Νίκος Πουλαντζάς - Ο θεωρητικός του μαρξισμού και η σημαντική τομή για την κατανόηση του κράτους και της «σχετικής αυτονομίας»

Έλληνας νεομαρξιστής πολιτικός στοχαστής και κοινωνιολόγος. Είναι περισσότερο γνωστός για το θεωρητικό του έργο για το κράτος, ενώ αξιοσημείωτη είναι η συνεισφορά του στην ανάλυση του φασισμού, των κοινωνικών τάξεων στον σύγχρονο κόσμο και της κατάρρευσης των δικτατοριών στη νότια Ευρώπη (Ισπανία, Πορτογαλία, Ελλάδα) κατά τη δεκαετία του '70. Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του λεγόμενου «δομικού μαρξισμού», ενός φιλοσοφικού ρεύματος της δεκαετίας του '70, που αποτέλεσε προσπάθεια επιστροφής στο έργο του Καρλ Μαρξ και ανάδειξης του επιστημονικού του χαρακτήρα.

Η σκέψη του Νίκου Πουλαντζά, επηρεασμένη αρχικά από τους Ζαν Πολ Σαρτρ, Γκέοργκ Λούκατς, Αντόνιο Γκράμσι και τον δάσκαλό του Λουί Αλτουσέρ, σταδιακά αποστασιοποιήθηκε και αναζήτησε τη δική της ταυτότητα. Αφού διερεύνησε τις απόψεις των κλασσικών του Μαρξισμού για το κράτος, επιχείρησε τον επαναπροσδιορισμό τους σε σχέση με τις πολύπλοκες συνθήκες της σύγχρονης εποχής. Αρνήθηκε τόσο τη φιλελεύθερη εκδοχή περί ουδετερότητας του κράτους, όσο και την αντίληψη των μαρξιστών ότι το κράτος αποτελούσε απλώς εργαλείο στα χέρια της κυρίαρχης τάξης. Για τον Πουλαντζά το κράτος αποτελούσε έκφραση των πολύπλοκων σχέσεων όλων των πολιτικοκοινωνικών δυνάμεων, ένα όργανο εξισορρόπησης των ταξικών ανταγωνισμών.

Η εργατική τάξη και οι σύμμαχοί της θα πρέπει να επιδιώξουν όχι απλώς την κατάκτηση του κράτους, αλλά και την πραγματοποίηση των ριζικών εκείνων μετασχηματισμών του κρατικού μηχανισμού που θα στοχεύουν στη δημιουργία των καταλλήλων θεσμικών προϋποθέσεων για το πέρασμα στον δημοκρατικό σοσιαλισμό. Γιατί, όπως υποστήριξε επιγραμματικά: «Ο σοσιαλισμός ή θα είναι δημοκρατικός ή δεν θα είναι σοσιαλισμός», μία θέση που τον αντιπαραθέτει με όλη την αυταρχική παράδοση του σοβιετικού εγχειρήματος. Οι απόψεις του αυτές υποβλήθηκαν σε αυστηρή κριτική από τους θεωρητικούς της ορθόδοξης μαρξιστικής - λενινιστικής κατεύθυνσης, οι οποίοι τον επέκριναν για ρεφορμισμό. Το θεωρητικό έργο του Νίκου Πουλαντζά για το κράτος περιέχεται στα βιβλία του: «Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις» (1969), «Οι κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό» (1974) και «Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός» (1978).

Παραθέτουμε το άρθρο της Μαργαρίτας Καλιαμούτου (4ο Λύκειο Αργυρούπολης)

