είναι δικό μας δημιούργημα, εξαιτίας της αλλοτριωμένης εργασίας μας, εμφανίζεται να έχει μια ανεξάρτητη ύπαρξη που μας εξουσιάζει. Στον καπιταλισμό ζούμε μια υπαρξιακή διαστρέβλωση, ανωμαλία. Αυτό που στοχεύει να κάνει η μαρξική φιλοσοφία είναι να μας καταστήσει ικανούς να δούμε την ανωμαλία μέσα στην επιφανειακή ομαλότητα που διατυμπανίζουν οι υπέρμαχοι του καπιταλισμού και η φιλελεύθερη φιλοσοφία. Για αυτό στο Κεφάλαιο γράφει ο Μαρξ ότι στον καπιταλισμό πάντα ζούμε σε καθεστώς κρίσης και αβεβαιότητας.
Ερ. Πώς όλα αυτά σχετίζονται με την κριτική σκέψη;
Απ. Κριτικό τρόπο σκέψης διαθέτει κανείς αν έχει διαγνώσει την υπαρξιακή/ σχιζοφρενική αντίφαση που σου περιέγραψα και την τοποθετήσει στην ουσία της ύπαρξής του. Ας σου το πω πιο απλά. Σκέψου ότι πας σε έναν δερματολόγο για ένα εξάνθημα. Το κοιτάει και σου λέει να βάλεις μια αλοιφή. Τον ρωτάς μήπως χρειάζεται να κάνεις εξετάσεις αίματος ή κάποια άλλη εξέταση και σου λέει ότι όχι γιατί μπορεί να κάνει διάγνωση κοιτάζοντας μόνο το φαινόμενο. Μετά πας στον διαλεκτικά-μαρξικά σκεπτόμενο δερματολόγο. Διαλεκτική είναι όρος που περιγράφει την αντίφαση. Αυτός σου λέει ότι για να κάνει διάγνωση του φαινομένου δεν αρκεί να κοιτάξει μόνο το φαινόμενο αλλά και τις εσωτερικές διεργασίες που γίνονται στο σώμα σου, στην ουσία αυτού. Σε στέλνει λοιπόν για ακτινογραφία και εξετάσεις αίματος. Αυτό κάνει ο μαρξιστής φιλόσοφος ή πολιτικός επιστήμονας. Δεν αρκείται μόνο στο φαινόμενο, στη μελέτη της σχέσης του κράτους με το τραπεζικό σύστημα ή στο πως λειτουργούνε τα κόμματα αλλά κάνοντας μια ακτινογραφία στην κοινωνία θέλει να εξηγήσει το πολιτικό φαινόμενο με βάση τη βαθύτερη αντίφαση που διατρέχει το σύνολο της ύπαρξης μας, την αλλοτριωμένη εργασία, την πίεση να υποταχτούμε στη λογική της εργασίας με κριτήριο το χρήμα. Αυτό έλεγε ο Mαρξ σε ένα γράμμα του στον Ένγκελς ότι είναι το μυστικό της κριτικής σκέψης. Δυστυχώς, ελάχιστοι φιλόσοφοι ή πολιτικοί επιστήμονες ακολουθούν αυτές τις ιδέες. Όσα σου λέω είναι εντελώς αιρετικά ακόμα και για τα δεδομένα της ριζοσπαστικής-σοσιαλιστικής διανόησης διεθνώς.
Ερ. Αν η ουσία της ύπαρξής μας και κατ’ επέκταση και των πολικών φαινομένων είναι η αλλοτρίωση που βιώνουμε στην καθημερινή μας ζωή και τα φαινόμενα, οι τρόποι εκδήλωσης αυτής είναι το κράτος και η αστική δημοκρατία, τότε τι περιθώρια δημοκρατικής πολιτικής έχει ο εκάστοτε πρωθυπουργός ή κόμμα εξουσίας;
Aπ. Ελάχιστα. Για το μονοπάτι σκέψης το οποίο σου αναλύω, όποιος και να πάρει την εξουσία δεν θα μπορέσει να άρει την σχιζοφρένεια που βιώνουμε και ανακυκλώνουμε καθημερινά. Αυτήν τη σχιζοφρενική ύπαρξη που ζει ο μέσος πολίτης θα βιώσει και ο εκάστοτε πρωθυπουργός σε μια πιο μεγάλη κλίμακα. Αυτό ακριβώς γίνεται τώρα με τον σύριζα. Είχε μια αφελή αισιοδοξία και αυταπάτες για το πώς αντιμετωπίζονται οι κρίσεις και δεν μπορεί να καταλάβει το μηδενισμό της αστικής κουλτούρας. Ακόμα και ο θεός ο ίδιος να γινόταν πρωθυπουργός δεν θα μπορούσε να λύσει τις εγγενείς αντιφάσεις του καπιταλιστικού συστήματος. Τόσο ο παραδοσιακός μαρξισμός, που βασίζεται στην ιδέα του κόμματος πρωτοπορία που έχει την αυθεντική ταξική συνείδηση, που αν εφαρμοστεί υποτίθεται ότι θα μας οδηγήσει στο δημοκρατικό σοσιαλισμό όσο και αυτοί που επικαλούνται τον αυθεντικό και έντιμο έλληνα, όπως η χρυσή αυγή για παράδειγμα, είναι εγκλωβισμένοι στην ιδέα της ύπαρξης μιας ελίτ που έχει την αληθινή, αυθεντική συνείδηση που δεν έχει ο υπόλοιπος πληθυσμός. Και οι δύο περιμένουν τον σωτήρα τους, όπως οι χριστιανοί τη δευτέρα παρουσία. Αυτό το σχόλιο το είχε κάνει ο Νίτσε για τους σοσιαλιστές αλλά τα βαθύτερα θεμέλιά αυτού του σχολίου του έχουν περάσει απαρατήρητα από τους μελετητές του. Ο Νίτσε είναι πολύ πιο κοντά στον Μαρξ απ’ ότι πιστεύουν οι πιο γνωστοί μελετητές του διεθνώς. Σε αυτό κάνω έρευνα τώρα. Ο παραδοσιακός μαρξισμός, δηλαδή η λενινιστική ανάγνωση του Μαρξ είναι στην μεθοδολογία της μια ριζοσπαστικοποιημένη εκδοχή φιλελεύθερης φιλοσοφίας. Δες το άρθρο μου για τον Λούκατς σχετικά με αυτό, αν ξέρεις αγγλικά. Είναι από τις πιο σκληρές αντιλελινιστικές αναγνώσεις που έχουν γίνει διεθνώς, μένοντας όμως στο στρατόπεδο του Μάρξ. (ελεύθερη πρόσβαση από https://independent.academia.edu/VasiliosGrollios)
Ερ. Τελικά λύση υπάρχει;
Aπ. Όχι. Πώς θα μπορούσε σύμφωνα με τα παραπάνω; Ακόμα και να βγούμε από την τωρινή κρίση θα περιμένουμε την επόμενη φορά που το χρήμα δεν μπορέσει να πολλαπλασιαστεί, δηλαδή την επόμενη κρίση.
Ερ. Ακούμε συνέχεια όμως ότι στη δημοκρατία δεν υπάρχουν αδιέξοδα.
Απ. Μα στον καπιταλισμό δεν ζούμε σε δημοκρατία. Σκέψου ότι ακόμα και οι καπιταλιστές δεν έχουν ούτε αυτοί ελεύθερη βούληση για το τι θα παράξουν και με ποιόν τρόπο. Το ότι τώρα ανοίγουν επιχειρήσεις κυρίως υγειονομικού ενδιαφέροντος επιβεβαιώνει πλήρως τον Μαρξ. Αυτές φέρνουν κέρδη εκεί, άρα εκεί γίνονται επενδύσεις. Το ότι ζούμε σε έναν εργασιακό μεσαίωνα, καθώς όλοι οι εργοδότες επιδιώκουν το μέγιστο κέρδος όχι γιατί είναι κακοί ως άνθρωποι, αλλά γιατί αναγκάζονται να λειτουργήσουν ως «βαμπίρ του κεφαλαίου» για να επιβιώσουν μακροχρόνια αποδεικνύει την επικαιρότητα της μαρξικής σκέψης.
Ερ. Τώρα που το σκέφτομαι όποιος και να νικήσει τις εκλογές εγώ θα συνεχίζω να δουλεύω 10 ώρες την ημέρα και να εκτελώ την εργασία μου όχι με στόχο τις ανθρώπινες ανάγκες αλλά αυτές του πολλαπλασιασμού του χρήματος.
Απ. Μόλις εξέφρασες με απλό τρόπο μια βαθειά φιλοσοφία, και συμπύκνωσες όλες τις χιλιάδων των σελίδων που έχουν γραφτεί για τη μαρξική διαλεκτική. Οποίος και να πάρει στην κατοχή του την κρατική εξουσία, η οποία είναι η φαινομενική, επιφανειακή έκφραση μια βαθύτερης ασθενείας, ανωμαλίας δεν θα μπορέσει να άρει την αλλοτρίωση στην ουσία της ύπαρξής μας. Το κράτος είναι ο τρόπος διαχείρισης των κοινών υποθέσεων που ανταποκρίνεται στον συγκεκριμένο τρόπο ικανοποίησης των αναγκών. Αυτή η ιδέα συναντάται και στον Άνταμ Σμίθ, πολύ πριν τον Μαρξ. Το κράτος για τον Σμιθ έχει ταξικό χαρακτήρα.