Πολλές απόψεις έχουν διατυπωθεί για τη σχέση πολιτικής και οικονομίας και διαφορετικές σχολές έχουν ορίσει ποικιλοτρόπως το κράτος. Κατά τη Σχολή του Λειτουργισμού, το κράτος είναι ο πολιτικός θεσμός που συντονίζει τους υπόλοιπους θεσμούς, ώστε να διατηρείται η κοινωνική συνοχή. Αντιθέτως, η Σχολή των συγκρούσεων υποστηρίζει ότι το κράτος εκφράζει τα συμφέροντα της οικονομικά κυρίαρχης τάξης και στοχεύει στη διατήρησης της κυριαρχίας αυτής έναντι των υποτελών τάξεων. Το ζητούμενο ουσιαστικά είναι το αν το κράτος αποτελεί εκπρόσωπο του λαού και αν λογοδοτεί σε αυτόν (φιλελεύθεροι και πλουραλιστές) ή αν είναι εργαλείο στην υπηρεσία της άρχουσας τάξης ή ελίτ (ριζοσπάστες, ελιτιστές), (Θεριανός & Φωτόπουλος, 2016).  Κατά τον έλληνα κοινωνιολόγο και πολιτικό επιστήμονα, Ν. Πουλαντζά, το κράτος με­του­σιώ­νει την ‘φα­ντα­σια­κή’ εθνι­κή κοι­νό­τη­τα σε λαό και ‘τόπο’ κοι­νών συμ­φε­ρό­ντων. «Φαί­νε­ται, δηλαδή, διαρ­κώς σαν ενό­τη­τα  κα­θε­αυ­τό πο­λι­τι­κή μιας οι­κο­νο­μι­κής πάλης που εκ­δη­λώ­νει, μέσα στη φύση της, αυτή την απο­μό­νω­ση. Φαί­νε­ται σαν αντι­προ­σω­πευ­τι­κό του ‘γε­νι­κού συμ­φέ­ρο­ντος’ των συ­να­γω­νι­στι­κών και αντί­θε­των οι­κο­νο­μι­κών συμ­φε­ρό­ντων που συ­σκο­τί­ζουν στους δρώ­ντες πα­ρά­γο­ντες, έτσι όπως αυτοί τα ζουν αυτά τα συμ­φέ­ρο­ντα, τον τα­ξι­κό τους χα­ρα­κτή­ρα» (Πουλαντζάς, 1982).

Ο Νίκος Πουλαντζάς, κοινωνιολόγος και πολιτικός επιστήμονας, ασχολήθηκε σε μεγάλο βαθμόμε τη σχέση οικονομίας και πολιτικής. Γεννήθηκε στην Αθήνα τον Σεπτέμβριο του 1936. Μετά την αποφοίτησή του από το Δημοτικό σχολείο, φοίτησε στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών και παράλληλα στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, απ’ όπου ξεκίνησε η γνωριμία του με τον Μαρξισμό. («Νίκος Πουλαντζάς 1936-1979», χ.η.) Σπούδασε νομικά και κοινωνικές επιστήμες στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, την Χαϊδελβέργη και το Παρίσι, στο οποίο εγκαταστάθηκε από το 1961. Το διδακτικό του έργο άρχισε το 1962, ως βοηθός στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Μέχρι την αυτοκτονία του, τον Οκτώβριο του 1979, ήταν Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο 8ο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και Διευθυντής Σπουδών στην Ecole Pratique des Hautes Etudes. («Η Βιογραφία και το έργο του Νίκου Πουλαντζά», χ.η.)

 Έγινε παγκοσμίως γνωστός για τη θεωρητική συνεισφορά του στην ανάλυση του καπιταλιστικού κράτους, του κράτους εκτάκτου ανάγκης (φασισμός, φασιστικές δικτατορίες), των κοινωνικών τάξεων, των σχέσεων εξουσίας και της σοσιαλιστικής στρατηγικής. Κατά τον γνωστό κοινωνιολόγο και πολιτικό επιστήμονα Μπομπ Τζέσοπ, ο οποίος είναι διακεκριμένος καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Λάνκαστερ και μαρξιστής θεωρητικός του κράτους, ο Πουλαντζάς υπήρξε ο σημαντικότερος μαρξιστής θεωρητικός του κράτους της μεταπολεμικής περιόδου. («Νίκος Πουλαντζάς 1936-1979», χ.η.) Πέρα από το έργο του, το οποίο γνώρισε μεγάλη διάδοση σε πολλές χώρες και ιδιαίτερα στη Λατινική Αμερική, ο Πουλαντζάς είχε ενεργό ανάμειξη στο αριστερό και κομμουνιστικό κίνημα της Γαλλίας και της Ελλάδας (μέλος του ΚΚΕ και, μετά το 1968, του ΚΚΕ εσωτερικού), («Η Βιογραφία και το έργο του Νίκου Πουλαντζά», χ.η.)

Προκειμένου να κατανοήσουμε τη θεωρία του Πουλαντζά αναφορικά με τη σχέση της πολιτικής και της οικονομίας χρειάζεται να μελετήσουμε τις απόψεις του για το διαχωρισμό των τάξεων. Ο Πουλαντζάς απορρίπτει τον απολύτως οικονομικό διαχωρισμό των τάξεων και τίθεται υπέρ μιας πιο ευρείας, σχεσιακής δομικής αντίληψης κατά την οποία η συγκρότηση και η δράση των τάξεων γίνεται βάσει οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών κριτηρίων  (Τσακίρης, 2011). Παραδείγματος χάριν, όπως υποστήριζε και ο Γκράμσι, Ιταλός πολιτικός και θεωρητικός, η κυρίαρχη σε κάθε εποχή ιδεολογία δεν αντιπροσωπεύει τα συμφέροντα όλων των τάξεων αλλά κυριαρχεί σε αυτές μέσω της πειθούς, σαν «ψευδή συνείδηση». Καθώς η ιδεολογία συνιστά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν και αναλύουν τα πράγματα, η υποταγή στην «ψευδή συνείδηση» επηρεάζει τις αντιδράσεις των τάξεων, οι οποίες, πεπεισμένες ότι η κυρίαρχη ιδεολογία εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους –πράγμα που δεν ισχύει- δεν αντιδρούν στην εκμετάλλευση που υφίστανται (Θεριανός & Φωτόπουλος, 2016).

Θεωρεί ότι η αναπαραγωγή του κυρίαρχου τρόπου εκμετάλλευσης συμβαίνει δια των ιδεολογικών και πολιτικών σχέσεων. Σε πολιτικό επίπεδο, η εξασφάλιση της αναπαραγωγής αυτής γίνεται με τις σχέσεις εποπτείας και εξουσίας σε δημόσιους οργανισμούς και ιδιωτικές επιχειρήσεις, μέσα στους οποίους οι επόπτες δρουν ανταγωνιστικά προς την εργατική τάξη. Σε ιδεολογικό επίπεδο, η ίδια διαδικασία επιτυγχάνεται μέσω της διάκρισης της χειρωνακτικής από την πνευματική εργασία, που υποτάσσει περαιτέρω την εργατική τάξη. Οι μισθωτοί διευθυντές και επόπτες δεν είναι αντικείμενα εκμετάλλευσης με τη μορφή της κυρίαρχης καπιταλιστικής αλλά είναι συμμέτοχοι στην κυριαρχία πάνω στην εργατική τάξη είτε πολιτικά είτε ιδεολογικά και αποτελούν, μαζί με τους παραδοσιακούς μικροαστούς (μικροκαταστηματάρχες, τεχνίτες κλπ.), την μικροαστική τάξη (Τσακίρης, 2011).   

Το έργο του Πουλαντζά δεν είναι ενιαίο, αλλά αντίθετα χαρακτηρίζεται από μια θεωρητική τομή αναφορικά με το καπιταλιστικό κράτος, η οποία συμβαδίζει με μια αντίστοιχη μεταστροφή των πολιτικών θέσεων του ιδίου. Η τομή αυτή επισημαίνεται από τον Μπομπ Τζέσοπ στο άρθρο του «Η ελληνική εμπειρία του Ν. Πουλαντζά» («Τα Νέα», 1989, Μηλιός, 1990).

Πιο συγκεκριμένα, κατά την πρώτη περίοδο του έργου του, η σκέψη του, επηρεασμένη αρχικά από τους Ζαν Πολ Σαρτρ, Γκέοργκ Λούκατς, Αντόνιο Γκράμσι και τον δάσκαλό του Λουί Αλτουσέρ, σταδιακά αποστασιοποιήθηκε και αναζήτησε τη δική της ταυτότητα. Αφού διερεύνησε τις απόψεις των κλασσικών του Μαρξισμού για το κράτος, επιχείρησε τον επαναπροσδιορισμό τους σε σχέση με τις πολύπλοκες συνθήκες της σύγχρονης εποχής. Αρνήθηκε τόσο τη φιλελεύθερη εκδοχή περί ουδετερότητας του κράτους, όσο και την αντίληψη των μαρξιστών ότι το κράτος αποτελούσε απλώς εργαλείο στα χέρια της κυρίαρχης τάξης. Για τον Πουλαντζά το κράτος αποτελούσε έκφραση των πολύπλοκων σχέσεων όλων των πολιτικοκοινωνικών δυνάμεων, ένα όργανο εξισορρόπησης των ταξικών ανταγωνισμών.

Αντιλαμβάνεται στο  έργο του «Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις» το καπιταλιστικό κράτος ως το κέντρο άσκησης της αστικής πολιτικής εξουσίας και συνακόλουθα ως τον παράγοντα πολιτικής συμπύκνωσης και ενοποίησης της συνολικής (οικονομικής, πολιτικής, ιδεολογικής) κεφαλαιοκρατικής εξουσίας πάνω στην εργατική τάξη και τις άλλες λαϊκές τάξεις (Ανδρονίδης, 2014). «Ο κοινωνικός σχηματισμός αποτελεί μια σύνθετη ενότητα, με κυριαρχικόστοιχείο, έναν ορισμένο τρόπο παραγωγής πάνω στους άλλους τρόπους παραγωγής που τονσυγκροτούν» (Πουλαντζάς, 1982). Ειδικότερα, ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής αποτελείται από τρία βασικά επίπεδα ή υποσυστήματα, δηλαδή το οικονομικό, το πολιτικό και το ιδεολογικό. Τα επίπεδα είναι αλληλεξαρτώμενα αλλά διαθέτουν μια σχετική αυτονομία. Το καπιταλιστικό κράτος παίζει το ρόλο του ρυθμιστή του συστήματος ως συνόλου: προστατεύει τα μακροπρόθεσμα συμφέροντά του, διατηρεί την αστική κυριαρχία, τα υγιή επιχειρηματικά κέρδη, και, τέλος, κρατά την εργατική τάξη υπό έλεγχο –αν χρειαστεί δια της βίας, όπως με την επιβολή δικτατορικών καθεστώτων στην Ελλάδα, την Πορτογαλία και την Ισπανία στα μέσα του 20ου αιώνα, αλλά το επιθυμητό είναι δια της ιδεολογίας (Τσακίρης, 2011). Παραδείγματος χάριν, το 2011 έπειτα από μια περίοδο οξυμένων διαδηλώσεων κατά των πολιτικών δημοσιονομικής λιτότητας, η τότε κυβέρνηση (ΠΑΣΟΚ) αποφάσισε να παραιτηθεί. Συγκροτήθηκε τότε κυβέρνηση «εθνικής ενότητας», με την οποία ενοποιήθηκαν τα αστικά κοινωνικά συμφέροντα υπό την αιγίδα του κράτους. Το κράτος λειτούργησε κατευναστικά, δηλαδή αποσυμπίεσε την οξυμένη κοινωνική- εργατική διαπάλη και ανέλαβε την εκ νέου δόμηση των αστικών κοινωνικών συμφερόντων, καταμερίζοντάς τα ώστε να εκπροσωπούνται διαρκώς από διαφορετικά κόμματα (ΠΑΣΟΚ, Ν.Δ., ΛΑΟΣ), (Ανδρονίδης, 2014).

Το κράτος οργανώνει πολιτικά και ιδεολογικά την αστική τάξη και παράλληλα αποδιοργανώνει την πολιτική πάλη της εργατικής τάξης. Στην εποχή της φιλελεύθερης μαζικής δημοκρατίας αυτό δεν επιτυγχάνεται με την άμεση καταπίεση αλλά με τον έμμεσο έλεγχο που προϋποθέτει τη σχετική αυτονόμηση του κράτους από την εξυπηρέτηση των βραχυπρόθεσμων αστικών συμφερόντων, την τήρηση των ενδοαστικών ισορροπιών, την ικανοποίηση ορισμένων αστικών μερίδων εις βάρος άλλων ανάλογα με τη συγκυρία. Ρυθμίζει, με τον τρόπο αυτό, την αναπόφευκτη ταξική πάλη μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, ώστε αυτή να διεξάγεται εντός ορίων και να ελαχιστοποιούνται οι δυνατότητες εξέγερσης (Ανδρονίδης, 2014). Ωστόσο σε εποχές βαθειάς οικονομικής κρίσης η χρήση βίας από το κράτος θεσμοποιείται.  Παράδειγμα άρσης των «τυπικών» χαρακτηριστικών της χρήσης κρατικής βίας για τη διασφάλιση της «τάξης», είναι η ανάδυση μίας ιδεολογίας «πατριωτισμού» - που πλησιάζει σε ένα «καταπιεστικό» εθνικισμό - που αρκετές φορές εγχαράσσεται ως κυρίαρχη ιδεολογία στο εσωτερικό των καταπιεστικών μηχανισμών του κράτους (αστυνομία, στρατός κλπ). Για τον λόγο αυτό η ιδεολογία της Χρυσής Αυγής αναπαράχθηκε (και ως έναν βαθμό αναπαράγεται ακόμη) στο «εσωτερικό» των καταπιεστικών μηχανισμών του κράτους. Η συγκεκριμένη αναπαραγωγή συνέκλινε στο πεδίο του κοινωνικού, εκεί όπου η σύμφυση κρατικής - νεοναζιστικής βίας δημιούργησε έξαρση βίας πάνω στα σώματα των μεταναστών και των εργαζομένων (Ανδρονίδης, 2014).

Κατά τη δεύτερη περίοδο - κυρίως στα 2 τελευταία βιβλία του - ο Πουλαντζάς στράφηκε προς «μιαν ιδιάζουσα εκδοχή της αριστερής πτέρυγας του Ευρωκομμουνισμού» (Jessop, 1989). Πιο συγκεκριμένα ο Πουλαντζάς ξεκινάει στο τελευταίο βιβλίο του, «Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός», από τον ορισμό του κράτους ως «συμπύκνωση ενός ταξικού συσχετισμού δυνάμεων». Η διατύπωση αυτή είναι αναμφίβολα διφορούμενη:

Στη μια εκδοχή της, αποτελεί αναδιατύπωση των παλιότερων θέσεων που ο Πουλαντζάς είχε δανειστεί από τον Αλτουσέρ, και οι οποίες αντιλαμβάνονταν το κράτος όχι ως ένα «εργαλείο» στα χέρια της κυρίαρχης τάξης, αλλά ως την πολιτική συμπύκνωση των ταξικών σχέσεων εξουσίας.

Στην άλλη εκδοχή της, θέλει να δηλώσει την ανυπαρξία ενός υλικού δομικού «πυρήνα» του καπιταλιστικού κράτους, ο οποίος προσδιορίζει τον κοινωνικό χαρακτήρα αυτού του κράτους και ο οποίος δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να καταργηθεί στο πλαίσιο της νομιμότητας και των λειτουργιών που «επιτρέπει» αυτό το κράτος. Υπαινίσσεται, επομένως, ότι ο μεταρρυθμισμός, δηλαδή η συνεχής τροποποίηση των λειτουργιών του κράτους (ως διαδικασία, φυσικά, που πηγαίνει παράλληλα με την τροποποίηση των ταξικών συσχετισμών δύναμης) οδηγεί στο σοσιαλισμό, δηλαδή στη μετεξέλιξη της καπιταλιστικής πολιτικής εξουσίας σε εργατική πολιτική εξουσία.

Αυτή τη δεύτερη εκδοχή για το καπιταλιστικό κράτος υιοθετεί στο τελευταίο βιβλίο του ο Πουλαντζάς. Έτσι το καπιταλιστικό κράτος πατώντας σε τεντωμένο σχοινί διατηρεί την εύθραυστη ισορροπία που διαταράσσεται από τον εκάστοτε συσχετισμό ταξικών δυνάμεων (Μηλιός, 1990). Αυτή η ισορροπία αντανακλάται στο εσωτερικό του κράτους: κοινοβούλιο, κυβέρνηση, δημόσιος τομέας. Όταν η αστική τάξη αισθάνεται πιο ισχυρή επιτίθεται στην εργατική τάξη, αρχικά απομονώνοντας τα πιο αδύναμα στρώματα της εργατικής τάξης. Αργότερα προωθεί την κατά μέτωπο επίθεση στα συνολικά εργατικά δικαιώματα. Ο νεοφιλελευθερισμός είναι η κορύφωση αυτής της διατάραξης της ταξικής ισορροπίας.

Συνεπώς, παρά τη θεωρητική τομή και τις αντιφάσεις που χαρακτηρίζουν το θεωρητικό έργο του Πουλαντζά, ο ίδιος έθεσε πολύ σημαντικά ερωτήματα που απασχολούν τους πολιτικούς επιστήμονες και τους θεωρητικούς του κράτους ακόμη και σήμερα.

Βιβλιογραφία - πηγές

• Θεριανός, Κώστας & Φωτόπουλος, Νίκος – «Βασικές Αρχές Κοινωνικών Επιστημών» (2016), ed. Πάτρα: Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών & Εκδόσεων «Διόφαντος», σελ. 105 και σελ. 111

• Πουλαντζάς, Νίκος - «Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις», τόμος α’, γ’ έκδοση (1982), ed. Θεμέλιο, σελ, 184

• Πουλαντζάς, Νίκος – «Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις», τόμος α’, γ’ έκδοση» (1982), ed. Αθήνα: Θεμέλιο, σελ, 17

• Νίκος Πουλαντζάς 1936-1979. Ανακτήθηκε από: https://www.sansimera.gr/biographies/544, (χ.η.)

• «Η Βιογραφία και το έργο του Νίκου Πουλαντζά»(χ.η.). Ανακτήθηκε από: https://poulantzas.gr/

• Τσακίρης, Θανάσης - «Νίκος Πουλαντζάς – Βασικές Θέσεις – Σχετική Αυτονομία του Κράτους», (2011, 3 Οκτωβρίου). Ανακτήθηκε από: https://politicalperson.wordpress.com  

• Μηλιός, Γιάννης – «Από τη «συντριβή της κρατικής μηχανής» στην «κρίση και μετεξέλιξη» του κράτους» (1990). Ανακτήθηκε από: http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=281

• Αδρονίδης, Σίμος - «Για τον Νίκο Πουλαντζά» (2014, 15 Δεκεμβρίου). Ανακτήθηκε από: http://socialpolicy.gr/

• Ανδρονίδης, Σίμος - «Ο ρόλος των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους» (2014, 28 Νοεμβρίου). Ανακτήθηκε από: http://www.imerodromos.gr

• Jessop, Bob - «Η ελληνική εμπειρία του Ν. Πουλαντζά», Τα Νέα (1989, 21 Οκτωβρίου) 

Όλες οι σημαντικές και έκτακτες ειδήσεις σήμερα

ΕΛΜΕΠΑ: Το κορυφαίο πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα για διπλή μοριοδότηση

Το 1ο στην Ελλάδα Πρόγραμμα επιμόρφωσης Τεχνητής Νοημοσύνης για εκπαιδευτικούς με Πιστοποιητικό

ΑΣΕΠ: Η πιο Εύκολη Πιστοποίηση Αγγλικών για μόρια σε 2 ημέρες (δίνεις από το σπίτι σου με 95 ευρώ)

Παν.Πατρών: Μοριοδοτούμενο σεμινάριο ΕΙΔΙΚΗ ΑΓΩΓΗΣ με 65Є εγγραφή - έως 12/11

ΕΥΚΟΛΕΣ πιστοποιήσεις ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ - ΙΤΑΛΙΚΩΝ - ΓΑΛΛΙΚΩΝ - ΓΕΡΜΑΝΙΚΩΝ για ΑΣΕΠ - Πάρτε τις ΑΜΕΣΑ

2ος Πανελλήνιος Γραπτός Διαγωνισμός ΑΣΕΠ: Τα 2 μαθήματα εξέτασης και η ύλη

Ακολουθήστε το Alfavita στo Google News Ακολουθήστε το Alfavita στo Viber