Ερ. Οπότε τι περιθώρια αντίδρασης έχουμε;
Aπ. Να προσπαθούμε στο μέγιστο εφικτό βαθμό να βάζουμε τις ανθρώπινες ανάγκες πάνω από αυτές του κέρδους. Έτσι, ανοίγουμε ρωγμές στον καπιταλισμό. Η επανάσταση πρέπει να γίνεται στην καθημερινή μας ζωή. Για παράδειγμα ο προαναφερόμενος φίλος μας υποψήφιος διδάκτορας με την αντικοινωνική συμπεριφορά του θα πρέπει να είναι περήφανος που συμβάλει στην κρίση του συστήματος και κάνει κάτι το τρελό για τη λογική αυτού. Θυσιάζει τα νιάτα του, κάνει τη ζωή του σαφώς πιο δύσκολη, χάνει λεφτά, ένσημα για κάτι που επαγγελματικά μάλλον θα του φανεί τελείως άχρηστο. Βλέπεις όμως ότι η ανθρώπινη δημιουργικότητα δεν μπορεί να συμπιεστεί στις απαιτήσεις του συστήματος, του κεφαλαίου. Για παράδειγμα μια μέρα γενικής απεργίας μειώνει πάνω από μισό τοις εκατό το ΑΕΠ μιας χώρας. Είναι εντελώς αντιφατικό να επικροτείς τη γενική απεργία και την ανάπτυξη ταυτόχρονα. Η προστασία όμως της αξιοπρέπειας δεν μπορεί να υπολογιστεί με οικονομικά μεγέθη.
Ερ. Τελευταίο ερώτημα. Υποθέτω ότι μια επεξεργασμένη ανάλυση όλων αυτών μπορώ να τη διαβάσω στο βιβλίο σου το οποίο, από ότι είδα στο αμαζον, θα εκδοθεί το Δεκέμβριο που μας έρχεται από αμερικάνικο οίκο. Το κόστος του όμως είναι κοντά στα εκατόν τριάντα ευρώ. Καλά, γραφείς ένα βιβλίο για την επανάσταση και την αλλοτρίωση στην καθημερινή ζωή του μέσου πολίτη και αυτός δεν θα μπορεί να το διαβάσει γιατί θα είναι πανάκριβο; Αυτό δεν είναι υποκριτικό;
Aπ. Υποκριτικό όχι, αντιφατικό φυσικά και είναι. Στο βιβλίο για πρώτη φορά διεθνώς τίθεται το ερώτημα για το πώς μπορεί να αλλάξει η αντίληψή μας για τη δημοκρατία και το αίτημα της κοινωνικής αλλαγής αν τοποθετήσουμε στην βάση της σκέψης μας την αλλοτρίωση, την πολιτική σχιζοφρένεια στην καθημερινή μας ζωή. Ακολουθώ όλους τους σημαντικούς σταθμούς αυτής της ιδέας που ξεκινά από τον Μαρξ και συνεχίζει στην πρώτη γενεά της σχολής της Φρανκφούρτης και εκβάλει σήμερα στον Ανοιχτό Μαρξισμό του Τζον Χόλογουεϊ. Το ότι κατάφερα να κάνω δεκτή προς δημοσίευση μια τόσο αιρετική ερμηνεία από έναν τόσο μεγάλο εκδοτικό οίκο, όσο ο Routledge, ήταν πολύ δύσκολο και όπως καταλαβαίνεις δεν έχω διαπραγματευτική δύναμη. Η λογική της καπιταλιστικής επιχείρησης/ εκδοτικού οίκου είναι ότι τέτοιας θεματικής βιβλία πουλάνε το πολύ κοντά στα πεντακόσια αντίτυπα σε βάθος χρόνου. Κύριοι αγοραστές δεν είναι το ευρύ αναγνωστικό κοινό αλλά οι πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες. Οπότε τα πρώτα διακόσια αντίτυπα με το σκληρό εξώφυλλο προορίζονται για τις βιβλιοθήκες ων αμερικάνικων και αγγλικών πανεπιστήμιων που είναι από τις πιο εύπορες. Όταν θα κυκλοφορήσει η έκδοση με το μαλακό εξώφυλλο η τιμή του θα πέσει για τα δεδομένα του μέσου αναγνώστη. Λογικά όμως θα μπορείς να το κατεβάσεις ελεύθερα από την παράνομη ιστοσελίδα που σου είχα αναφέρει. Σε προτρέπω να το κάνει. Αν υπέγραφα συμβόλαιο με άλλον μικρότερο οίκο, με μικρότερο κύρος ακαδημαϊκά τότε και το κύρος του βιβλίου θα έπεφτε. Σου επισημαίνω ότι έχω παραβιάσει τα συγγραφικά δικαιώματα που υπέγραψα σε όλα τα άρθρα μου στους αμερικανικούς και βρετανικούς οίκους και τα έχω ανεβάσει ελεύθερα στην ιστοσελίδα της academia που σου ανέφερα πριν. Όπως όλοι σε κάποιο βαθμό είμαστε μέρη του συστήματος και της κοινωνικής σχέσης που λέγεται κεφαλαίο έτσι και εγώ. Και εγώ λοιπόν ζω έως ένα βαθμό αντιφατικά και σχιζοφρενικά.
Ερ. Ευχαριστώ για τη συζήτηση και ελπίζω σε μια μελλοντική να μιλήσουμε για τον Νίτσε ως έναν κριτικό της αστικής κουλτούρας, αν η ερευνά σου προχωρήσει.
Απ. Και εγώ το ελπίζω, να είσαι καλά.
Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα
ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση
Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό
Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 31/7
ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ
2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη
